मागच्या वर्षी मला शिव्या १
———–
पु.ल. देशपांडे हे अतिशय विद्वान्,चतुरस्र, हजरजबाबी लेखक होते.
त्यांना भारतीय संगीताची अद्भुत समज होती. ज्यामुळे अनेक थोर गायक त्यानी प्रसिद्धिला आणले.
मात्र मला लेखक म्हणून ते कधीच आवडले नाहीत.
ते वाचकांचा अनुनय करणारे लेखक होते.
त्यापायी त्यानी अतिशय भुक्कड़ व कोटिबाज लोकानुनयी प्रवासवर्णनं लिहिली. त्यांचे लेखन कालबाह्य होणारच होते.तसे ते झाले.
त्यांची नाटकीय सफर ही प्रयोगशील व अस्सल मातीतली नव्हती पण त्यांच्या नावाने तिला वलय प्राप्त झाले. जे स्वाभाविक होते..बाकी लाडकं व्यक्तिमत्व वैगरे मराठी माणसांचे शब्दबंबाळ भ्रामक बुडबुडे आहेत. त्यांना नवनवीन देव लागतात!
तरीही त्यांचे एक लोकप्रियतेचे व दातृत्वाचे युग होते ज्याचे महाराष्ट्रावर अपार ऋण आहेत…त्याला नमन…
अजातशत्रु राहाण्याच्या मोहापायी आणिबाणी वगळता त्यानी कायमच टोकदार भूमिका न घेता लोकानुनयी भूमिका घेतली.
लोकानीही बदल्यात त्यांच्यावर भरभरुन प्रेम केलं.
त्यांचं साहित्य हे अभिजात नव्हेच.
पण लोकप्रियतेच्या कसोटीला उतरणारं होतं.
त्यांचे स्मरण आहेच.
त्यांना प्रेमाचा प्रणाम…
ता.क.1
Mediocre , ज्यानी आतुन रक्तबंबाळ करणारं अनुभवलं, पाहिलं, वाचलं नाही. जगात फिरुन जगाचा गाभा शोधला नाही असे वरवरचे लोक मला अत्यंत humiliate करणारं लिहितील मला शिव्या घालतील हे गृहीत आहे. मी कुणालाच उत्तर देणार नाही.
चिरंतन आणि नश्वर यात भेद करण्याची माझी कक्षा वेगळी आहे. आपण भड़ास काढू शकता.
बाकी काळ बलवान आहे!
ता.क.2
प्रतिक्रिया मनोरंजक आहेत. माझं मत 200% ठाम आहे. पु.ल. त्यांच्या काळातले उत्तम नेटवर्कर,लॉबीस्ट व पब्लिक रिलेशन मास्टर होते. व्यवहार सुनितबाई कठोरपणे चोख पहात. मखर, देव्हारा, देव तयार झाला. अनेक समकालिन जीनियस लेखक ही व्यवस्था नसल्याने टाचा घासत अस्त पावले…
ता.क.3
खरं अभिजात विनोदी लेखन वाचयचं असेल तर जी.ए.कुलकर्णी यांचं “माणसं:अरभाट आणि चिल्लर” हे परचुरे प्रकाशन प्रकाशित पुस्तक वाचा.👍
ता.क.4
एव्हढे करोड़ लोकं मानतात म्हणुन बरोबर आहे हे मानणाऱ्यातला मी नाही.
आज जे मी लिहितोय ते कितीही आकांडताण्डव करुन मला शिव्या घालून तुम्ही झुगारलत तरी ते ड्रग्जप्रमाणे आता तुमच्या रक्तात गेलय…
काही महीने,वर्षं जातील नि मग तुम्ही माझ्या याच लेखनासाठी गर्दुल्यासारखे माझ्या मागे मला शोधत फिराल…
तेव्हा आज जे फुकट वाचुन तुम्ही मला शिव्या घालत आहात ते वाटेल ती किंमत दिलीत तरी माझ्या मर्जीशिवाय तुम्हाला मिळणार नाही…
अभिजात काय हे जुन्या-नव्या व्यापारी इमारतींचा विध्वंस केल्याविना उभं करताच येत नाही…
या पोस्टचा स्क्रीनशॉट घेऊन ठेवा!👍
मी उगाच काहीही लिहित नाही!
—————————————————————
मागच्या वर्षी शिव्या भाग २
——-
पु.ल. भक्त आणि वास्तवाची जाणीव…२
– राजू परूळेकर
……………………….
पु.ल. देशपांडे यांच्या भक्तांना मागच्या आठवड्यात पु.लं.च्या स्मरणार्थ मी लिहिलेलं एवढे बोचले की, त्यांनी फक्त माझा शारीरिक खून करण्याचे बाकी ठेवले. यात डॉक्टर होते, वकील होते, इंजिनिअर होते, संजय मोने यांच्यासारखे कलाकार होते. वास्तवामध्ये मला स्वतःला परत माझी पोस्ट वाचताना मी काय चुकीचे लिहिले होते हे कळले नाही. व्यक्तिश: पु.लं.विषयी व्यक्तिगत चुकीचे असे मी काही लिहिले नव्हते. त्यांच्या लेखनाविषयी ते कालबाह्य झाले आहे, हे मी लिहिले. त्यांची प्रवासवर्णने भूक्कड आणि कोटीबाज होती हे मी लिहिले. या मताशी आजही मी प्रामाणिक आहे. याव्यतिरिक्त पु.लं.नी आणीबाणी वगळता एकदाही टोकदार राजकीय, सामाजिक भूमिका घेतली नाही असं मी म्हटलं होतं. यात अक्षरशः काहीही असत्य नाही. ज्या काळात पु.लं.चा उदय झाला त्या काळात सरकार नियंत्रित आणि सरकार केंद्रित माध्यमे उपलब्ध होती. त्या काळात पु.लं.ना भारत सरकारने जवळजवळ वर्षभर बीबीसीमध्ये डेप्युटेशनवर पाठवले होते. भारत सरकारने दूरदर्शन सुरू केल्यावर पु.ल. देशपांडे हे पहिले होते ज्यांनी दूरदर्शनवर जवाहरलाल नेहरू यांची मुलाखत घेतली. या गोष्टी सरकारच्या मर्जीत असल्याशिवाय होतात का? याच काळात पु.ल. पश्चिम जर्मनी, पूर्व जर्मनी, फ्रांस वगेरे देशात फिरले. यावरून त्यांनी नंतर ‘अपूर्वाई’, ‘पूर्वरंग’ वगैरे प्रवासवर्णने लिहिली आहेत. वास्तवामध्ये त्या काळात शीतयुद्ध सुरू होते. पूर्व युरोपात लेखक, कवी, विचारवंत, शास्त्रज्ञ यांचा अमानुष छळ सुरू होता. त्याचे पडसाद पश्चिम जर्मनी, फ्रान्स इथेही पडत होते. आता पूर्व युरोपात त्या छळ छावण्यांची museums झाली आहेत, मी स्वतः ती पाहिली आहेत. जिज्ञासू तिथे जाऊन पाहू शकतात. हंगेरीतील बुडापेस्ट येथील असेच एक museum मी जेव्हा पाहिले आणि त्याचे फोटो घेतले तेव्हा माझ्या अंगावर काटा आला. तेव्हाच्या झेकोस्लावियामध्ये (आता झेक आणि स्लोवाकिया असे दोन स्वतंत्र देश झाले आहेत.) वाक्लाव हावेल आणि त्यांच्यासारखे इतर अनेक लेखक, कवी, विचारवंत लढत होते आणि शिक्षा भोगत होते. त्याच काळात ‘chapter 77’ नावाचा एक जाहीरनामा या सर्वांनी मिळून जाहीर केला. तो काळ होता १९७७ चा. जगाच्या पूर्वेकडे अशांतता, दडपशाहीविरुद्ध आंदोलन आणि अमानुषतेची परिसीमा कमी नव्हती. १९६३ पासून कंबोडियासारख्या देशात पॉल पॉट या communist हुकुमशहाने हाहाकार माजवला होता. त्याने लाखो माणसे मारून कवट्यांचा डोंगर उभा केला होता. हा खरा ‘पूर्वरंग’ होता, ज्याची ‘अपूर्वाई’ पु.लं.ना कधी वाटली नाही. कारण, या सर्व देशांशी भारत सरकारचे चांगले संबंध होते. त्यामुळे भारतातून जाणारे ‘लेखक’, ‘कवी’, ‘विचारवंत’ हे असेच निवडले जात जे गोड, सुखावह आणि भारतातील लोकांना आनंददायक असे जगाचे वर्णन करतील. अशा वेळेला पु.लं.सारख्या चतुरस्त्र लेखकाकडून खरे जाणण्याची अपेक्षा करायची नाही तर कुणाकडून करायची, असा माझा सवाल होता. मी रक्तबंबाळ हा शब्द त्या संदर्भात वापरला होता. अनेकांनी मला पु.लं.ची तुलना समकालीन ‘जिनिअस’ लेखक, कवी आणि विचारवंतांशी केली म्हणून दुषणे दिली आहेत. आता लेखकाची तुलना समकालीन लेखकांशी करायची नाही, तर काय समकालीन गवंडयांशी करायची?
खऱ्या लेखकाने प्रवासवर्णने लिहिताना तिथल्या मानवी दुःखाची बाजू प्रथम घ्यावी अशी अपेक्षा असते. आपल्या इथले सरकारच्या मेहरबानीने परदेशात जाणारे लेखक तिथला सरकारी पाहुणचार, ऑम्लेट, निसर्गसौंदर्य आणि सरकारी ओदार्य यांचे रसभरीत वर्णन करत असत. पु.ल. देशपांडे यांनी या वर्णनाला त्यांच्या उपजत हजरजबाबीपणाचा वापर करत विनोदाची जोड दिली. परंतु तो humour हा black humour नव्हता, ‘personal is political’ या तत्वाला नाकारणारा सर्वाना आवडेल असा टवाळखोर विनोद होता. पु.ल. यांनी लेखक म्हणून जगभरच्या आपल्या जातकुळीच्या सर्व लेखक, विचारवंतांशी केलेला हा बोटचेपेपणा होता.
पण त्यामुळे ९०च्या दशकात ऐतिहासिक सत्य जसजसे समोर आले तसतसे पु.ल.च्या प्रवास वर्णनातील भूक्कडपणा, बुद्धिमान कोटीबाजपणा आणि सरकारी कल मला जाणवला. मी तसे लिहीले. वर उल्लेख केलेले वाक्लाव हावेल यांना पुढे साहित्याचे नोबेल मिळाले. एवढेच नव्हे, तर झेक आणि स्लोवाकिया वेगवेगळे झाल्यावर ते झेक रिपब्लिकचे अध्यक्ष झाले. वाक्लाव हावेल यांच्यासारखे अनेक होते, पण त्यांचे एकच उदाहरण अशासाठी दिले की, त्यांच्या उदाहरणावरून या चळवळी बरोबर होत्या आणि नैतिकसुद्धा होत्या हे सगळ्यांना समजावे.
त्या काळात भारत सरकारच्या परवानगीशिवाय आणि मर्जीशिवाय लेखकांना असे फिरायला मिळत नसे. त्यामुळे इथल्या जनतेला बाहेरचे जग प्रतीकात्मक रुपात तरी पु.लं.सारख्या लेखकाकडून समजायला हवे होते अशी अपेक्षा मी केली तर त्यात काय चूक?
१९९६ मध्ये सेना-भाजप सरकार सत्तेत आल्यानंतर पहिला ‘महाराष्ट्र भूषण’ पुरस्कार (ठाकरेंनी नव्हे!) आणि पाच लाख रुपये परितोषिक म्हणून पु.लं. यांना प्रदान केले. पु.ल. नंतर एकदा भाषणात सहज म्हणून गेले की, गुंडही निवडूणुकीद्वारे सत्तेत येतात. हे एक ऐतिहासिक सत्य होते. मात्र ठाकरे यांनी याला व्यक्तिगत केले आणि ‘झक मारली’ आणि यांना ‘महाराष्ट्र भूषण’ केले असे उद्गार जाहीर सभेत काढले. बाळासाहेब ठाकरे यांच्या या विधानानंतर पु.ल. यांनी तो पुरस्कार त्याच्या रकमेसह परत करावा, अशी इच्छा अनेकांनी व्यक्त केली. कवी नारायण सुर्वे यांच्यापासून कवी वसंत बापट यांच्यासह (तेव्हा ते साहित्य संमेलनाचे अध्यक्ष होते) अनेकांनी बाळासाहेब ठाकरे यांच्यावर तीव्र टीका केली. याउलट पु.लं.नी ना पुरस्कार परत केला ना बाळासाहेब ठाकरेंवर कोणतीही टीकेची प्रतिक्रीया दिली वा नापसंती व्यक्त केली. वास्तविक पु.ल. यांच्या दातृत्वाने मी स्वतः प्रभावित आहे, ज्याबद्दल मी माझ्या मूळ पोस्टमध्ये कृतज्ञताही व्यक्त केली आहे. पु.ल. देशपांडे यांचं स्थान महाराष्ट्राच्या मनात युती सरकार आणि ‘महाराष्ट्र भूषण’पेक्षा कितीतरी जास्त वरचं होतं. त्यांच्या एका कृतीने किंवा प्रतिक्रियेने समाजात वैचारिक चैतन्य पसरू शकले असते जे त्यांनी केले नाही. उलट, त्यांनंतर काही काळाने सेनाप्रमुख बाळासाहेब ठाकरे त्यांच्या पुण्याच्या घरी जाऊन भेटले असता दोघांची अगदी सोहार्दपूर्ण, प्रेमळ गुरुशिष्य (बाळासाहेब ठाकरे यांच्या शैक्षणिक जीवनात पु.ल. देशपांडे त्यांचे गुरू होते) भेट झाली. धन्य ते गुरु आणि धन्य ते शिष्य! याला बोटचेपेपणा म्हणत नाहीत तर दुसरा शब्द सुचवा.
राहिला मुद्दा पु.लंचा विनोद कालबाह्य झाल्याचा. जागतिक कीर्तीचे प्रख्यात लेखक, कवी आणि विचारवंत दिलीप पुरुषोत्तम चित्रे यांनी हेच मुद्दे वस्तुनिष्ठपणे आपल्या एका प्रदीर्घ लेखातून मांडले आहेत. त्यांची पुनरोक्ती मी टाळतो. माझी पोस्ट वाचून मेघनाद कुलकर्णी यांनी या गोष्टीची मला आठवण करून दिली. आठवण अशासाठी की, दिलीप चित्रे यांचे वडील पुरुषोत्तम चित्रे ‘अभिरुची’ हा अंक काढत असत. पु.लंनी आपल्या लेखनाची सुरुवात जिथून केली त्यात ‘अभिरुची’चे नाव अग्रक्रमाने येते. पु.लंच्या विनोदावरील दिलीप चित्रे यांचा हा वस्तुनिष्ठ चिरफाड करणारा लेख प्रसिध्द झाल्यावर पु.ल. मनातून खवळले आणि अनुल्लेखाने ‘अभिरुची’ अंकाचा deserved उल्लेख त्यांनी आयुष्यभर टाळला.
व्यक्तिश: माझी पुरुषोत्तम चित्रे यांच्याशी त्यांच्या अखेरच्या काळात भेट झाली. ते मला पत्रेही (postcard) लिहित. माझा सहावा लेख मी त्यांच्या ‘अभिरुची’ या अंकासाठी लिहिला होता, हे मला नीट आठवते. तो अंक आणि त्यांची पत्रे आजही माझ्याकडे आहेत. त्याच्यातील विजीगिषु वृत्ती मला आजही थक्क करते. कारण तेव्हा मी विशीत होतो आणि ते त्यांच्या आयुष्याच्या अखेरच्या पर्वात आणि तरीही ते माझ्याकडून आग्रहाने पाठी लागून लेखन करून घेत असत.
हा सारा लेखाजोखा मी एखाद्या पुस्तकाएवढा वाढवू शकतो. पण समाजातील वेगवेगळ्या क्षेत्रातील नेतृत्व करणाऱ्यांनी माझा ज्या पद्धतीने उद्धार केला की, पु.लं आणि त्यांच्या भक्तांविरुद्ध असा काय गुन्हा मी केला होता हा प्रश्न मला पडतो. उलट “पु.ल. देशपांडे हे अतिशय विद्वान्,चतुरस्र, हजरजबाबी लेखक होते.
त्यांना भारतीय संगीताची अद्भुत समज होती. ज्यामुळे अनेक थोर गायक त्यानी प्रसिद्धिला आणले. त्यांचे एक लोकप्रियतेचे व दातृत्वाचे युग होते ज्याचे महाराष्ट्रावर अपार ऋण आहेत…त्याला नमन… त्यांचे स्मरण आहेच. त्यांना प्रेमाचा प्रणाम… ” असे मी माझ्या पु.ल. देशपांडे यांच्यावरील पोस्टमध्ये लिहिलं आहे. यात अनादराचा प्रश्न येतोच कुठे?
याउलट शेकडो पु.ल. भक्तांनी माझ्या कामाविषयी, माझ्यावर, माझ्या पुस्तकांची, माझ्या लेखनाची, मी जे काही करतो याची कोणतीही माहिती नसताना अत्यंत शुद्र शेरेबाजी केली (काही अपवाद वगळता). या शेरेबाजीचे सार व बहुसंख्य महाराष्ट्राचे मन संजय मोने नावाचे कलावंत का कोणीतरी आहेत त्यांनी दोनच ओळीत समर्पक रीतीने व्यक्त केलेले आहे. त्या दोन ओळी संजय उवाच अशा लिहून मी आपला या विषयापुरता निरोप घेत आहे. याउप्पर आपण काय प्रतिक्रिया देता याने माझ्या विचारांच्या ठामपणाला काहीही फरक पडत नाही.
संजय (मोने) उवाच : परुळेकरांनी लिहिलेले कालबाह्य व्हायला हवे असेल तर लगेच ही चर्चा खुडून टाका..
raju.parulekar@gmail.com
Blog:
