Mamata Banerjee

Fight against authoritarian’s

By RAJU PARULEKAR

Mamata: Fight against Fascism

Khela Hobe

 

Intro: In the 2021 assembly elections, Mamata Banerjee fearlessly confronted the ‘Modi Sarkar’ head-on, giving rise to the resounding slogan, ‘Khela Hobe’. Determined and unwavering, Mamata proclaimed her resolve to stand firm in the face of any adversity. ‘Amidst the ongoing battle, there remain valiant heroes who have yet to retreat’,‘indeed, the true game is on the verge of commencing’. These rallying cries encapsulate the essence of Mamata Banerjee’s indomitable spirit. Commencing her political journey in 1970 as a member of the Congress Party, Mamata Banerjee swiftly rose to national prominence in 1975 when she boldly mounted the car of esteemed socialist leader Jayaprakash Narayan, protesting against his policies. From 1976 to 1980, she served as the secretary of the state Mahila Congress, further solidifying her commitment to public service. In the 1984 Lok Sabha elections, she emerged triumphant over the veteran communist leader Somnath Chatterjee, securing a seat as one of the youngest Members of Parliament in the Lok Sabha. In 1997, she established her own political entity, the Trinamool Congress Party. Following a resounding victory over the Left in 2011, the Trinamool Congress Party assumed power in West Bengal. Mamata Banerjee has tactfully managed to manoeuvreher political game, exhibiting unwavering dedication and astuteness. This article endeavours to capture the essence of her remarkable persona.

Summarizing West Bengal Chief Minister Mamata Banerjee’s extensive career in a single article is a daunting task due to the numerous battles and rebellions she has faced. The rich history of her struggles remains relatively unknown to many.

 

Mamata Banerjee’s entrance into the world of politics was devoid of any familial political legacy or a privileged upbringing. Born into a middle-class family, her early years were not marked by opulence or affluence. Tragedy struck her life with the untimely demise of her father when she was just 17 years old. At that moment, little could anyone foresee the latent leadership qualities and fierce determination that resided within her.

 

Her father’s unfortunate passing, attributed to a lack of timely medical care, thrust upon young Mamata the immense responsibility of caring for her siblings and her mother. However, it was during this tumultuous phase of her life that Mamata Banerjee’s indomitable spirit began to emerge.

 

Mamata Banerjee’s journey was far from ordinary. In her pursuit of education and personal growth, she attained a master’s degree in Islamic Studies, showcasing her intellectual acumen. Moreover, she holds a bachelor’s degree in education, which further underscores her commitment to knowledge and enlightenment.

 

In addition to her academic achievements, she also possesses a degree in law. Following her father’s demise, she admirably shouldered the mantle of raising her siblings and supporting her family through a combination of diligent work and unwavering commitment to her education. 

 

Today, it might be surprising for many to fathom, but Mamata Didi, despite her reserved and introverted demeanour, exudes simplicity and unpretentiousness. Her distinctive attire, characterized by the white sari she elegantly adorns, and the unassuming slippers she chooses to wear, have become integral components of her persona, symbolizing her unswerving dedication to her roots and the people she serves.

Mamata Didi’s inclination towards politics was evident from her formative years. During her tenure at Jogmaya Devi College, at the tender age of fifteen or sixteen, she embarked on her political journey by establishing the student organization of Congress ChhatraParishad within her college’s precincts. Under Mamata’s astute leadership, this ChhatraParishad successfully triumphed over the established Democratic Chhatra Sangh of that era.

 

Her foray into politics as a student aligned her closely with the Congress party, marking the inception of her political career. Consequently, she evolved into a prominent figure within the ranks of the Congress party, a journey that spanned from her youthful days to her maturation as a seasoned politician.

In hindsight, it is indeed remarkable to contemplate how Mamata Banerjee compelled the formidable and pervasive Congress party to acknowledge her presence. In a period when the Leftist ideology held a firm grip over West Bengal, she fearlessly stood in opposition to the Communist Party, defying the prevailing political currents.

 

As a dynamic youth leader within the Congress ranks, Mamata Banerjee ascended to prominence, her trajectory propelled by her assertive and tenacious brand of politics. Her resolute nature was forged due to adverse situations during her formative years, marked by the untimely demise of her father. From that point onward, she became adept at confronting and surmounting challenges, to the extent that resilience became an intrinsic facet of her character and spirit.

What Mamata Banerjee achieved was nothing short of a formidable feat. The Congress party, by and large, has traditionally lacked militant leaders who are willing to engage in large-scale public demonstrations, street protests, and direct confrontations with political adversaries. She, too, conformed to this pattern initially.

 

However, it’s crucial to consider the political landscape in West Bengal at that time. The state had been marked by the Naxalite movement, followed by the unwavering stronghold of a Communist government that appeared impervious to relinquishing power. It remains an enigma what precisely motivated Mamata Banerjee to persist within the Congress fold and actively protest in such adverse circumstances.

 

One plausible source of inspiration could have been the influence of Indira Gandhi’s leadership—a formidable woman leader. Even during the turbulent period of the Emergency imposed by Indira Gandhi, Mamata staunchly supported the Congress party, going to the extent of taking to the streets to advocate for its cause. Following Indira Gandhi’s defeat, Mamata remained resolute in her allegiance, standing firmly by her side, and continuing her relentless battle against the Communist regime.

 

For the Congress to ascend to leadership positions both at the state and central levels was no small feat, but Mamata Banerjee accomplished this remarkable journey through her unwavering spirit and fierce determination.

Mamata Banerjee’s political trajectory has been marked by distinct phases. In addition to her electoral triumphs, she also secured ministerial positions within the Congress party. Notably, in 1991, she assumed the role of Union Minister for Women Child Development and Youth Affairs for the first time, a significant milestone in her career.

 

For most leaders, such a trajectory of success within a prominent party like the Congress would be a source of immense gratification and contentment. However, Mamata Banerjee’s aspirations transcended this conventional narrative. At the zenith of her career within the Congress, she chose to forge her own path by establishing the Trinamool Congress, a pivotal moment in her political journey.

In a bold assertion of political defiance, it’s evident to all observers how Mamata Banerjee has valiantly confronted three formidable adversaries in her political journey. Initially, she challenged the hegemony of the Congress, then fiercely opposed the doctrinaire rule of the Communist Party of Marxism (CPIM), and currently, she is locked in a tenacious struggle against the BJP. Her political trajectory saw her join forces with Atal Bihari Vajpayee’s NDA in 1999, during which she formed the Trinamool Congress and took up a ministerial position in Vajpayee’s cabinet. However, in a dramatic turn of events, Banerjee, once an ally in the Vajpayee-led NDA, now stands as a staunch opponent of the Modi-Shah-led NDA. Her opposition is primarily targeted at the leadership duo of Modi and Shah rather than the BJP. Unyieldingly, Mamata has managed to resist the Modi-Shah influence in West Bengal, steadfastly refusing to yield to any pressure or compromises with the central government, thus maintaining her stand against what she perceives as burgeoning fascism.

 

In an era when the Congress Party was a dominant force, Mamata Banerjee boldly severed ties with it, establishing her own independent political entity. Her move not only symbolized a profound shift but also proved strategically triumphant, as evidenced by the diminishing presence of the Congress in Bengal today. Similarly, Banerjee audaciously confronted the then-invincible Marxist Communist Party, ultimately emerging victorious in that political battlefield as well.

 

Amidst these feats, a particularly notable incident highlights Mamata Banerjee’s indomitable spirit. During her protest the then Chief Minister Jyoti Basu at the Writers’ Building – the administrative nerve centre of West Bengal – she was forcibly escorted out. In that moment of defiance, she made a public vow never to step foot in the Writers’ Building again until she was accorded the respect and honour due to her. This episode poignantly encapsulates Banerjee’s unwavering resolve and her journey from a protestor to a leader of stature.

 

Eighteen years following that defining moment of resilience, Mamata Banerjee triumphantly entered the Writers’ Building, not as a protestor, but as the Chief Minister of the Trinamool Congress, marking the complete political eclipse of the Communist Party in West Bengal. To this day, she continues to hold this esteemed office with unwavering determination.

 

Facing off against the formidable BharatiyaJanata Party (BJP) and its Modi-led government, bolstered by the might of institutions such as the ED, CBI, IT, and AIA, Mamata Banerjee has proven her political mettle not once, but twice in the past nine years during the Lok Sabha elections. On both occasions, her party has resoundingly defeated the BJP in West Bengal.

 

In her illustrious political journey, Banerjee has vanquished the forces of three powerful and ideologically distinct parties: the Congress, the Marxist Communist Party, and the BJP. Despite numerous attacks and challenges, her resolve has never faltered. She has stood with equal valor and unyielding courage against these formidable opponents, showcasing a rare blend of tenacity and political acumen in navigating the complex landscape of Indian politics.

 

Mamata Banerjee now stands as a pivotal figure in the opposition coalition ‘INDIA’, a robust alliance formed by 26 parties with the primary objective of countering the Modi government and its fascist tendencies. This grand alliance encompasses a spectrum of political entities, including the Congress, Nitish Kumar’s Samyukta Janata Dal (JDU), Lalu Prasad Yadav’s Rashtriya Janata Dal, along with numerous other significant parties across the nation.

 

In this formidable coalition, Mamata Banerjee emerges as a distinguished and indomitable leader, renowned for her invincibility and fearlessness. Her political acumen and leadership qualities position her as a potential frontrunner for the Prime Minister’s office, should the ‘INDIA’ alliance triumph. Furthermore, Banerjee’s capacity to secure an unprecedented number of Lok Sabha seats in West Bengal solidifies her standing as a powerful and influential figure within this strategic political union.

 

The Trinamool Congress, under the leadership of Mamata Banerjee, has demonstrated a commendable approach in revitalizing the stature of Parliament through the contributions of MPs like Mahua Moitra and Derek O’Brien. This step is a testament to Mamata Banerjee’s vision for effective governance.

 

Mamata Banerjee’s judicious selection of candidates for parliamentary roles underscores her commitment to integrity and excellence. The Trinamool Congress has distinguished itself in India for its discerning approach to appointing highly qualified individuals to the Rajya Sabha, prioritizing merit and suitability over mere political expediency.

 

A prime example of this is the nomination of Saket Gokhale, a Marathi-educated social activist renowned for his innovative approach to investigative journalism. His selection by Mamata Banerjee for the Rajya Sabha spotlights her keen eye for talent and her commitment to enhancing the quality of political discourse.

 

While the Congress party, which Mamata Banerjee holds in high regard, faces challenges in retaining its intellectual and combative members, Banerjee herself is successfully attracting a diverse array of scholars and fighters from across the nation, thereby enriching the political landscape with a wealth of expertise and vigour.

 

In the arena of the recent presidential elections, Mamata Banerjee, a paragon of steadfast resolve, astutely chose Yashwant Sinha as the opposition’s torchbearer. Her political odyssey, which includes her tenure with the NDA under the stewardship of Atal Bihari Vajpayee, is a testament to her unwavering adherence to her core principles and political integrity. Leaders of high esteem, from George Fernandes to Atal Bihari Vajpayee, have frequently sought her sage counsel, often visiting her humble abode in Bengal for enriching conversations.

 

Mamata Banerjee’s engagement in politics is not merely a career but a sacrosanct commitment, deeply etched in her ethos. Parallel to her political ventures, she possesses a deep-seated passion for the art. More than a stateswoman, Banerjee is an accomplished artist, whose paintings are a vivid testament to her artistic flair. This love for artistry has been an integral part of her life since her collegedays, manifesting in her leisurely pursuit of painting. Her artistic skill also shone in her formative years through her poster designs, creations so aesthetically pleasing and skilled that they are deserving of their own dedicated exhibition. In addition to her political and artistic pursuits, Mamata Banerjee harbours a deep affection for music, a discipline in which she is notably proficient, even capable of playing the piano herself. Her cultural reach extends beyond mere personal interest; she maintains personal connections with a range of actors, from the legendary Satyajit Ray to the contemporary icon Shahrukh Khan. This fusion of artistic vision and musical sensibility is emblematic of the rich cultural heritage of Bengal, a synthesis beautifully embodied in the life of Mamata Banerjee.

 

To the casual observer, Mamata might present an exterior that seems austere, unyielding, and somewhat enigmatic. This perception is partly attributed to her role as a diplomat and a tactful politician. However, a significant facet of her persona is defined by her graciousness and artistic sensibilities.

 

If there is one aspect of the Bharatiya Janata Party’s current governance at the Centre that Mamata Banerjee profoundly disdains and actively opposes, it is what she perceives as their unreflective complacency. Her critique is not just a political stance but also a reflection of her deep commitment to a more thoughtful, inclusive, and culturally rich society.

 

In contemporary times, as factions within the RSS and BJP endeavour to stoke the embers of division between Hindus and Muslims for political gain, a pervasive sense of vulnerability is understandably felt among Muslim and Christian communities across the nation. However, this sentiment of unease is notably absent in West Bengal. Mamata Banerjee, with her extensive background in Islamic studies and education, has delved deeply into these dynamics from a grassroots perspective. She possesses a profound understanding that India’s essence lies in its ‘Ganga-Jamani Tehzeeb’ — a rich tapestry of religious and sectarian inclusiveness that has long been the hallmark of the nation’s cultural ethos.

 

Numerous political commentators have critiqued Mamata Banerjee for her past collaboration with the NDA coalition government under Atal Bihari Vajpayee’s leadership. Yet, it is crucial to consider two pivotal aspects of this phase in her career. Firstly, the NDA alliance during this period was steered by BJP leaders of notable stature and civility, like Atal Bihari Vajpayee. Secondly, and more importantly, Mamata Banerjee’s tenure in the NDA government was marked by her unwavering commitment to her principles. Despite facing numerous political disagreements, she consistently demonstrated a willingness to forsake her ministerial position, and even resign, in defence of her beliefs. This steadfastness often led the government of the day to concede to her stances.

 

Throughout her political journey, Mamata Banerjee has consistently shown a fierce resistance to any form of authoritarianism, be it from the extreme left or the extreme right. This trait is not merely a footnote but a defining characteristic of her overarching political narrative, showcasing her as a figure of principled defiance and moral fortitude.

 

At this juncture in her life, now 68, Mamata Didi is engaged in a critical struggle, one that holds the keys to the future of Indian democracy and the republic itself. The Modi-led BJP government has subtly yet perceptibly steered the nation towards a form of unspoken dictatorship. In this climate, the independence of various national institutions and the media appears compromised, seemingly swaying to the directives of Modi’s administration.

 

Amidst this challenging scenario, Mamata Didi has emerged as a vanguard among a select group of leaders who have consistently opposed this tide from its onset. Her stance is not merely a political opposition but a momentous stand at a pivotal and unexpected crossroads in history, with implications that extend far beyond her personal narrative and resonate deeply with the future trajectory of the country.

 

West Bengal boasts a rich legacy of reformism, paralleled by its role as a bastion of spiritual vitality. This unique confluence of progressivism and spirituality is vividly reflected in Mamata Banerjee’s character. She has been steadfast in preventing any form of religious dogmatism from permeating public life in Bengal. Whether in her personal conduct or in the formulation of political strategies, her approach has consistently been grounded in rational and scientific principles.

 

Simultaneously, like many of her Bengali compatriots, Mamata Banerjee has nurtured a lifelong devotion to Kalimata since her childhood. Additionally, she possesses a keen interest and is profoundly influenced by the realms of the supernatural and mysticism. Notably, as a politician, she has managed to maintain these spiritual aspects of her life with utmost privacy.

 

Embodying the ethos of an enlightened Bengali, she has neither commodified her personal spiritual inclinations and beliefs for public consumption in her political life nor has she leveraged them as a tool to canvass votes. Her approach exemplifies a sophisticated balance between her deep spiritual roots and a commitment to maintaining the secular and scientific fabric of her public and political persona.

 

The Bharatiya Janata Party (BJP), a formidable adversary of Mamata Didi, is emerging as an indomitable force in the political arena. The crux of their seemingly invincible strategy lies in the astute utilization of religious sentiment as a political tool. However, it is noteworthy that this very instrument of influence rests securely within Mamata Didi’s grasp, though she chooses not to wield it in the political battlefield. Despite being steeped in the traditions and ethos of Hinduism, she refrains from public declarations of her faith. Her personal spiritual practices, her devotion to Kalimata, and her intrigue with the mystical realms remain confined within the sanctity of her private life, never spilling over into her public persona or political rhetoric.

 

A defining attribute of Mamata Banerjee’s political tenure is her unwavering commitment to a life of simplicity. Amidst the allure of immense power and a vast populace at her behest, she has consciously chosen not to indulge in creating a luxurious personal realm. Her life remains untouched by the seductions of material pleasures, a testament to her belief that her duties are, above all, to her party and subsequently to the society she serves. In an era where principles are often overshadowed by the allure of wealth and power, the rarity of a political figure like Mamata Banerjee cannot be overstated. Her approach, seemingly unattainable to many, stands in stark contrast to the opulence often embraced by contemporary politicians. In this context, Mamata Banerjee emerges as a luminous presence, her integrity and austerity casting a brilliant, lightning-like glow in the political firmament. 

 

Human beings, inherently imperfect, find their reflections in leaders like Mamata Didi, who, despite her many strengths, also grapples with certain flaws that impact her role in community leadership. She is known for her unwavering stance, rarely retracting a challenge once issued. While her skills as an orator are commendable, she does not possess the same level of humour as Laluji, which might affect her appeal in certain circles. These traits cast a shadow of doubt on her ability to effectively unify the coalition of 26 parties.

 

Yet, transcending these limitations are two pivotal elements that anchor her in this political front. Firstly, her staunch opposition to extreme right-wing authoritarianism, and secondly, her longstanding association with Congress leader Sonia Gandhi. Mamata Banerjee has devoted the prime years of her career to the Congress party. Notably, it was she who foresaw the leadership potential in Sonia Gandhi, advocating for her presidency in the Congress party even before it became a reality. 

 

In the intricate tapestry of Indian politics, Narasimha Rao ascended to the presidency of the Congress, a role many had envisioned for Sonia Gandhi. During Rao’s tenure, Mamata Didi held a ministerial position in his cabinet. In a remarkable display of political acumen, when the Congress, despite being in opposition, nominated Pranab Mukherjee for the presidential candidacy, Mamata Banerjee, transcending her past disagreements, lent her unequivocal support to the veteran leader. This act exemplifies her as a repository of paradoxical attributes, a dynamic amalgamation not commonly seen in regional political entities, making her a unique and magnetic force in the landscape of anti-interdependence politics.

 

Looking to the horizon, the trajectory of India’s future hinges significantly on how Mamata Banerjee aligns with Congress leader Rahul Gandhi, whose temperament mirrors her own. History often remembers the solitary figures, those driven by a focused purpose. Mamata Banerjee, with her multifaceted talents and a fiercely ingrained resolve, stands as such a figure, poised to carve her unique imprint on the annals of time.

 

India stands at a pivotal juncture in its history, a moment that Mamata Banerjee faces with unwavering resolve, not one to retreat in the face of defeat. As we approach 2024, the question that looms large is whether she will continue her established path at this critical crossroads, evolve by making necessary personal adjustments, and permit the revolutionary tide she has set in motion to surge forward.

Raju Parulekar

-raju.parulekar@gmail.com

 

 

 

 

Real Savarkar and Veer Bhakts.

-Raju Parulekar

Two historical mistakes should be set right when we write and speak about Vinayak Damodar Savarkar. First, excessive glorification of his sufferings. There’s no point glorifying these sufferings as Savarkar had chosen this path himself, just like the other revolutionaries. Savarkar must have been fully aware of the fact that once we choose a path of life, we are responsible for its consequences, we must bear this in mind. Savarkar was not sent to the Andaman for leading a normal life. Neither by the people nor by the British. It was an unavoidable outcome of the path of life that he chose.

Second mistake that we must avoid is to compare Savarkar’s life with that of any of his contemporaries or from the current times leading a simple, normal life. His comparison shall be drawn with a similar person, who chose a revolutionary life like him. A revolutionary’s life can be compared with that of another revolutionary or a person who has led a freedom fighter’s life, not with a person sitting and writing in an air conditioned room. Even though his followers may not like this, it is a bitter truth that Savarkar does not score much in comparison with his contemporary revolutionaries.  His followers purposely compare his life with those people who have led a comparatively quieter life. As a matter of fact, many of his contemporary freedom fighters and even those before and after him were tortured and executed in Andaman. Most of them belonged to the Bengal Presidency and Bengal State. Approximately 173 of his contemporary inmates were charged with capital punishment. Thousands died while serving ajail term. Freedom fighters like Sanyal were imprisoned at Andaman, twice. Many others went through indefinite torture. However, none of them sought mercy from the British, fell on their knees in front of them and none of them were released from the jail.

– Hrishikesh Kanjilal

– Birendra Ghosh

– Nanda Gopal

– Vinayak Savarkar

– Sudhirkumar Sarkar

The above revolutionaries had submitted the mercy petitions in 1913. This was Savarkar’s second petition. (it has a reference of first mercy petition submitted by him in 1911, within 6 months of coming to Andaman.) Out of the above five, only Savarkar and Birendra Ghosh had requested to wipe off their revolutionary past. Other three had requested only humanitarian treatment. To add further, it was only Savarkar who had surrendered completely. These records were gradually released after a long time post – independence, by the British. 

As a result, innumerable such freedom fighters who did not surrender, could never tell or write their enduring stories of torment and pain. This is also the reason why many, who really sacrificed their lives for freedom, remained anonymous. Many, who suffered much more than Savarkar remained imprisoned, but did not apologise to the British nor sought their release and could not come back and write their biographies, their own version of the Cellular jail. Nor did they find any biographer there to document the countless stories of their untold miseries and hardship. Thusly so the stories of the sacrifices of Sanyal or any other political prisoners, who served and endured torture for fifty long years, could never reach us.    Savarkar’s followers put forth another argument here that the mercy petition was Savarkar’s ‘strategy’. This argument is nothing but laughable.  No one submits five mercy petitions as a part of any strategy ! His followers nevertheless mention about only one mercy petition which he had submitted in Britain. But in reality Savarkar had submitted five mercy petitions. 

First was submitted in 1911 (copy of which is destroyed but historical references are available), second in 1913 (which also mentions the first), third in 1914 (where Savarkar offered his services to theBritish government during the First World War), fourth in 1919 and last on 5th March 1920. After these five petitions, sixth was submitted by Savarkar’s wife, Yamuna bai, on 18th April 1921. Considering these petitions, the British released Savarkar. The British Government thus also relieved itself from the spamming created by the series of mercy petitions of Savarkar. Savarkar followers’ reference to the mercy petitions as a  strategy, would have been justified if Savarkar had continued his participation in revolutionary activities or freedom struggle after his release from the Andamans. But neither did Savarkar participate in anti-British activities nor did he extend his support to the independence struggle. On the contrary, he continued to support the British till independence. Savarkar hadcompletely surrendered himself to secure his release by literally begging for mercy.  Not only this, Savarkar assured the British in writing, of making efforts to establish love, respect and mutual assistance for the British Raj. “Such an empire as is foreshadowed in the proclamation wins my hearty adherence”, in these words Savarkar had completely surrendered himself. Further, Savarkar postulated the two nation theory, as desired by the British, much before Jinnah, at the Ahmedabad convention of Hindu Mahasabha in 1935 and helped the British by paving the way for division of the Akhand Bharat. Thus, Savarkar’s series of mercy petitions were never a strategy. It was an absolute surrender and deep obeisance to the British. It was a betrayal of the other revolutionary inmates who were serving their sentences.

Savarkar’s followers do not consider one thing while singing paeans to him. Savarkar’s revolutionary inmates could not secure their release because they did not seek mercy. Hence they could not express or narrate their sufferings. Savarkar’s mercy petitions achieved a “victory” over the sufferings of these revolutionaries.

After Savarkar’s release from the cellular jail, hisextolography (not autobiography), ‘The life of Veer Savarkar’ was published for the first time in 1926.Several editions of which were also published. After many years it came to light that the author of this book, Chitragupta, was none other than Savarkar himself. How could the revolutionary inmates who were in jail with Savarkar, but who couldn’t secure their release, tell their stories or write their autobiographies ? This is indeed a must read book. Veer Chitragupta !

After his release from the jail, Savarkar came up with a new divisive idea of Hindutva and Hindu Rashtra, wherein he portrayed the Indian Muslims as villains. On the contrary, Indian Muslims had contributed bysacrificing more than Savarkar many a time, during the Indian freedom struggle. This can be easily seen if one goes through the list of political prisoners who died while serving punishment in the Andamans. Helping the British on the one hand and establishing an organization that espouses the cause of upper caste Hindus on the other had become a priority for Savarkar. How exactly Savarkar wanted to achieve this has been written by the then social reformer and writer Prabodhankar Keshav Sitaram Thackeray (grandfather of incumbent Chief Minister of Maharashtra, Shri. Uddhav Thackeray) in 1948, writes Sadanand More. In his book ‘Lokmanya toMahatma’, Sadanand More has elaborately explained writings of Keshav Sitaram Thackeray. 

Prabodhankar Thackeray writes, “After the recent reinvigoration of interest in the Marathi revolutionaries, Tatyarao Savarkar’s book, ‘The Indian war of Independence 1857’, which was written in 1908 (the era when the historical truths were compromised and provoking novels and poems were written portraying the Hindavi or Brahmin freedom fighters as daring, filled with all possible virtues and upto date political consciousness) such incidents have increased unabashedly.”

Thackeray’s jibe was intended to point out the glorification of Nanasaheb Peshwa, Tatya Tope, Rani Lakshmibai by Savarkar through his writings of the nationalistic history. Thackeray respected the sacrifice of these freedom fighters. But he objects to their unhistoric portrayal as those intending to form a democratic state. He reiterates this objection regarding Vasudev Balwant Phadke and Savarkar’s organisation, Abhinav Bharat. Another interesting fact is that Savarkar had referred to Rango Bapuji, a CKP, as a Brahmin in his book. Thackeray objected to this. Savarkar clarified that this was an error of omission. Still, his PA, Mr. Damle had informed Thackeray “earlier, Mr. Athavale from Thane had brought this error to our notice but don’t know what went wrong when the draft was sent to the press!”  Thackeray remarked “Everything is in a mess, so what is the fuss over this error?” 

‘Only that which we preach is real history, only the one whom we certify to be so is a patriot, only our almanac is a popularly accepted one, we know what patriotism is and only we can sing paeans for it and preach it, it’s not the forte of the non-brahmins’. This frenzy, Thackeray says, that can be seen in the national clamour of hypocrite Hindutva loyalists lacks in truthfulness, respect for history, literary  service, progress of Hindus, deep concern for democracy etc. albeit it smacks of desperate efforts to reassert the Brahminical supremacy of the defunct Peshwai. 

Explaining the difference between the earlier freedom struggle and Gandhi’s freedom struggle, Thackeray writes, ‘be it the followers graduated from Vasudev Balwant’s ideology or Savarkar’s Abhinav Bharat, all were invariably Brahmins. The real Hindustan is not in the cities but in the rural hinterland. Gandhi catapulted the Congress into a real democratic force by precisely realising the fact that the cosmetic revolutions of the urban hypocrites is a sham without the uprising of the crores of peasants and workers from the non-brahmin section (Bahujan) of the population. The history of how Congress became a powerful force to achieve the democratic self-governance has unfolded in front of our eyes, hence need not be mentioned again’ 

Though the Hindurashtra espoused by Savarkar seems to be casteless, it was a brahmin supremacist Hindurashtra because Savarkar always upheld the Darwin’s theory of ‘survival of the fittest’ from sociological point of view and applied it to Hindurashtra. Fascism of Italy, Nazism of Germany, RSS and Savarkar’s Hindu Mahasabha are the organizations applying Darwin’s biological theory from sociological point of view. 

From Huns, Shakas to Buddhism, all the religions which came to India were taken under its wings by Brahmanism and ingested within itself, only to be destructed later in the descends of the caste hierarchy of Hindu religion. However, it was the ‘Abrahamic religions’ which put the Brahminist Hindu leadership in a spot for the first time. Initially by the Muslim religion and later by Christianity. Of the above, Christianity being the religion of the Britishers it was not possible for Savarkar to do anything against it. Thus, to raise  and spread the anti-Muslim rhetoric was convenient, useful and was a tool to appease the British (through which it was possible to nurture the two  nation theory as desired by the British). The RSS and BJP is facing the same dilemma today. Islam and Christianity are the obstacles in the establishment of brahminist Hindu state. Christianity being the religion of America and the most western States, Muslims are proving to be the soft targets in India today.

Savarkar’s synthetic attempts to create a casteless Hindu society, early in his life, was historical inevitability, as it is inevitable today for the RSS. Because, the power of Brahmanism to ingest and absorb the Huns, the Shakas and the Buddhists within its fold proved to be inadequate in front of the monolithic Islam and Christianity, which believed in a single holy text and a Prophet. One of the reasons for this being the descending caste-based hierarchy, which proved to be a major handicap. Besides, there is nothing like a holy text or a prophet in Hindu religion. In fact, it isn’t a religion. Texts like the Vedas, ten Upanishads and Bhagavad Gita and the philosophers from Charvak to Ashtavakra made it look eternally beautiful. The inhuman caste-system however entered in its fold in the process of its advent towards becoming a religion, which was based on the way of living, inspired by the prescriptions of Manusmriti.  Hindu religion became the Brahmin dominated, patriarchal, caste structure. When it faced the challenge of Buddhism, the Brahmins undertook many changes in their lifestyles. They stopped consuming meat and adopted a fully vegetarian diet. They proclaimed that Buddha is an incarnation of Vishnu and ingested the Buddhist religion. Anti-Buddhist remarks can be seen in Savarkar’s writings, the main cause of which is the challenge posed in this land, by the Buddhist religion, to the Brahminism in Hindu religion. Savarkar might have elaborated on it under the guise of violence, non-violence debate. Thereafter, Savarkar deemed Islam as the main enemy. Savarkar’s need for elimination of casteism was merely utilitarian. There was no radical inspiration behind it. Therefore, building temples for Dalits and such propositions were not any radical reforms but were mere utilitarian measures. 

What Prabodhankar Thackeray wrote about Savarkar in 1948, as mentioned above, clarifies that espousing the cause of Brahmanism in Hindu religion was the objective behind his writings right from authoring the book ‘The Indian War of Independence 1857.’ Going beyond this, the lack of practicability evident in Savarkar’s entire political writings and conduct is also merely utilitarian. For example, in his book ‘Six glorious epochs of Indian history’, Savarkar advocates raping the women of the enemy camp and actually blames Chhatrapati Shivaji Maharaj for not doing the same and treating a woman from the enemy camp with dignity. Savarkar has stated this in the context of daughter-in-law of Kalyan’s Subhedar, whom Chatrapati Shivaji Maharaj had sent back with dignity. Citing Ravana’s example, Savarkar says kidnapping and raping the woman from the enemy camp is the highest virtue (parodharm). Thus, from raping women to Ravana, Savarkar is fine with any of these vices. He has explicitly mentioned this in his writings. Writing his autobiography with a pseudonym is also a part of this.

He treated the need for purity of means for achievement of objectives, with contempt. What was his objective ? The so-called Hindurashtra. Whose nation the Hindurashtra would be ? It would be the country of the strong. Going by the logical common sense, who are the most powerful amongst the Hindus ? Obviously, the Brahmins. Savarkar’s philosophy is that the Brahmins should adapt and ingest others in its fold, the way they have done from time to time and treat Islam, the one whom it could not ingest and take in its fold, as its enemy. Savarkar was fine with the use of scientific temper, violence, rape as a means and he has already written about it. It is pertinent to note that the elimination of castes, was a utilitarian measure for Savarkar, unlike, humanitarian objective for Dr. Ambedkar. It will help us understand why RSS and BJP keep chanting “Savarkar, Savarkar” today. By setting aside the unwanted aspects of Savarkar’s writings and the idea of Hindurashtra RSS and BJP have selected the utilitarian Savarkar as their ideal. RSS and BJP want to create Hindu, Brahminist Nation and at the same time they don’t care about the sanctity of means to achieve it or the rationality, which is similar to Savarkar’s prescription for achievement of Hindurashtra. Like Savarkar, RSS says it doesn’t follow caste discrimination, but the reality is for all to see.

Accordingly, in the Hindurashtra, the fittest will survive which means the upper caste brahmin will survive, because there is no scope for equity and equality in it. How would the non-brahmins and Dalit survive? There is no scope for humanity in it. In fact, establishment of urban Brahminism was their real objective. Violence was not inimical in this philosophy. However what Savarkar had identified, which was later adopted and implemented, was very dangerous. 

In the sequence of elimination of the enemies of Hindurashtra, Muslims are at the top followed by the Dalit and then the bahujans. Pushing them all to the fringe, without caring for any rationality, is the essence of Hindurashtra. What Savarkar could practically never demonstrate, is being attempted today. BJP’s overwhelming love for Savarkar today is its opportunism. It is as subtle as Savarkar’s opportunism. In reality, the Sangh, erstwhile Janasangh (today’s BJP), secretly hated Savarkar and sneer at his writings even today. The government today, the Modi era, BJP- RSS have got nothing to do with Savarkar when viewed superficially. But on a closer look, their intimate connection can be clearly seen. Savarkar does not mean just Hindutva. Savarkar himself claimed he was a follower of scientifically inclined Hindutva. Savarkar hated gomutra, plastering the vehicles with cow dung, wearing saffron clothes and doing pooja in the temple, appointing the imposter self-proclaimed godman on positions, venerating anybody as a monk, even if it would serve to be useful. Savarkar never believed that cow is a mother. Savarkar never accepted the superstition ridden orthodox religious and hierarchical four tier caste system. 

The main reason for this being Savarkar never found religion to be a useful resource. Certainly, it has been the RSS’s ideology that such an illusionary, intoxicating religion is more useful for gathering huge crowds. Sangh had recognised during Savarkar’s lifetime that the Hindus can be numerically gathered through the rituals, the so-called scientific temper or inclination is not useful for it. Therefore, Sangh and BJP picked up the ruthlessness in Savarkar’s philosophy and the hidden idea in hierarchical caste system, which is useful to them today for creation of Hindurashtra. In his post-Andaman life, Savarkar opposed the caste hierarchical system (Chaturvarna) in Hindu religion. However, the ruthlessness, patriarchy, contempt for purity of means and all such aspects in his writings were leading to casteism, means BrahminicalHindurashtra. It lacked in equality. Besides, Savarkar’s scientific leanings being value free, its existence in modern world and human rights becomes extremely dangerous. Savarkar, like the leaders ruling India today, was not aware of the human rights (except for his own). It is conspicuously missing in his writings. Surprisingly, Savarkar was a Marathi author, poet and dramatist. However, due to the lack of compassion, his writings were unwieldy and arid. His poems got recognition as songs only due to the midas touch of Mangeshkar family. The aridity of his poetry was completely drenched underneath the melodious influence of Mangeshkars’ euphony.

Today we see the unreasonable implementation of patriarchal, anti Islamic and upper caste biased laws. It is a part of Savarkar’s philosophy. This was savarkar dream. There was no place for fundamental human values like kindness,, forgiveness, compassion, peace and non violence in Savarkar’s life. On the contrary, it can be seen that he glorified torture, deceit, power violence and ruthlessness. So what’s the surprise if contemporary sangh and BJP identify closely with him? That’s why BJP and RSS need Savarkar today. 

Savarkar always cooperated with the British after his release from the Andaman (this proves that his 5 mercy petitions weren’t any guerrilla tactics.) Not only this, his contribution to the partition of India was equivalent to that of Jinnah. It was Gandhi, whom the followers of Savarkar treat with contempt, who opposed the partition and inculcated the fundamental human values of kindness forgiveness compassion peace and non-violence in the lives of Indians.  Gandhi, who taught that to achieve higher objectives in life the means are equally important the centricity of means of achievement of objectives is paramount, was murdered by Nathuram Godse Narayan Apte, Digambar Badge and others. Godse, Apte, Badge were staunch followers of none other than Savarkar.  Even though Savarkar was acquitted later by the court for lack of evidence, he was charged as a co-conspirator in Gandhi’s assassination.  Savarkar the godfather of all virtues and vices of all the forces of Hindutva, all these associates of Savarkar and those from the sangh who thought like him were all upper class upper caste and highly educated Hindus. They were fully aware of what they were doing (the demolishers of Babri mosque werelikewise aware of their deeds). The different political parties, ideologies, leaders who ruled India in the past 70 years have shown great naivety about Savarkar and Sangh’s ideology because of which the nation is living an uncertain life under the Sangh rule and in Savarkar’s shadow.

– Raju Parulekar

raju.parulekar@gmail.com

05-01-2020

The Original blog was written in Marathi. The link for the same is given below.

खरे सावरकर आणि वीर भक्त!

मौनाच्या भाषांतरातले देवेंद्र फडणवीस…(पूर्वार्ध)

– राजू परुळेकर

“राजकारण ही एक अशी गोष्ट आहे जिथे कॅटागेरिकली एक ठोस विधान तुम्ही नेहमी करु शकत नाही” हे वाक्य माझं नाहीये ते माजी पंतप्रधान स्व. इंदिरा गांधी यांचं आहे. अशा राजकारणामध्ये तर्काच्या पलीकडच्या अनेक घटना घडत असतात, अतर्क्य असे प्रसंग घडतात आणि ज्यांच्याबद्दल कल्पनाही केली नसेल अशी माणसं क्षितिजावर अचानक उदयाला येतात. महाराष्ट्राचे माजी मुख्यमंत्री सध्याचे उपमुख्यमंत्री आणि भाजपचे महाराष्ट्रातील सर्वेसर्वा देवेंद्र फडणवीस हे असेच एक अचानक राज्यपातळीवर मोठे नेते म्हणून उदय झालेले व्यक्तिमत्वं आहेत. त्यांच्याबद्दल आणि त्यांच्या संपूर्ण कारकिर्दीबद्दल अनेक प्रवाद आहेत. त्यातले बरेचसे काल्पनिक आहेत. त्यांची मातृसंस्था राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ आणि त्यांचा पक्ष भारतीय जनता पक्ष या दोन्हींचा अविभाज्य भाग म्हणून ते ज्या गोष्टी करतात आणि  एक स्वतंत्र व्यक्तिमत्त्वं म्हणून ते जे काही आहेत त्याकडे आपण स्वतंत्रपणे पाहिले पाहिजे. जेव्हा फडणवीस विरोधी पक्ष नेते होते तेव्हा ते मुख्यमंत्री होतील असं पुसटसंही कोणाला वाटलं नव्हतं तेव्हापासून त्यांच्या राजकीय कारकिर्दीचा अभ्यास केला पाहिजे. कारण भारताच्या इतिहासाच्या  एका संक्रमण  काळामध्ये महाराष्ट्राच्या इतिहासात काही शुभंकर आणि काही भयंकर गोष्टी घडल्या. त्याचे थेट किंवा अप्रत्यक्ष जबाबदार देवेंद्र फडणवीस आहेत. हे केवळ व्यक्ती म्हणून नव्हे तर इतिहासाचं आकलन वस्तूनिष्ठपणे करण्याच्या प्रयत्नाचा एक भाग आहे.

फडणवीस मुख्यमंत्री झाले तेव्हा मध्यमवर्गीय घरातून आलेले एक व्यवसायिक राजकारणी होते, त्यांच्यामागे पुर्वपरंपरेची फारशी प्रबळ प्रभावळ नव्हती. ना त्यांचे साखर कारखाने होते, ना सुतगिरण्या होत्या, ना सहकारी बँका होत्या, ना दुध उत्पादक संघ त्यांच्या पाठिशी होते. ज्याचा अनुशेषच भरुन काढायचा अशा विदर्भातून ते आलेले होते. ते ज्या भागातून आले त्या भागामध्ये त्यांच्यापेक्षा कितीतरी जास्त पट नितीन गडकरींसारख्या बलाढ्य लोकनेत्याचा दबदबा होता.

नितीन गडकरी हेच २०१४ साली मुख्यमंत्री होतील असं बऱ्याच जणांचं मत होतं आणि समज होता. शिवाय इतरही बरीच नावं स्पर्धेमध्ये होती. तरीही देवेंद्र फडणवीस यांनी मुख्यमंत्री पदावर मुसंडी मारली. एवढंच नव्हे तर महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्रीपद सलग ५ वर्षे पूर्ण करण्याचा वसंतराव नाईक यांच्यानंतर दुसऱ्यांदा मान मिळवला.  

विरोधी पक्षनेते म्हणून देवेंद्र फडणवीसांनी सरासरीपेक्षा अव्वल कामगिरी केलेली होती असं म्हणता येईल. सरासरीपेक्षा म्हणजे देवेंद्र फडणवीस जेव्हा मुख्यमंत्री होते ती ५ वर्षे आणि महाविकास आघाडीच्या सरकारची वर्षे सोडता आत्ताच्या सरकारच्या काळात जे विरोधी पक्ष नेते आहेत ते पाहिले की देवेंद्र फडणवीस हे अधिक परिणामकारक विरोधी पक्षनेते होते हे लक्षात येतं. किंबहुना विरोधी पक्ष नेतेपद देवेंद्र फडणवीसांकडे नसेल तर राज्याला विरोधी पक्ष नेताच नाही असं वाटायला लागतं. हे देवेंद्र फडणवीसांचं यश आहे.

फडणवीस पहिल्यांदा मुख्यमंत्री झाले तेव्हा ते ५ वर्ष टिकतील, स्थिर आणि चांगलं सरकार देतील असं कोणालाच वाटलं नव्हतं. कारण फडणवीसांना मुख्यमंत्री पदाचा किंवा मंत्रीपदाचाही पुर्वानुभव नव्हता. परंतु फडणवीसांनी एक पर्यावरण सोडलं तर बहुतांशी सर्वच क्षेत्रांमध्ये बऱ्यापैकी कामगिरी केली. किमान एक संवैधानिक स्थिर सरकार दिलं. आजच्या काळात ही गोष्ट सुद्धा खूप महत्त्वाची वाटते. अनेकांना माझ्या या विधानाचा राग येऊ शकतो, मतभेद होऊ शकतात आणि असेही वाटू शकतं की २०१४ पासून मानवी मुल्यांची, मानवी हक्कांची आणि स्वातंत्र्याची बऱ्यापैकी गळचेपी झाली, किंवा संकोच झाला त्याला मी फडणवीसांना जबाबदार धरत नाही. वास्तवामध्ये परिस्थिती अशी होती की, फडणवीसांची मातृसंस्था, फडणवीसांचा पक्ष आणि फडणवीसांना लाभलेले हायकमांड हे अशाप्रकारचे आहेत की ज्यामध्ये तुम्हाला सत्ताधारी म्हणून मानवी हक्क, मानवी मुल्ये आणि स्वातंत्र्य यांची निवड करण्याचे स्वातंत्र्यच नाही. अगदी तुम्ही मुख्यमंत्री असाल तरीही. २०१४ पासून आजतागायत कोणत्याही भाजपशासित राज्याचा मुख्यमंत्री कधीही हे स्वातंत्र्य घेऊ शकलेला नाही. त्यामुळे आपल्या राज्यात आपल्याला जे भोगायला लागतं त्याचा दोष फक्त फडणवीसांवर टाकणं पुर्णतः चुकीचं आहे. जे संघटनेचे अंगभूत दोष आहेत ते अपरिहार्यपणे पुढे नेले नाहीत तर कोणत्याही नेत्याचं नेतेपद कोणत्याही संघटनेत शिल्लक राहू शकत नाही, हे एकमेव वास्तव आहे.

देवेंद्र फडणवीस राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघातून आलेले आहेत. ते स्वतः संघशरण आहेत. ज्याचा त्यांना अभिमान आहे. जोपर्यंत त्यांचा हा अभिमान स्वतःपुरता मर्यादित होता तोपर्यंत ठीक आहे. एकदा का तुम्ही नेतेपदाचा मुकुट धारण केला व  एखाद्या राज्याच्या मुख्यमंत्री पदावर बसलात की तुमच्या प्रत्येक कृतीचं समाजातल्या सर्व घटाकांसंदर्भात मुल्यमापन होत राहतं आणि तुम्हाला त्यानुसार गुण दोष चिकटवले जातात.

ज्यांना इतर धर्म आणि इतर जाती यांची अजिबात ऍलर्जी नाही असे महाराष्ट्रात  अनेक नेते आहेत, त्यांत फडणवीसांचाही समावेश करावा लागेल. परंतु त्यांच्या विरोधात जाणारी बाब अशी की, त्यांचा पक्ष, त्यांची मातृसंघटना (आरएसएस) आणि त्यांच्या पक्षाचं सद्याचं हायकमांड हे एकचालकानुवर्ती आहे. (याबाबत भक्त वगळता कोणाचंच दुमत असणार नाही). राज्यातील धर्मनिरपेक्षता आणि जातनिरपेक्षता गेल्या ९ वर्षांत खंगत गेलेली आहे. त्याला संपुर्णपणे देवेंद्र फडणवीस जबाबदार आहेत असं मानणं चुकीचं आहे. आणि वस्तुनिष्ठतेला धरुन नाही. मातृसंघटना आणि हायकमांडमुळे त्यांचे काही चांगले गुण झाकोळले गेले आणि त्या गुणांना ग्रहणही लागले. त्यात त्यांचा वर उल्लेख केलेला गुणही येतो.

त्यांचा दुसरा उल्लेखनीय गुण म्हणजे स्त्रियांचं स्वातंत्र्य आणि स्त्रियांविषयी आदर हे बोलण्याएवढेच कृतीमधूनही दिसणे आवश्यक आहे. जे फडणवीसांच्या बाबतीत निःसंशयपणे वारंवार दिसून आलेलं आहे. परंतु सध्याच्या राजकीय परिस्थितीमध्ये त्यांचा हा गुणही दुर्दैवाने झाकोळला गेलाय.

महाराष्ट्रात काही नेते स्त्रीयांबाबत बोलके सुधारक आणि उदारमतवादी आहेत. पण कृतीबाबत संकुचीत आहेत. या क्षेत्रात कृतीशील असण्याबाबत देवेंद्र फडणवीस यांच्या पासंगालाही ते पुरणार नाहीत. फडणवीसांनी इतर अनेक भाजपशासित राज्याप्रमाणे आपली सत्ता ही स्त्रीशोषण केंद्रित होऊ दिली नाही. इथे फडणवीसांचं वेगळेपण दिसून आलं. अर्थात हे त्यांचं मुख्यमंत्री म्हणून कर्तव्य होतं. पण हे कर्तव्य देखील बऱ्याच राज्यांचे मुख्यमंत्री पार पाडताना दिसून येत नाहीत. स्त्रीदाक्षिंण्याबाबत पवारसाहेब, उद्धव ठाकरे यांच्याप्रमाणेच स्वतः फडणवीसांचे नाव पुरोगामी म्हणूनच घ्यावं लागेल. शेवटी सर्व गोष्टी बोलण्यावर ठरत नाहीत कृतीच महत्त्वाची असते. दुसरं म्हणजे मुस्लिमांविषयी किंवा खिश्चनांविषयी, संघ आणि केंद्रातील हायकमांड हेच प्रत्येक राज्यातील भाजपचं धोरण ठरवतात.

अनेक भाजपचे मुख्यमंत्री केंद्रीय नेतृत्वाच्या नजरेत येण्याच्या अट्टाहासापायी किंवा आपल्या परधर्मीयांविषयीच्या पुर्वग्रहदुषित आणि आरएसएस संस्कारित मतांनी बरबटून मुस्लिम, ख्रिश्चन या अल्पसंख्यांकांबाबत सर्व मानवी मुल्ये पायदळी तुडवून त्यांची घरदारं पाडण्यापर्यंत मजल गाठत आहेत. फडणवीसांनी यामधले जे अपरिहार्यपणे धोरण म्हणून स्वीकारावे लागते तेवढेच आरएसएसचे आणि केंद्रीय भाजपचे धोरण स्वतःच्या अखत्यारित स्वीकारले आहे. खुद्द देवेंद्र फडणवीसांच्या मनात कोणत्याही धर्माबाबात किंवा जातींबाबात विष आहे असं कुठेही दिसत नाही आणि बऱ्याचदा असं दिसतं तिथे तो ‘वरुन आलेला’ आदेश असतो. फडणवीस ब्राह्मण असल्यामुळे त्याचा त्यांच्या धोरणावर परिणाम होतो असा आरोप फडणवीसांवर वारंवार होतो. आता फडणवीसांची पंचाईत अशी आहे की, व्यक्ती म्हणून ते उदारमतवादी असले तरी त्यांचा पक्ष आणि मातृसंघटना ही ब्राह्मणवादीच आहे व त्याचं प्रतिनिधित्व करताना ते तसेच आहेत असे वाटणे स्वाभाविक आहे याचा काही अंशी दोषही त्यांना लागतो. त्यात अयोग्य काही नाही. परंतु वस्तुनिष्ठपणे विचार केला असता, इतर कोणी ब्राह्मणवादी विचारांचा, संघशरण असलेला बहुजन किंवा इतर कोणत्याही धर्माचा भाजपचा मुख्यमंत्री फडणवीसांपेक्षा अधिक उदारमतवादी वागू शकेल का? तर उत्तर नाही असे आहे. व्यक्ती म्हणून फडणवीस कोणत्या जातीचा किंवा धर्माचा द्वेष करतात किंवा त्याबद्दल मनात विष बाळगतात असं कोणी म्हणेल तर ते वास्तव नाही. अवास्तवाच्या आधारावर आपल्या मित्राचा किंवा विरोधकांचाही पराभव करणं अशक्य असतं. म्हणून इथे हे नमूद केलं आहे. फडणवीसांजवळचे इतर जातीचे आणि इतर धर्माचे जे सहकारी आहेत त्यांना याबाबत विचारलं तर तेसुद्धा याबद्दल हेच उत्तर सांगतील. खरं सांगायचं तर फडणवीस ज्यांच्यावर विश्वास ठेवू शकतात असे जवळचे जे दोन चार सहकारी आहेत ते ब्राह्मण नसावेत. त्यांना आवडणाऱ्या माणसांमध्ये त्यांनी धर्मजातीचा चॉईस केलेला आहे असं तुम्ही कधीही म्हणू शकत नाही. एका वेगळ्या काळात (कदाचित वेगळ्या पक्षाचे) जर ते मुख्यमंत्री झाले असते (उदा. दहा वर्षांपूर्वी) तर त्यांचे उदारमतवादी व्यक्तिमत्त्व असे झाकोळले गेले नसते. अर्थात जे काटे आणि दुषणं त्यांना मिळत आहेत तो त्यांचा चॉईस आहेही आणि नाहीही. त्यामुळे त्यापासून त्यांना इच्छा असूनही वेगळं होता येणार नाही.  

शिवसेनेने भाजपला ‘जय महाराष्ट्र’ करुन महाविकास आघाडीचं सरकार आल्यावर देवेंद्र फडणवीसांना बसलेला धक्का हा अपूर्व होता. त्यांचं मुख्यमंत्रीपद हे  जेवढ्या चकित करुन आलं तितक्याच चकित करुन ते गेलंही.  त्यांना एक राजकीय नेता म्हणून तो धक्का लपवता आला नाही. त्याच धक्क्यातून ते बराच काळ सावरले गेले नाहीत. अन्यथा परत सत्तेत आल्यावर बदल्याची भाषा किंवा धडा शिकविण्याची भाषा ते बोलले नसते. राजकारणात बदला घेणारी माणसं तो बोलून दाखवण्याचं त्यांच्याएवढं औदार्य क्वचितच दाखवतात.

मुख्यमंत्री झाल्यावर भाजपचा नेता म्हणून त्यांची खरी स्पर्धा पवारसाहेबांच्या राजकारणाशी होती. ‘घाईनं कोणतंही मोठं राजकारण साध्य होत नाही’ हा खरं तर पवारांच्या राजकाराणाचा मुळ धडा आहे. त्यामुळे  शरद पवार साहेबांचं राजकारण हे ६० वर्षांहून अधिककाळ चालू शकलं. शरद पवार साहेब हे जवळपास ६० वर्षे राजकारणात आहेत त्यातला बहुतांश काळ ते केंद्रात किंवा राज्यात सत्तेवर राहिलेले आहेत. पवार साहेबांचा स्वता:चा पक्ष आहे. त्यांनी अनेक नेते उभे केले. अनेक नेते गारद केले. अनेक माणसं उभी केली. अनेक माणसं गारद केली. देशातला असा एकही उद्योगपती नसेल जो  पवार साहेबांचं ऋण मानत नसेल. इथे एक नमूद करावंसं वाटतं की अदानींसारख्या क्रोनी कॅपिटलिस्टची पवारांएवढी फक्त मोदींनीच बाजू घेतलीय असं म्हणता येईल! देशातलं असं एकही क्षेत्र नाही जिथे पवार साहेबांचा मुक्त संचार नाही. त्यामुळे महाराष्ट्रामध्ये जोपर्यंत पवार साहेब आहेत तोपर्यंत त्यांचं राजकारण हे राहणारच. अशावेळी “शरद पवार साहेब यांचं राजाकारण संपलेलं आहे” यासारखी विधानं ही फडणवीसांना स्वतःचं राजकारण उभं करण्याकरता नुकसानकारक ठरली.

पवार साहेबांशी किंवा कोणत्याही विरोधकाशी कोणत्याही प्रकारची तुलना करणं किंवा आपल्या अनुयायांना तशी तुलना करण्यापासून न थांबवणं हे देवेंद्र फडणवीसांसाठी आवश्यक आहे अन्यथा ते too early नि too much असं घातक ठरेल. पवार साहेबांनी स्वतःच्या राजकीय कारकिर्दीमध्ये अनेकदा दिल्लीतल्या हायकमांडला (मग त्या इंदिराजी असल्यातरी) आव्हान देऊन स्वतःची वेगळी चूल मांडली. असं जर कधी फडणवीस करु शकतील तर त्यांच्या व्यक्तिगत गुणांना लागलेलं ग्रहण खऱ्या अर्थाने दूर होऊ शकेल. अर्थात त्यांच्या पक्षाने त्यांना तरुण वयात दिलेली संधी ही इतर कोणत्याही पक्षामध्ये किंवा समीकरणामध्ये त्यांना इतक्या लवकर प्राप्त झाली नसती हे देखील तितकंच खरं आहे.  

माणूस हा परिस्थिचं अपत्य असतो. तसाच तो ज्या काळात जन्माला येतो त्या काळाचाही अपत्य असतो. उदा. गेल्या ९ वर्षात केंद्रीय सत्तेने खरी पत्रकारिता मुळातून संपवून टाकली. त्यामुळे खरे लेखक किंवा खरे पत्रकार फार भव्य असं या काळात काही करु शकले नाहीत. या काळात जन्माला आल्याचा तो शाप आहे. त्याचप्रमाणे आपण या काळात जन्माला आल्यामुळे आणि या पक्षात असल्यामुळे आपण या पदापर्यंत आणि या सत्तेपर्यंत पोहोचलो असं जर देवेंद्र फडणवीसांना वाटत असेल,(जे खरेही आहे) तर त्याच काळामुळे आणि त्या पक्षाच्या सत्तेमुळे त्यांच्या अंगात नसलेले दुर्गुण त्यांच्या अंगाला चिकटवण्यात आले आहेत हा देखील त्या पॅकेजचाच भाग आहे. मुख्यत्त्वे करुन आरएसएस आणि केंद्रीय भाजपने केलेल्या मानवी मुल्यांच्या विरोधातल्या वक्तव्य आणि कृतीचे जे जे कोणी पालखीचे भोई झाले, त्यांच्यावर हा डाग कायम राहणार, आणि इतिहासात तो पुसता येणार नाही. जसा आणीबाणीच्या काळात ज्यांनी आणीबाणीला पाठिंबा दिला त्यांना तो पुसता आलेला नाही. अनिर्बंध सत्तेचा हा सर्वात मोठा व्यक्तिगत धोका  त्याकाळातल्या नेत्यांना असतो.

ज्यावेळेला देवेंद्र फडणवीसांचा उदय झाला त्यावेळेला ते एक अत्यंत सुसंस्कृत नेते आहेत असा अनेकांचं त्यांच्याबद्दचं मत होतं. व्यक्तिशः माझं आजही तेच मत आहे. सतत लोकांमध्ये असणं, लोकांबरोबर काम करणं आणि प्रसंगी कमीपणा पत्करणं किंवा पडतं घेऊन समोरच्याचं म्हणणं स्वीकारणं, स्त्रीदाक्षिण्य या सारख्या गोष्टी फडणवीसांमध्ये निश्चितच आहेत.

 त्यांच्यावर जे अनेक आरोप केले जातात त्यातला सगळ्यात मोठा आरोप हा असहिष्णुतेचा आहे. जो त्यांच्या मातृसंघटनेचा आणि पक्षाचा कणाच आहे. पण व्यक्तिशः फडणवीसांच्या बाबतीत ते जास्त इन्क्लूझिव आणि बेरजेचं राजकारण करणारे स्ट्रॅटेजिस्ट आहेत असं तटस्थपणे बघताना म्हणावंच लागेल.

प्रतिमेच्या बाबतीत महाराष्ट्रात खरी स्पर्धा देवेंद्र फडणवीस आणि उद्धव ठाकरे यांच्यात आहे. अचानक सत्ता गेल्याच्या सहानुभूतीमुळे आणि कोविड काळात केलेल्या कामामुळे उद्धव ठाकरे यांची प्रतिमा उजळ आहे. (याबाबत मतभेद असू शकतात. पण हे माझं मत आहे) सर्वप्रकारच्या दडपणानंतर आणि हुकुमशाहीनंतरही उद्धव ठाकरे आज प्रतिमेच्या बाबतीत फडणवीसांपेक्षा पत्रकारांचे मोठे डार्लिंग आहेत. हे यश उद्धव यांनी मिळवेलं आहे. ते आपसूक आलेलं नाही. फडणवीसांचा पुढच्या काळात खरा मुकाबला उद्धव ठाकरेंच्या या प्रतिमेशीच आहे. अर्थात हे फडणवीसांना माहित नसेल असे नव्हे. इथे एका गोष्टीकडे दुर्लक्ष करता येणार नाही की, पवार साहेबांप्रमाणे उद्धव ठाकरे हे सुद्धा स्वतःच्या पक्षाचे पक्षप्रमुख आहेत. त्यांना हायकमांड नाही.

महाविकास आघाडीची सत्ता उलथवण्याकरीता ज्या प्रकारे शिवसेना फोडली गेली, ते तत्पुरतं राजकीय यश असलं तरी महाराष्ट्रात त्याचे भाजप आणि विशेषकरुन देवेंद्र फडणवीस यांच्या प्रतिमेवर दुरगामी परिणाम झालेले आहेत. खरं सांगायचं तर त्याचा सगळ्यात  जास्त परिणाम हा देवेंद्र फडणवीसांच्या प्रतिमेवर झाला. ज्याला ते जबाबदार नव्हते अशा अनेक गोष्टी इतिहासात त्यांच्यावर लादल्याही गेल्या (ते कदाचित आत्ता त्यांना कळणारही नाही). याचा अर्थ हे सगळं होण्यामध्ये त्यांचा हात किती कमी होता हे लोक त्यांच्या प्रत्यक्षापेक्षा उत्कट प्रतिमेपुढे लक्षातच घेणार नाहीत. एका परिने त्यांना उपमुख्यमंत्रीपद घेऊन बलिदानच द्यावं लागलं, पण हे सारं लक्षात घेण्यापलिकडे याप्रकरणात त्यांचं प्रतिमाभंजन झालेलं आहे. स्वतःचा शोध घेण्याची राजकीय नेत्यांची एक प्रक्रीया असते. फडणवीसांच्या पक्षांने ती करण्याकरीता फडणवीसांना स्पेसच दिलेली नाही.

महाराष्ट्राच्या अस्मितेबाबत आणि महाराष्ट्राच्या पुरोगामी परंपरेबाबत एकंदरीतच राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ या संघटनेला अजिबात आदर नाही, किंबहुना तिटकाराच आहे. संयुक्त महाराष्ट्र आंदोलनाच्यावेळी आरएसएसने नेहरुंना पाठिंबा दिलेला होता. इतिहासात नेहरुंना आरएसएसने पाठिंबा देण्याची ही एकमात्र वेळ महाराष्ट्रविरोधी होती.

अर्थात इतिहासाला फडणवीस काडीचेही जबाबदार नव्हते. पण त्या सगळ्याचा भार देवेंद्र फडणवीसांनी गेल्या ९ वर्षात वाहिला आणि त्यांची प्रतिमा त्या इतिहासाच्या कर्जाची धनी झालेली आहे. एवढेच नव्हे तर महाविकास आघाडीचं सरकार कोसळल्यावर केंद्रीय नेतृत्वाने अत्यंत अन्यायकारकरितीने ज्याप्रकारे त्यांना शिंदेंच्या मंत्रीमंडळात उपमुख्यमंत्री व्हायला लावलं. तिथे देवेंद्र फडणवीस हे जर कॉंग्रेसचे नेते असते तर त्यांनी बंड केलं असतं. परंतु संघात माणूस हा माणूस नसून उपयुक्त वस्तू आहे अशीच शिकवणं दिली जात असल्यामुळे आपला आत्मसन्मान आणि योग्यता याचा बळी जाताना मुकाटपणे सहन करणं देवेंद्र फडणवीसांना भाग पडलं. ही शिस्त कमी आणि फडणवीसांच्या योग्यतेचा बळी जास्त होता. आपण जी विचारसरणी स्वीकारतो त्याची एक किंमत असते. ती वेळोवेळी फडणवीस चुकवत आहेत.

खरं तर देवेंद्र फडणवीसांचा राज्यभर जनसंपर्क (एक कोकण वगळता) प्रचंड आहे. कोणत्याही माणसाने त्यांना थेट संपर्क केला आसता त्याला त्वरित किंवा वेळ मिळेल तेव्हा प्रतिसाद देणारे विलासराव देशमुखांनंतरचे ते दुसरे मुख्यमंत्री आणि नेते आहेत. ही बाब आजवर फार थोड्या लोकांनी व्यक्त केलेली, सांगितली आणि लोकांपर्यंत पोहोचवलेली आहे. एक गोष्ट सातत्याने जाणवते ती म्हणजे १०० जाहिरात एजन्स्या, ५० पी. आर. कंपन्या आणि इमेज मेकींग कंपन्या या सर्वांपेक्षा तुमच्या पाठीमागे तुमच्या गुणांची कदर आणि त्याबद्दल वाच्यता करणारे सहकारी हेच तुमची इमेज बनवतात. भाजप आणि त्यांच्या मातृसंस्थेला हे कधीच कळणार नाही. कारण माणसाच्या गुणवत्तेचं वस्तूकरण करणं हेच भाजपचं तत्वज्ञान आहे. फडणवीस हे त्या तत्वज्ञानाचे चालक नाहीत उलट तेच या तत्वज्ञानाचे बळी आहेत!

देवेंद्र फडणवीस हे आपल्या पक्षांतर्गत सहकाऱ्यांबरोबर किंबहुना पक्षांतर्गत प्रतिस्पर्ध्याबरोबर फार किलर इन्स्टिंगने वागतात असा त्याच्यावर सातत्याने आरोप केला जातो. पण असा कोण नेता आहे जो आपल्या पक्षांतर्गत प्रतिस्पर्ध्यांना आरामात पुढे जाऊ देतो? आणि त्यांच्या पुढे जाण्याला शांतपणे बघत बसतो? असा कोणत्या पक्षातला नेता तुम्ही सांगू शकाल? त्यामुळे फारतर आपण असं म्हणू शकतो की राजकीय जीवनामध्ये पक्षांतर्गत साठमारीमध्ये ज्या घटना घडतात त्याला देवेंद्रही अपवाद नाहीत. याप्रकारच्या स्पर्धेमध्ये अस्तित्व टिकवण्याकरिता ते ज्याप्रकारे वागतात त्याचा  त्यांच्या जन्माशी, जातीशी आणि धर्माशी काय संबंध? इतर जातीचे किंवा धर्माचे राजकीय नेते असं वागत नाहीत याचा काही पुरावा आहे का? आज महाराष्ट्रात ब्राह्मणवादाच्या नादाला लागलेले बहुजन नेते आणि अनुयायीही हे बहुतांश करुन सरंजामी संस्कृतीतून आलेले आहेत. त्यांना आपली सरंजामदारी टिकवायची आहे आणि त्या बदल्यात त्यांनी संघ-भाजपचा ब्राह्मणवाद स्वतः स्वीकार केलेला आहे. यामध्ये महाराष्ट्राचं आणि महाराष्ट्राच्या पुरोगामी चेहऱ्याचं दुरगामी नुकसान होत आहे. याची त्यांना काहीही तमा नाही. आणि बहुजन जनतेची तर त्यांना काही पडलेलीच नाही. आता याचा दोष महाराष्ट्रात भाजपचं प्रतिनिधित्व देवेंद्र फडणवीस करतात त्यांना कसा देता येईल? किंबहुना यात फडणवीसांचा कोणताही दोष नाही असंच दिसतं. पण त्यांची प्रतिमा मात्र आरोपीच्या पिंजऱ्यात उभी आहे.

राजकारणात आपल्या होडीच्या शिडात जी हवा मिळेल ती भरून घेणं हे प्रत्येक राजकीय नेत्याचं कामच आहे. तेच देवेंद्र फडणवीस करत आहेत. फडणवीस हे लोकोत्तर किंवा थोर नेते आहेत किंवा नाहीत हे अजून वीस वर्षांच्या त्यांच्या कारकिर्दीनंतर सिद्ध होईल. परंतु ते आपल्या समकालीन इतर नेत्यांपेक्षा वाईट आहेत असंही सिद्ध झालेलं नाही हे निश्चित. किंबहुना अनेक बाबतीत ते इतरांपेक्षा उजवेच ठरलेले आहेत. उदा. आत्ता शिंदे आणि फडणवीस सरकार आहे, विरोधी पक्षामध्ये जी मंडळी आहेत त्यांची विरोधी पक्षातल्या फडणवीसांपेक्षा विरोधक म्हणून कामगिरी उजवी आहे असं कोणी म्हणू शकेल का? विरोधी पक्षनेत्याची भूमिका फडणवीसांनी नेहमीच जीव ओतून निभावलेली आहे. परफॉर्मंसपेक्षा, व्यक्तिगत जीवनात जे काही घडत आहे त्यावरुनच फडणवीसांना सर्वात जास्त ट्रोलिंग आणि टीकेला सामोरं जावं लागलेलं आहे. कित्येकदा ही टीका अत्यंत विभत्स आणि अस्थानी होती. त्यांचे कुटुंबिय, त्यांची देहयष्ठी आणि त्यांची जात या गोष्टी टीकेच्या अग्रक्रमी आहेत, ज्याबाबींवर टीका करून महाराष्ट्रात कोणत्याही लांब पल्ल्याच्या पुरोगामी राजकारणाची सिद्धता करता येणं शक्य नाही. हे पुन्हा शरद पवार सोडले तर कोणालाही समजलेलं दिसत नाही. अर्थात महाराष्ट्रात काँग्रेस नेतृत्वात उणी आणि जनतेत पसरलेली असल्यामुळे काँग्रेस कोणत्या प्रकारचं राजकारण महाराष्ट्रात करणार आहे हे कळायला आत्ता कोणताही मार्ग नाही. त्यामुळे त्यांच्याविषयी मत व्यक्त करणं योग्य नाही.

मी कोणत्याही राजकीय नेत्याचा चाहता नाही. परंतु मला सर्व नेत्यांच्या कार्यशैलीचे आकलन करण्याची खोड आहे. जेव्हा फडणवीसांसारख्या एखाद्या ताकदवान नेत्याचं वस्तुनिष्ठ आकलन आपण करत नाही तोपर्यंत आपण त्याचा पुरेसा विरोधही करायची पात्रता अंगी बाणवत नाही. इथे एक उदाहरण मी देऊ इच्छितो, फडणवीसांवर होणारा एक मोठा राजकीय आरोप म्हणजे, केंद्रात असलेल्या भारतीय जनता पक्षाच्या सत्तेमुळे ज्या केंद्रीय तपास यंत्रणा आहेत त्या केंद्रीय तपास यंत्रणांचा वापर करून ते विरोधकांना दाबतात, फोडतात, सत्ता आणतात किंवा सत्ता घालवतात आणि नमवून ठेवतात. आता याचा आपण क्रमाक्रमाने हिशेब घेऊ. वस्तुनिष्ठपणे जाणून घ्यायचा प्रयत्न केल्यास केंद्रीय तपास यंत्रणांचा वापर कोणावर कधी आणि कसा करायचा हे भाजपचं केंद्रीय नेतृत्व ठरवतं. विरोधी पक्षावर इतर सर्व राज्यांतही तोच प्रयोग चालू आहे. ही लोकशाहीशी विसंगत प्रथा गेली ९ वर्षे चालू आहे. पण हे सर्व करण्याचं पूर्ण स्वातंत्र्य आणि अधिकार फडणवीसांना आहे असं समजणं हे अतिशय चुकीचं आहे. जर एवढं हातात असतं तर ते स्वतः उपमुख्यमंत्री व्हायच्या ऐवजी अगोदर जाहीर केल्या प्रमाणे ते सत्तेच्या बाहेर बसून आजच्या सरकारला पाठिंबा देऊ शकले असते. या सरकारमध्ये येऊन उपमुख्यमंत्री झाल्यावर आपण मुख्यमंत्री म्हणून जी कामगिरी केलेली आहे, ती झाकोळली जाईल हे न कळण्याएवढे फडणवीस कच्चे राजकारणी निश्चितच नाहीत.

शिवाय राजकीय विरोधकांना तुरुंगात टाकण्याची किंवा विरोधकांना दाबण्याची शक्यता तेव्हाच निर्माण होते जेव्हा विरोधक दबणारे असतात. विरोधक जर दत्ता सामंत, जॉर्ज फर्नांडिस, मधु लिमये यांच्यासारखे असतील तर या शक्यतांचा जन्मच होत नाही. देशामध्ये आणि राज्यामध्ये अनेक असे समकालीन नेते आहेत जे तुरुंगात गेले पण आपली भूमिका बदलायला तयार झाले नाहीत. आजच्या आणीबाणीच्या परिस्थितीत जरी केंद्रीय नेतृत्वाने ठरवल्याप्रमाणे विरोधाकांचं दमन होत असलं तरी ज्याचं दमन होत आहे अशा नेत्यांना जनतेच्या स्वातंत्र्याची किती आस आहे आणि लोकशाहीची किती आस्था आहे हे आपण महाराष्ट्राच्या विरोधी पक्षामधल्या अनेक स्खलनशील नेत्यांमध्ये बघतोच आहोत!

अर्थात या चक्राचं अंतिम फळ महाराष्ट्रात ज्याच्या पदरात पडणार ते देवेंद्र फडणवीस आहेत. जे अतिशय स्वाभाविक आहे. परंतु त्यामुळे तेच या सर्व लोकशाहीविरोधी कृत्यांचे जनक आहेत असं समजणं हा त्यांच्यावरचा अन्याय आहे. अनेकांनी अनेकवेळा देवेंद्र फडणवीसांवर टीका केलेली आहे. परंतु त्यांनी कधीही इतरांनी काय करावं किंवा काय करु नये यासंदर्भात अडूनही सुचवलं नाही. याउलट टीका झाली की अबोला धरण्यापासून ते त्या टीकेमधलं मुळ सार न समजून घेता वाईट वाटून घेण्याकडे कल असणारे अनेक नेते देखील आपण पाहिलेले आहेत. अर्थात देवेंद्र फडणवीसांपेक्षा उदारमतवादी आणि लोकशाहीप्रेमी असे नेते पुर्वीही होते, आजही आहेत. पण अर्थात ज्या तत्वज्ञानाचा नेता अंगीकार करतो त्याचे गुण त्याला प्राप्त होतात. याला फडणवीस अपवाद नाहीत. याचा अर्थ उदारमतवादाबद्दल देवेंद्र फडणवीसांना अगदीच उणे मानावं असं त्यांनी काहीच केलेलं नाही. काही बाबतीत तर ते उजवेही ठरतात.

फडणवीसांबाबत एक गोष्ट मात्र निःसंदिग्धपणे सांगता येईल की, आरेतल्या जंगल छाटणीपासून ते कोकणात प्रदुषणकारी प्रकल्प नेण्यापर्यंत, पर्यावरणाच्या बाजूने जी भूमिका एका मोठ्या नेत्याने घ्यायला हवी त्याबाबत फडणवीस हरवलेले दिसतात. तिथे ते लोकांचे नेते वाटत नाहीत. कित्येकदा असं वाटतं की त्यांना पर्यावरणाबद्दल प्रेम नाही, आणि पर्यावणाशी संबंधित आपल्या पुढच्या पिढ्यांची चिंताही नाही. हा एक ठळक दोष त्यांच्यात वारंवार जाणवतो. अर्थात जेव्हा केंद्रात भाजपची सत्ता नसेल तेव्हा फडणवीसांचं नेतृत्व खऱ्या अर्थाने कसाला लागेल आणि त्याचं अधिक वस्तुनिष्ठ आकलन करता येईल.   पक्षांतर्गत आणि पक्षाबाहेरचे त्यांचे विरोधक आणि शत्रू तेव्हा खऱ्या अर्थाने डोकं वर काढतील. तो काळ फार दूर आहे असं मानण्याचं कारण नाही.

 अनपेक्षिताचं दुसरं नाव राजकारण आहे.

पण हे सारं जेव्हा उलगडत जाईल तेव्हा त्यांचं मुल्यमापन करण्याकरीता एक व्यक्तिनिरपेक्षं असं त्याचं आकलन आपल्यापाशी असले पाहिजे म्हणून हा लेख मी लिहित आहे. कारण समाजात केंद्रस्थानी असलेल्या व्यक्तींबाबात आपण पांढरं किंवा काळं असाचा विचार करतो. संकटामध्ये नेतृत्वगुणाचा खरा कस लागतो. तो देवेंद्र फडवीसांचा लागण्याकरीता अजून काही वर्षे जावी लागतील. त्याअगोदरच त्यांच्यावर शेरेबाजी करुन सर्व दोषांचे त्यांना धनी बनवणं हे योग्य नाही. संकटांमध्ये व्यक्तीच्या मित्रांचाही कस लागतो. संस्कृतमध्ये ‘व्यसने मित्र परीक्षा’ असं वचनंच आहे. सत्ता असताना किंवा छोटं मोठं सार्वभौमत्व असताना ‘बलिदान’ देऊ इच्छिणारे अनेक मित्र अचानक ती सत्ता ते सार्वभौमत्त्व गेल्यावर कसे अदृश्य होतात हे आपण अनेक मोठ्या माणसांच्या बाबतीत पाहिलेलं आहे. इथे आपल्याला फडणवीसांचे मित्र आणि विरोधक/शत्रू अशी सरळ रेष मारता येत नाही. ही रेष आजतरी पुसट आहे. किंबहुना देवेंद्र फडणवीसांचं बल आणि निर्बलता ही एकाच गोष्टीत आहे, त्यांना खरे मित्र फारसे नाहीत. हितचिंतक आहेत किंवा नाहीत हेही आपल्याला माहित नाही. परंतु एक मात्र निश्चितपणे आपण नमूद करु शकतो महाराष्ट्राच्या इतिहासाच्या पटावर एका विवक्षित कालखंडात राष्ट्रिय स्वयंसेवक संघ आणि केंद्रीय भाजपने नेते म्हणून आणलेले देवेंद्र फडणवीस एक अस्सल हाडामांसाचे माणूस म्हणून आपल्या गुणदोषांसहित महाराष्ट्राच्या इतिहासाच्या एका कालखंडात उभे राहिले. इतके उभे राहिले की त्यांच्याकडे दुर्लक्ष करुन कोणालाही यापुढे महाराष्ट्राचा इतिहास लिहिता येणार नाही. त्यांच्यावर लिहिण्यासारखं अजून बरंच काही आहे पणं ते पुन्हा कधीतरी…. (पुर्वार्ध)

राजू परुळेकर

raju.parulekar@gmail.com

Vedic “Hinduism” Is Brahminism.

The word Hindu is of Persian origin. The terms “Hind” and “Hindu” do not have any connection with religion whatsoever. The geographical land across the Sindhu river is called Hind. Historically speaking, the term Hind is believed to have been used by people living outside this region to refer to the region beyond the river Sindhu. Even Omar Khayyam, the twelfth century Persian poet had mentioned the word Hind in his quatrains. When Subhash Babu gave the slogan Jai Hind, it was certainly not specific to any religion. The phrase “Hindavi Swarajya” too was not a religious term; it was related to the region. All the words Hind-Hindu-Hindustan have in fact nothing to do with religion.

Apart from Muslims, India is home to Christians, Buddhists, Jains, Sikhs and a minuscule number of Jews, all of which are regarded as “minorities” living in India. These minority communities have their respective religions, their founders and their books. In contrast, however, the largest grouping in India which forms the “majority” is a collection of castes calling themselves “Hindus”, albeit their religion, per se, is not “Hinduism”; it is rather a culture associated with a geographical region, a culture that is both good and bad. To reiterate, the term Hindu is originally a geographical description and not a religious one.

The Vedas have been considered ‘apaurusheya’ which literally translates to “not of a man”, or superhuman, impersonal, author-less revelations; therefore, the question of a creator or originator of the Vedas does not arise.  Ramayana and Mahabharata, the two mythological texts are regarded as the greatest epics ever. Just as the two hugely influential ancient Greek epics, Iliad and Odyssey are attributed to Homer, the epic Ramayana is traditionally ascribed to the Maharishi Valmiki and Mahabharata to Maharishi Vyas.  The original ‘Ramayana’ composed by Valmiki essentially ended after the Rama – Ravana battle.  Many stories and verses were added to the Ramayana in the later years. The Mahabharata too has allowed similar refining, reframing and retelling in the years that have followed.  Both these epics are a testament to the extraordinary talent and creativity prevalent at the times.  It is said that there is nothing in human existence on this earth which has not been described in the Mahabharata.  Be that as it may, these epics are at best a collection of stories; they are not history.  Mythology, as the name suggests, is founded by imagination and creativity rather than objective evidence.  The heroes of mythological epics, however noble, are only a part of the cultural literature of a particular region. It is dangerous to mistake them for contemporary reality.

Even as I dwell on this topic at the very juncture, we are grappling with a religious political notion called Hindutva.  The bite and sting of this notion is tearing down the love, compassion, diversity, eternal values and morals of the Indian society.  The underlying cause of the devastation is this very Hindutva which is superficial and political, and most importantly, non-existent.  It is born out of political terror; there is nothing serendipitous about it.  Hindutva politics is essentially a rebooted and modernised version of ‘Brahminism’.  The ‘dharma’ which finds a mention in the Yajurveda, a compilation of ritual offering mantras, implies ‘Brahminism’ and not “Hinduism”. 

Before the emergence of Islam in the Arabian Peninsula, several different tribes existed; likewise, the social structure in India was split into several castes.  The Caste system in India was not merely a spontaneous division of people; it was a deliberate hierarchical social gradation.  These different castes were in fact tribes and clans.  The castes which were regarded as Shudra-Atishudra had a strong association with the original, local customs and culture.  These indigenous people who claimed to be closely related to their culture were pagans.  

Though idolatry was an integral part of their culture, the idol worship was not a part of any religion.  The local tribes in India were polytheistic with varying degrees of syncretism in the same way as gods like Apollo, Zeus, Athena or Poseidon were worshipped in pre-Christian Greece.  In contrast, the Vedic Aryans were a part of the Yajna culture.  This distinction is noteworthy.  Hence it would be a grave mistake to bring all the castes under the bracket of one religion i.e. “Hindu” religion, which is a myth.  The religion that prevailed here was the Brahmin religion mentioned in the Yajurveda. Inter-marrying and inter-dining among different castes should have been the norm if they came under a single religion.  To go further, a person trying to enter the fold of “Hinduism” should be able to convert easily.  But this was never meant to happen and it never did happen.  No one could become a Hindu because the moot question was which caste to adopt while entering “Hinduism”.  Even today, if a person from other religion wants to convert to “Hinduism”, which caste will he be accepted into? Shudra or Brahmin?  Is there any rule as a religion per se? No!

So the question arises as to what exactly this “Hinduism” is!  A second question then follows; if there is indeed “Hinduism”, then what is the “Hinduism” of Bahujans and what is the “Hinduism”of Brahmins?  Needless to mention here that the “Hinduism” for Bahujans is not for the Brahmins and the “Hinduism” for Brahmins is not for the Bahujans; history bears ample witness to the fact that it has never ever been so.  

Non-Brahmins never had the right to study and recite the Vedas which were regarded as apaurusheya or divine revelations.  The Brahmins who claimed authority over the Vedas did not deem the Bahujans fit to be a part of their Brahmin religion.  Bahujans were a part of a hierarchical social structure that determined what jobs they should and should not do.  Their status was marked as Shudras-Atishudras.  The remuneration and punishments they could get in return for the work were also fixed.  This social system emerged around the time of Aryan invasions, which lead to the enslavement of the ‘indigenous’ population who over time were turned into “lower caste” communities while the Aryans became “upper castes”.  It created a culture of exploitation in which the reins were in the hands of the upper castes, mainly Brahmins as exploiters and they continue to be so.  The Brahmin religion based on this Brahminical supremacy further developed as Brahminism.  That is what we call “Hinduism” today.  Its current evolved form is undoubtedly political.  It is not spiritual in any sense.

The foreign invaders who came to India brought with them a religion.  Islam was the biggest religion among them.  Invaders like the Portuguese brought Christianity.  Except the British and the Portuguese, they plundered India and returned to their own country.  Islam came and settled in India because of the Moghuls.  However even Moghuls did not Islamise India beyond a certain limit, because India did not have a single religion to convert, but a combination of several castes which constituted “Hinduism” and their offshoots like Sikhism, Jainism, Buddhism, etc. 

During the colonial period, Indians were introduced to modern values through the British.  Ideological and cultural infiltration began in the society and an era of enlightenment ensued. What followed was India accepting secularism as its core value after gaining independence. India had two great men during the Indian independence movement, Pandit Jawaharlal Nehru and Dr. Babasaheb Ambedkar, who recognised the importance of secularism. Embracing secularism as a core principle was natural because of the different religions Buddhism, Jainism, Sikhism that developed as also Islam and Christianity that prospered along with the several caste groups which came under the blanket heading of “Hinduism”. Their state wise division, diversity of their languages could not have made India a nation like Pakistan or Saudi Arabia, that is a nation with one prophet and one scripture.

Coming straight to the point; the political Hindutva of today which we witness in the name of “Hinduism”, Jai Shri Ram, etc. etc. has nothing to do with the spiritual progress of man.  Basically speaking, it is only political, it is not even religious. And the “Hinduism” which it implies, is superficial, not genuine.  This religion is in fact Brahminism. The question which naturally erupts is; what about the Bahujans then? Let us understand the Brahminists’ scheme. They have allowed the Bahujans to come under the fold of their superficial “Hinduism” in order to increase their political power.  The Bahujans, forgetting thousands of years of inequality and exploitation, happily agree to pose as Brahmins and are proudly moving forward holding the mantle of Brahminical supremacy i.e. “Hinduism”.  Bahujans had no base of and no authority over the Vedas, they do not have it now and they never will have any! 

Manusmruti has stipulated the status of Bahujans as Shudras-Atishudras.  For centuries these Shudras-Atishudras have existed as elements of an exploitative culture.  Today, they cannot be overtly treated so, as casteism of all kinds is forbidden by the Indian Constitution; therefore, dangling the carrot of “Hinduism” in front of the Bahujans for the time being while discarding them to the outskirts later, is a Brahminical ploy which is being scrupulously implemented currently.  In other words, Hindutva politics projects itself as a de-Brahminised Hinduisation process in which a large number of castes are being provided representation, while actually restoring the prevailing social inequalities.  Hindutva is presenting an inclusive identity of being Hindu even if in concrete terms it strictly provides only and only graded inclusion.   

Today when we say Brahminism, it does not mean that a Brahmin by birth is a Brahminista. Similarly, a Bahujan by birth does not necessarily mean that he is a Bahujanist. That line of distinction has been erased. Brahminism means accepting the superiority of the Brahmin caste, consenting, endorsing or justifying the social hierarchical order as a social and religious system. These Brahminists want to use the Bahujans for their political gains until Manusmruti is reinstated to replace the Constitution. Brahminism and Constitution are fundamentally opposed to one another. Anyone who sincerely adheres to the core principles of the Constitution becomes a Bahujanist automatically. In other words, a Brahmin opposed to and morally disassociating himself from Brahminism can be called a Bahujanist. And Bahujans who follow “Hinduism” while choosing to remain ignorant of the Brahminical stratagem are Brahminists in equal measure. The renowned rationalist Narendra Dabholkar is a classic example of a Bahujanist Brahmin. Dabholkar’s assassination was the murder of a Brahmin by birth who was fighting against Brahminism and priesthood.

Our country witnessed many great social reformers during the British rule, prominent among them was Rajarshi Chhatrapati Shahu Maharaj of Kolhapur.  He was one of those few princely state heads who genuinely strived for social justice and human rights.  To no surprise, the Brahmins seized an opportunity to teach him a lesson.  The Chhatrapati was considered a Shudra and was denied, the right to hear Vedic hymns during the customary bath on the auspicious occasion of Kartik Ekadashi, by the royal family Brahmin priest.  The incident that took place reverberated the Vedokta versus Puranokta controversy in Maharashtra when Rajaramshastri Bhagwat, a anti-Brahminist (but Brahmin by birth) thinker who believed in social reforms brought this discrimination to light.  The proactive approach of Chhatrapati Shahu Maharaj, unafraid of Brahminical supremacy instilled a sense of confidence among the Shudras and Atishudras.  In the south, social reformers like Ramaswamy Periyar led a revolt against Brahminical dominance.  Thus, Brahminism suffered a substantial retreat politically and culturally during the British rule and the seventy years of post-independence period.  But this did not mean the end of Brahminism, Brahminical dominance and Brahmanwad.  When the oppressor is weak, he works to gather strength, beginning with mobilising and acquiring the assistance of those he wants to exploit.  By gradually building a political culture that can carry forward the tradition of social exploitation with the help of the socially oppressed class itself, the oppressor class restores its supremacy and in turn shows the oppressed class its place.  This is the exact strategy of Brahminism today. 

Even in history, the retreat of Brahminism after the rise of Gautam Buddha and the retreat of Brahminism after Emperor Ashoka embraced Buddhism thereafter, was reversed in the time of Pushyamitra Shunga who succeeded the Mauryas.  The rise of the Shunga empire saw a departure from the philosophy of equality created by the Buddha.  Shunga thus contributed to a resurgence of Brahminism.  Buddha viharas, stupas, icons and idols were destroyed on a large scale.  During this period, Brahminism was manifested as the ‘Hindu’ religion.  Later Shankaracharya gave it an organised structure by establishing four Peethas.  It denied basic human rights to Bahujans, Shudras- Atishudras and women by maintaining the previous hierarchical system.  The undisputed authority of the Brahmins over the labour force was established.  Had this culture been established as Brahminism, its expansion plan would have been thwarted, hence it came to be referred as “Hinduism”.  In fact, Bahujans, Shudras-Atishudras and women do not have the right to enter the temples.  The right to study the Vedas was denied to Shudras-Atishudras and women collectively and this right is not recognised by Brahminism even today.  Ironically, many temples and their idols that are recognised as Hindu places of worship today were once upon a time Buddhist viharas and stupas.  There were Buddha statues and scriptures in them.  The Shunga empire demolished them, altered and converted them into Brahmin deities.  

Oddly enough, the insubstantial or rather flimsy concept of Hindu contains the phrase Brahmin deity, in other words, Hindu deity is alternately referred to as Brahmin deity, but the names of Bahujans e.g. Kunbi deity or Koli deity finds no place in the revered title. What can be the reason for this designation? The straightforward answer to this is, a deity is one who is omnipotent; in whom all power is concentrated.  This is the biggest cultural contrast of our society.  In whichever sense we say “Hinduism”, it means Brahminism.  Absolutely and undoubtedly.  This Brahminism/”Hinduism” is by nature exploitative as it upholds privilege and inequality.  When this “Hinduism” is to be used politically, Bahujans are indispensable as pawns for labour force and muscle power.  They are discreetly used by casting them as Hindus in street fights. However, they are forbidden in the sanctum sanctorum of the temple as also in the rotibeti practice.  Dr. Babasaheb Ambedkar has written extensively on this.  Prabodhankar Thackeray has also lambasted on this.  In Brahminism, the political mingling is limited to Brahmins, Kshatriyas and Baniyas only.  It has been so since time immemorial.  In short, Brahminism assumed the name of Hindutva while exploiting various castes and infused a blurred understanding of caste discrimination in the minds of Bahujans by creating a common enemy named Muslims to keep the various castes under its control. 

The Vedas are not modern knowledge.  In fact, the Vedas do not even provide any means of spiritual advancement or moral values.  At times reading the absurd “facts” written in the Vedas may reduce the respect for the way of life of that era.  Knowledge, spiritual progress and understanding are contained in the Upanishads.  Nevertheless, be it the four Vedas or the ten Upanishads, they were always out of reach of the Bahujans.  Since these scriptures were in Sanskrit in the ancient times, there was no possibility of their expansion into the vernacular.  Indeed, when the Chhatrapati himself was not allowed to take a Vedokta bath, social justice or empowerment of any kind could hardly be expected for the masses.    

The arrival of the British hampered the expansion of Brahminism. Modern knowledge, science, awakening and awareness set foot on Indian soil. The Bahujan castes and tribes, that faced several injustices under the Peshwa rule, eventually supported the British and the Peshwa regime came to an end. Brahminism had already alienated the people with its oppressive policies, therefore the time was ripe for foreign rulers to enslave India. This is the true character of “Hinduism” that we are boasting about. It has a strange mixture of modern fascism and ancient Brahminism. Today, it has become omnipotent and holds a prominent place at the forefront of all powers in the country. Pushyamitra Shunga or Shunga empire, Shankaracharya or Shankaracharya’s Peetha, Vedokta or Manusmriti are different labels of Brahminism. These tags can be changed. In fact, Brahminism reappears again and again by assuming different names and altered tags. Dr. Babasaheb Ambedkar had recognized this perfectly. Periyar had understood its essence. Not only this, Pt. Jawaharlal Nehru and Sardar Vallabhbhai Patel also knew this. Later Kanshiram also understood this form of Brahmanism. The biggest characteristic of Brahminism is that it either tries to engulf those who criticise it, co-opt their voice, or it defames them by spreading slander and gossip to confuse people. Buddha, Dr. Ambedkar and Sardar Patel got their share of this false grandeur and appropriation and the the censure went to Gandhi and Pt. Nehru.

The main reason behind this mindset is that Brahmanism does not have sadhya sadhan shuchita, a tenet that good ends must have good means.  Lord Buddha may be the ninth avatar of Vishnu to them as part of a ruse but Lord Buddha is never worshiped in the temple of anyone who believes in Vishnu or any aarti is composed in his name. Is it not contradictory to their so-called belief?  The real purpose here is to appropriate the Buddha.  For that, even if divinity needs to be bestowed upon him, so be it. The Buddha is revered throughout the world, so the popularity of  Buddha could not be arrested by slandering him. Therefore, Brahmanism has very shrewdly conferred divinity on him and hijacked him thus. 

As is the case of the Buddha, so is the case of the woman.  In the imaginary world of Brahmanism, a woman is a goddess and in the real world, a commodity.  She has no rights.  In a patriarchal exploitative culture she is expected to take care of the home and children and not demand equal human rights. Had it not been for Raja Ram Mohan Roy, Lord William Banting and the British rule in India, perhaps Hindu women would still be committing sati. After the death of her husband, child widows would have their heads shaved and  wore white sarees. Therefore, it is necessary for Bahujans to understand what this Brahmanism actually is.

All Religious organisations around the world operate on these two principles.  One is the virtual, imaginary principle and the other is the real principle.  In the imaginary world there is salvation, liberation, development, kindness, forgiveness and peace. And in the real world there is exploitation, slavery, cruelty, indulgence and luxury.  People who are devoted to the organisation of so-called religion often become corrupt, because of this nefarious culture of hypocrisy.

In a diverse country like India, the constitution, its framers and the nation builders expected that any individual would practice his religion within the confines of his home. Today, unfortunately, that culture has been destroyed and we are moving back towards the Shung Empire. The same Pushyamitra Shung who was bestowed upon the first golden leaf by V.D.Savarkar in his book, “Six Glorious Epochs (golden pages) of Indian History”! Chhatrapati Shivaji Maharaj has not been given the place that Raghobadada Peshwa has secured for himself in these six golden pages. The book which launches directly to extol the valour of the Hindu nation and denigrate everyone else. In fact, it has been claimed in the book that Chhatrapati Shivaji Maharaj and Chimaji Appa’s freeing of non- Hindu women after being captured in war was depravity.

Going beyond this, rather than considering the rise of Chhatrapati Shivaji Maharaj as a golden epoch-making moment, Savarkar has asserted that it was a ‘Kakataliya yog’. (Kakataliya yog implies a chance achievement. It is said that when something happens only by chance, a coincidence when a crow sits on a branch and the branch breaks, not due to the weight of the crow, but it would’ve broken anyway, the timing just aligned. This was also how the phrase ‘kakataliya yog’ gained popularity) Savarkar has referred to the rise of Chhatrapati Shivaji Maharaj as Kakataliya Yog.  

The root cause of his claim lies in his ideology of Hindutva and that Hindutva is nothing but Brahmanism.  That is why the significance of Raghobadada Peshwa and Pushyamitra Shung for Savarkar and not that of Chhatrapati Shivaji Maharaj, because according to Savarkar, Chhatrapati Shivaji was Kulwadi Bhushan, Kunbi, Bahujan.  Chhatrapati Shivaji looked at India as a land belonging to a group of cultures, not a religion. This idea is stark opposite to Savarkar’s, who saw India as a land of Hindu people. It should be noted here that Chhatrapati Shivaji Maharaj, who was a renowned king and a great hero not only in the history of India but also in the history of the world, was a chance ruler (kakataliya yog) in the eyes of Vinayak Damodar Savarkar, the greatest political commentator of Hindutva.  This example is sufficient enough to show what the Hindutva of Brahmins is.

Fascism is a fairly modern concept. Fascism first emerged in Italy around the decade beginning 1930 followed by Nazism in Germany.  Mussolini and Hitler were its heroes respectively.  Among the organisations in India that have praised these ‘heroes’, prominent has been Rashtriya Swayamsevak Sangh and its’ then Sarsanghchalak Madhavrao Golwalkar.  There are several reasons why he admired fascism. Golwalkar Guruji had noticed some similarities between the thousand years old tradition of Brahminism and fascism – Nazism. These similarities are obvious and easy for all to see, but they are definitely not worthy of appreciation for us.  The common characteristics of Brahminism and fascism—Nazism, were instigating the society to stay ever-ready for war by reiterating that a particular religion is our enemy, teaching the masses to love fake culture more than the real culture, writing off women as secondary, among a few other traits. 

During the same period, Brahminism was attracted by the features of fascism and Nazism, such as military uniforms, over-exaltation of the army, creating an image of opponents as enemies in the public mind through propaganda, and brainwashing the public. Golwalkar did not condemn the Hindu caste system in accordance with the modern egalitarian values ​​of the contemporary world.  On the contrary, Golwalkar had praised the Hindu caste system in his book ‘Bunch of Thoughts’.  A writer-thinker like Savarkar tried to garner political power under the concept of Hindutva, and on the other hand a proactive political-cultural leader like Golwalkar gave rise to the idea of emergence of a comprehensive Hindu rashtra.  

This “Akhand Hindu Rashtra” concept has nil relevance and zero resemblance with the real contemporary world, with the real contemporary India, and with the ground reality of India. In fact, going by the above duo’s idea would more likely break India into several fragments instead of making it into a whole Hindu rashtra. India did not exist as a nation before the arrival of the British. India’s existence seems to have spread over a vast territory during Akbar’s time, Aurangzeb’s time, and the Maratha Empire. But that expanse was only administrative and military.  The concept of a nation was not realised in it. During the Mughal period, mainly under Akbar and Aurangzeb, as well as during the Maratha Empire, a large region was under one administration but consisted of hundreds of provinces, which did not consider themselves part of a single country. When Rani Lakshmibai said “Mai Meri Jhansi Nahi Doongi” the reference was to the Maratha princely state of Jhansi. To quote another example, Nanasaheb Peshwa was the ruler of Pune.  All these principalities fought the war of 1857 against the East India Company under the leadership of Mughal Emperor Bahadur Shah Zafar.  This battle was not for the independence of India but for the autonomy of their respective provinces.

In the post-independence era, secularism and the four main principles of the constitution, namely liberty, equality, justice and fraternity, were the bases on which our federal structure was formed.  The framers of our Constitution were in the know that all these four ideals were contradictory to Brahmanism. Dr. Babasaheb Ambedkar with his vast populace was already fighting a huge battle for the rightful identity of the Atishudras. That battle was targeted directly against Brahminism. It was during this struggle that Dr. Babasaheb Ambedkar went on to declare at a point, “Though I am a Hindu by birth, I will not die a Hindu.”  The main reason for this declaration was that the purview of Brahminism, repackaged as “Hinduism”, has no connection to humanism.  Therefore, forget about about it being spiritual, it cannot even be a simple worldly religion.  Atishudras were always Atishudras, never Hindus.  The “Hindus” (Brahmins) never accepted them as their own. Dr.  Ambedkar could never forget this utter humiliation. 

Digress if I may at this juncture to give one more example of a demeaning treatment meted out to Swami Vivekananda, who is hailed even today as a modern Hindu. Swami Vivekananda, a kayastha was considered a Bahujan in the Brahminical glossary. Hence Swami Vivekananda who represented India and “Hinduism” at the Parliament of the World’s Religions in Chicago was not recommended by any of the Brahmin Peethas which boasted of themselves as “Hindus”.  Brahminism used to include Kayasthas among the Bahujans. In the absence of any aid, Swami Vivekananda had to undergo enormous hardships and starvation till he reached Chicago.  Not only this, even after his famous Chicago speech gained immense worldwide popularity, Hindu (Brahmin) Peethas in India released leaflets to defame him. A mention of this is found in the letters sent by Vivekananda from America.  Dr. Datta Prasad Dabholkar who is known for his work on Swami Vivekananda’s thoughts in a secular framework has made a note of this in his book.  This suffices to understand the Brahminical mentality in its entirety.

The makers of the Constitution along with the first Prime minister of independent India, Pt. Nehru had a clear-cut idea that Brahminism which is called “Hinduism” in the political terminology could not have in any way kept India together as a federation nor progressed scientifically. Therefore, the words liberty, equality and fraternity have been included in our Constitution’s preamble itself. This was an endeavour to uproot the foundation of Brahmanism and “Hinduism” at source. In contrast, the Hindu culture of the Bahujans or if we say ‘Hindu school of thought’ in a vague manner, has always been diverse and all pervasive. It spreads over several different castes, tribes and many minor religions. Either Jain or Lingayat, Sikh or Buddhist, these are to some extent a part of this Hindu school of thought which promotes unity amidst diversity. Whereas dismissal of this diversity is the basic objective of Brahminism which advocates divisiveness. Not only this, the Brahminical agenda is to push the Bahujans back into the pit of exploitation. Vedic culture was never based on equality, nor was it based on humanity. In the post-independence period, efforts were made from a scientific point of view to build a culture based on humanity and equality. So India as a federation, as a country, has stood up till now despite the stark difference between the regions above and below the Vindhya mountain, i.e. the North and South India. The Bahujans could progress, the Shudras, Atishudras, women could gain knowledge, justice could be obtained. They could get access to a modernised life.

Vedic “Hinduism” is insubstantial. Political “Hinduism” is equally indistinct. Lately, the Brahmin community itself has also stopped getting any benefits from the Brahminism. Brahminism is nothing but a hurdle in India’s rise as a political power. Unfortunately, the hordes of Bahujans who have been brainwashed by the vicious trap of Brahminism, running madly after this dangerously deceptive notion in the name of Hindutva seem to be growing stronger in numbers day by day. They are fighting their own best interests. The Vedas never gave value to equality in this society, nor did they unite the people.  This nation has been deprived of its integrity by their incessant stinging. The rampant oppression of the Bahujans at the hands of Brahmins led to the former’s lack of resentment toward foreign invasions.  Bahujans were slaves & were to remain so this way or that, either by the hands of Brahminism or foreign invaders.  It is only in the post-independence period of seventy years, that, as a society, women, Shudras, Atishudras, Brahmins all feel that this country belongs to them.

Every citizen of this diverse but unified nation has a sense of solidarity with it and strives to maintain its image in the world.  This freedom and this consciousness is given to us by the Constitution, certainly not by the Vedas.  The poisonous sting of the hierarchical caste structure which was showing slow but sure signs of reduction post-independence, has been put back on the increasing graph. Those political parties and people who are engaged in this horrendous task are as anti-national as any other anti-national force.  By undermining the cultural heritage of the Bahujans, India has always lagged behind in the global competition.  Brahminism always crushed the artists, skilled artisans, exceptionally intelligent people among the Bahujans.  If we fail to pay heed to the calls of the enterprising Bahujans and run instead after the obscure Hindutva, then our existence will be nothing but a prolonged suicidal exercise.  

Irony much that the Pushpak viman came to take the rebel Saint Tukaram but not any of the Peshwas! The paradox is glaring when we sit down to analyse the merciless assassination of the unarmed Mahatma, father of the nation and an advocator of non-violence. Dealing sternly with the messengers and propagators of this violent culture which is taking shape lately is one of the ways to step into the light of hope and progress. But we can’t guarantee that we will find this path while we are currently tackling Brahminism. Whenever Brahminism prevails, democracy dies, the rights of common people are taken away. And when Bahujanism prevails, the common man, even the last common man, gets his rights and his independent voice, democracy prevails. There is enough evidence in history to prove this. Now it is for the Bahujans to decide what should be given strength to, Brahmanism or Bahujanism.

– Raju Parulekar

raju.parulekar@gmail.com

(This blog has been translated from Marathi by Kirti Deolekar)

“वैदिकांचं हिंदुत्व म्हणजे ब्राह्मणधर्म” – राजू परुळेकर

हिंदू हा फारसी शब्द आहे. ‘हिंद’ आणि ‘हिंदू या शब्दांचा धर्माशी खरंतर काही संबंध नाही. सिंधू नदीच्या पलिकडील भौगोलिक कक्षेत येणाऱ्या प्रदेशाला ‘हिंद’ असं म्हटलं जातं. ‘हिंद’ या शब्दाचा उल्लेख उमर खैय्यामने बाराव्या शतकातही केला होता. सुभाषबाबूंनी दिलेली ‘जय हिंद’ ही घोषणा कोणत्याही धर्मासाठी नव्हती. ‘हिंदवी स्वराज्य’ हा शब्दही धर्ममूलक नाही तर तो प्रदेशाशी संबंधित आहे. हिंद, हिंदू, हिंदुस्तान या सगळ्या शब्दांचा धर्माशी मूलतः संबंधच नाही.

भारतामध्ये मुस्लिमांव्यतिरिक्त ख्रिश्चन, बौद्ध, जैन, शीख, पारसी आणि अत्यल्प प्रमाणात ज्यू हे अल्पसंख्याक लोक राहतात. त्यांना धर्म आहे, धर्मसंस्थापक आहे आणि धर्माचं म्हणून एक पुस्तक आहे. याउलट भारतात बहुसंख्याक असलेल्या आणि स्वतःला ‘हिंदू’ म्हणवणाऱ्या ज्या जाती आहेत त्यांचा हिंदू हा धर्म नसून तो भौगोलिक प्रदेशाशी संबंधित संस्कार आहे… चांगला आणि वाईटही.

वेद हे अपौरुषेय आहेत, असं मानलं जातं. त्यामुळे इथे संस्थापकाचा प्रश्नच येत नाही. ‘रामायण’ आणि ‘महाभारत’ हे पौराणिक ग्रंथ असून ती महाकाव्यं आहेत. जसं ग्रीसमध्ये होमरने लिहिलेली ‘इलियड’ आणि ‘ओडेसी’ ही महाकाव्यं आहेत. ‘रामायण’ महर्षी वाल्मिकींनी लिहिलं आणि ‘महाभारत’ महर्षी व्यासांनी लिहिलं, असं मानलं जातं. वाल्मिकींनी लिहिलेलं ‘रामायण’ हे मुळात राम-रावण युद्धानंतर समाप्त होतं. त्यानंतर उत्तरकाळात त्यामध्ये अनेक श्लोकांची आणि कथांची भर घालण्यात आलेली आहे. ‘महाभारता’च्या बाबतीतसुद्धा तसंच म्हणता येईल. ही दोन्हीही महाकाव्यं हा समाजातल्या असाधारण प्रतिभेचा आणि सृजनशीलतेचा दाखला आहे. ‘महाभारता’त घडलं नाही असं या पृथ्वीवर काहीच नाही, अशा अर्थाचा एक श्लोक आहे जो वास्तवामध्ये रोज अनुभवावा असा आहे. असं असलं तरी या सगळ्या कथा आहेत, तो इतिहास नाही. इंग्रजीत ज्याला मायथॉलॉजी म्हणतात त्याला मराठीत मिथक असं म्हटलं जातं. मिथकांचे नायक हे कितीही उदात्त असले तरी ते फक्त त्या प्रदेशाच्या सांस्कृतिक साहित्याचा एक भाग असतात. समकालीन वास्तवाशी त्यांची गल्लत करणं धोकादायक होतं.

आज ऐरणीवर आलेल्या मुद्द्यासंदर्भात लिहीत असताना ‘हिंदुत्व’ नावाच्या एका धार्मिक राजकीय धारणेशी आपण झगडत आहोत. या संकल्पनेचा दंश आणि डंख भारतीय समाजातलं प्रेम, वैविध्य, शाश्वत मूल्यं आणि नैतिकता सारं नष्ट करत आहे. यामागचं कारण असणारं ‘हिंदुत्व’ हे भासमान आणि राजकीय आहे, वास्तविक नाही. त्याची निर्मिती राजकीय भयंकरातून झालेली आहे. त्यात शुभंकर असं काहीही नाही. वेदांमधल्या ‘यजुर्वेदा’ मध्ये ‘धर्म’ असा जो उल्लेख येतो तो ‘ब्राह्मणधर्म’ असा येतो, ‘हिंदुधर्म असा नाही, हे प्रत्येकाने लक्षात घ्यायला हवं.

अरबस्तानामध्ये इस्लामच्या उदयाअगोदर जशा वेगवेगळ्या टोळ्या अस्तित्वात होत्या, तद्वत हिंदुस्तानामधील सामाजिक रचना ही जातींमध्ये विभागली गेलेली होती. त्यामध्ये एक उतरंड होती. विविध जाती ह्या इथल्या टोळ्याच होत. शूद्र-अतिशूद्र समजल्या जाणाऱ्या या जातींचा इथल्या मूळ, स्थानिक संस्कृतीशी संबंध होता. मूळ संस्कृतीशी नातं सांगणाऱ्या या जाती मूर्तिपूजक होत्या. पण ही मूर्तिपूजा एक धर्म म्हणून नव्हती, तर स्थानिक संस्कृतीचा तो एक अविभाज्य भाग होता. ज्याप्रमाणे ख्रिश्चानिटीच्या उगमाअगोदर ग्रीसमध्ये अपोलो, झ्यूस, अथेनाकिंवा पोसायडन अशा देवतांची पूजा केली जात असे, त्याचप्रमाणे इथल्या स्थानिक जाती-जमाती मूर्तिपूजक होत्या, तर वैदिक आर्य हे यज्ञसंस्कृतीचा भाग होते. हा भेद लक्षात घ्यायला हवा. म्हणूनच इथल्या जातींना एका धर्माच्या आधिपत्याखाली आणून आपण गल्लत करतो. इथे जो धर्म होता तो ‘यजुर्वेदा’मध्ये उल्लेख केलेला ब्राह्मणधर्म होता. कारण हिंदू हा जर एकधर्म असता तर विविध जातींमधल्या रोटीबेटी व्यवहाराला सहज मान्यता असती. किंवा दुसरं उदाहरण द्यायचं झालं तर इतर धर्मातून हिंदू धर्मात येऊ पाहणाऱ्याला धर्मांत सहज प्रवेश मिळाला असता. पण अशा पद्धतीने कोणालाच हिंदू धर्मात प्रवेश मिळत नव्हता. कारण हिंदू धर्मात घ्यायचं म्हणजे कोणत्या जातीत घ्यायचं, हा मुख्य प्रश्न होता. आजही जर एखादा परधर्मी मनुष्य हिंदू धर्मात येऊ पाहत असेल तर त्याला शूद्र मानल्या जाणाऱ्या जातीत घेणार की ब्राह्मण जातीत घेणार? याला धर्म म्हणून काही नियम आहे का? तर नाही. कारण हिंदू हा धर्म नाही.

म्हणूनच हे हिंदुत्व काय आहे? हा प्रश्न निर्माण होतो. दुसरा प्रश्न असा की, हिंदुत्व असेलच तर मग बहुजनांचं हिंदुत्व काय आहे आणि ब्राह्मणांचं हिंदुत्व काय आहे ? कारण बहुजनांसाठी जे हिंदुत्व आहे ते ब्राह्मणांचं नाही आणि ब्राह्मणांचं जे हिंदुत्व आहे ते बहुजनांचं नाही आणि ते तसं कधीच नव्हतं, याला इतिहास साक्ष आहे.

ब्राह्मण नसलेल्या म्हणजेच ब्राह्मणेतर असलेल्या बहुजनांना अपौरुषेय मानलेल्या वेदांच्या उच्चारणाचे, अध्ययनाचे अधिकार कधीच नव्हते. कारण वेदांवर अधिकार सांगणाऱ्या ब्राह्मणांच्या दृष्टीने इथले बहुजन हे त्यांच्या ब्राह्मणधर्माचा भाग नव्हते. तर ते एका अशा उतरंडीवर आधारित रचनेचा भाग होते ज्यामध्ये त्यांनी कोणती कामं करायची आणि कोणती कामं करायची नाहीत, हे निश्चित करण्यात आलं होतं. त्यांचा दर्जा शूद्र-अतिशूद्र असा ठरवण्यात आला होता. कामाच्या बदल्यात त्यांना मिळू शकणारा मोबदला आणि शिक्षा याही निश्चित करण्यात आल्या होत्या. यातून शोषणाची एक भलीमोठी संस्कृती उभी राहिली ज्यामध्ये शोषक म्हणून सर्व नाड्या ब्राह्मणांच्या हातात होत्या आणि आजही आहेत. ब्राह्मणी श्रेष्ठत्वावर आधारलेला ब्राह्मण धर्म हाच पुढे ब्राह्मणवाद म्हणून विकसित होत गेला. त्यालाच आज आपण हिंदुत्व असं म्हणतो. अर्थातच त्याचं आजचं विकसित स्वरूप हे राजकीय आहे. कोणत्याही अर्थाने ते अध्यात्मिक नाही.

जे जे परकीय आक्रमक भारतात आले ते आपल्याबरोबर एक धर्म घेऊन आले. त्यातला इस्लाम हा सर्वात मोठा धर्म होता. पोर्तुगीजांसारख्या आक्रमकांनी ख्रिश्चानिटी आणली. ब्रिटिश आणि पोर्तुगीज वगळता इतर सर्व आक्रमक भारतात आल्यावर भारताचे होऊन गेले. ब्रिटिश आणि पोर्तुगीज वगळता ते भारताची लूट करून परत आपल्या देशात गेले, असं सुरुवातीची काही आक्रमणं वगळता झालं नाही. इस्लाम भारतामध्ये आला आणि स्थिरावला तो मोगलांमुळे. परंतु एका मर्यादिच्या पलीकडे मोगलांनीही भारत इस्लाममय करून टाकला, असं झालं नाही. याचं मुख्य कारण म्हणजे हिंदू हा एक धर्म नसून तो अनेक जातींचा आणि त्यातून निर्माण झालेल्या शीख, जैन, बौद्ध वगैरे धर्मांचा समुच्चय होता.

वसाहतकाळात ब्रिटिशांच्या माध्यमातून भारतीयांना आधुनिक मूल्यांचा परिचय झाला. समाजात वैचारिक, सांस्कृतिक घुसळणीला सुरुवात झाली आणि एका प्रबोधन युगाला सुरुवात झाली. यातूनच भारताला स्वातंत्र्य मिळाल्यावर भारताने धर्मनिरपेक्षता (सेक्युलॅरिझम) ही बाब मूल्य म्हणून स्वीकारली. धर्मनिरपेक्षता या मूल्याचं महत्त्व ओळखण्याचं सामर्थ्य असणारे दोन महापुरुष भारतीय स्वातंत्र्यचळवळीच्या काळात भारताकडे होते. ते म्हणजे पं. जवाहरलाल नेहरू आणि डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर. सेक्युलॅरिझमचा स्विकार हा स्वाभाविक असण्याचं मुख्य कारण म्हणजे भारतामध्ये तयार झालेले बौद्ध, शीख, जैन हे तीन धर्म. याव्यतिरिक्त अल्पसंख्याक मुस्लिम आणि ख्रिश्चन तसंच हिंदू या शीर्षकाखाली येणारे अनेक जातींचे समूह इथे राहत होते. त्यांची राज्यवार असलेली विभागणी, त्यांच्या भाषांची विविधता यांमुळे भारत या राष्ट्राची निर्मिती ही पाकिस्तान किंवा सौदी अरेबियासारखी एक पैगंबर आणि एक धर्मग्रंथ यांना मानणाऱ्या एका राष्ट्रासारखी होऊ शकणार नव्हतीच.

आता इथे थेट मुद्दयावर यायचं झालं तर आज राजकीय हिंदुत्वाच्या नावाखाली जे काय हिंदुत्व, हिंदू धर्म, जय श्रीराम वगैरे चालू आहे त्याचा मानवाच्या आध्यात्मिक प्रगतीशी काहीही संबंध नाही. मुळात ते राजकीय आहे, धार्मिक नाही. आणि या हिंदुत्वाला अभिप्रेत असलेला धर्मही असा आहे की, जो भासमान आहे, वास्तविक नाही. तो असा धर्म आहे, ज्याला ‘ब्राह्मण धर्म’ असं म्हटलेलं आहे. म्हणूनच मग ‘बहुजनांचं काय?’ उपस्थित होतो. इथे आधी ब्राह्मणवाद्यांची चाल लक्षात घ्यायला हवी. त्यांनी आपली राजकीय शक्ती वाढवण्याकरता बहुजनांना भासमान हिंदुत्वाच्या कक्षेत यायला परवानगी दिलेली आहे. आणि बहुजनही हजारो वर्षांचा आपला विषमतेविरुद्धचा लढा विसरून आपण ब्राह्मण झाल्याच्या आनंदात ब्राह्मणवादाच्या वर्चस्ववादाचा म्हणून म्हणजेच हिंदुत्वाचा झेंडा घेऊन पुढे निघालेले आहेत. त्यांना वेदांचा आधार नाही, अधिकार नाही आणि तो कधीच असणार नाही. ‘मनुस्मृती’ने बहुजनांचं स्थान हे शूद्र-अतिशूद्र निश्चित केलेलं आहे. शतकानुशतके हे शूद्र- अतिशूद्र एका शोषण संस्कृतीचे घटक म्हणूनच जगत आलेले आहेत. आज भारतीय संविधानामुळे त्यांना थेट तसं वागवता येत नसल्याने तूर्तास त्यांना हिंदुत्वाचं गाजर दाखवून नंतर त्यांची गावकुसाबाहेर प्रतिष्ठापना करण्याची योजना साकारली जात आहे.

आज जेव्हा आपण ‘ब्राह्मणवाद’ असं म्हणतो तेव्हा जन्माने ब्राह्मण असलेला ब्राह्मणवादी असतो, असा त्याचा अर्थ होत नाही जन्माने बहुजन असलेला बहुजनवादी असेल, असंही नव्हे. तो रेष पुसली गेलेली आहे. ब्राह्मण जातीच श्रेष्ठत्ववर्चस्व मूल्य म्हणून मान्य करणं म्हणजे ब्राह्मणवाद. या ब्राह्मणवाद्यांना त्यांच्या राजकीय लाभाकरता तसेच संविधानाच्याजागी ‘मनुस्मृती’ची पुनर्स्थापना होईपर्यंत बहुजनांचा ब्राह्मणवादासाठी वापर करायचा आहे. हे लक्षात न घेता हिंदुत्वाच्या मागे जाणारे बहुजन हेही ब्राह्मणवादी असतात. त्याचवेळी ब्राह्मणवादाला विरोध करणारा ब्राह्मण हा बहुजनवादी असू शकतो. नरेंद्र दाभोलकरांची हत्या हे याचं उत्तम उदाहरण आहे. तो हत्या म्हणजे ब्राह्मणवाद आणि पुरोहितवादाविरुद्ध लढणाऱ्या एका ब्राह्मणाची हत्या होती.

ब्रिटिश राजवटीमध्ये भारतात अनेक महान समाजसुधारक होऊन गेले. कोल्हापुरचे राजर्षी छत्रपती शाहू महाराज हे त्यांतील एक अग्रणी. खुद्द छत्रपतींनाही शूद्र मानून छत्रपती म्हणून असलेला त्यांचा वेदोक्त पद्धतीने म्हणजेच वेदातील मंत्र म्हणून स्नान करण्याचा अधिकार तत्कालीन ब्राह्मणांनी नाकारला होता. राजारामशास्त्री भागवतांसारख्या ब्राह्मणवादी नसलेल्या ब्राह्मणाने है उघडकीला आणेपर्यंत ते ब्राह्मणेतर समाजाच्या आणि खुद्द छत्रपती शाहूंच्याही लक्षात आलं नव्हतं. त्यानंतर वेदोक्त का पुराणोक्त हा वाद महाराष्ट्रात गाजला. दक्षिणेकडे रामस्वामी पेरियरांसारख्या समाजसुधारकाने ब्राह्मणशाहीविरुद्ध बंड पुकारलं आणि एकंदरीतच राजकीय आणि सांस्कृतिकदृष्ट्या ब्रिटिश राजवटीत आणि त्यानंतर स्वातंत्र्योत्तर काळात गेल्या सत्तर वर्षांत ब्राम्हणवादाची पूर्ण पिछेहाट झाली. पण याचा अर्थ ब्राह्मणधर्म, ब्राह्मणवाद आणि ब्राह्मणशाही संपली असा नव्हता. शोषक जेव्हा दुर्बल असतो तेव्हा तो ताकद गोळा करण्याचं काम करतो, ही ताकद गोळा करताना तो ज्यांचं शोषण करायचं आहे त्यांचं प्रथम साहाय्य घेतो. ते साहाय्य घेऊन शोषणाच्या संस्कृतीची परंपरा पुढे नेता येईल अशी एक राजकीय संस्कृती उभारली की, तो ज्यांचं शोषण करायचं आहे त्यांना त्यांची जागा आणि किंमत परत दाखवून देतो. ब्राह्मणवादाबद्दल नेमकं हेच आता सुरू आहे.

इतिहासामध्येही गौतम बुद्धांच्या उदयानंतर ब्राह्मणवादाची झालेली पिछेहाट आणि नंतर सम्राट अशोकांनी बौद्ध धर्म स्वीकारल्यामुळे झालेली ब्राह्मणवादाची पिछेहाट पुष्यमित्र शुंगाच्या  काळामध्ये भरून काढण्यात आली! शुंग साम्राज्याच्या उदयामध्ये बुद्धांनी निर्माण केलेल्या समतेच्या तत्त्वज्ञानापासून फारकत घेण्यात आली. बुद्धांचे विहार, स्तूप, प्रतीक आणि मूर्ती यांचा मोठ्या प्रमाणावर नाश करण्यात आला. याच काळात ब्राह्मणवादाला हिंदू धर्माचं रूप देण्यात आलं. नंतरच्या काळात शंकराचार्यांनी चार पीठांची स्थापना करून त्याला एक संघटित स्वरूप प्राप्त करून दिलं. यात आधीची उतरंडीची व्यवस्था कायम ठेवून बहुजनांना, शूद्रांना अतिशूद्रांना आणि स्त्रियांना मूलभूत मानवी अधिकार नाकारण्यात आले. त्यांच्या श्रमशक्तीवर ब्राह्मणांचा निर्विवाद अधिकार प्रस्थापित करण्यात आला. ही संस्कृती ‘ब्राह्मण धर्म’ म्हणून प्रस्थापित झाली असती तर तिच्या विस्तार योजनेला खीळ बसली असती म्हणून तिचा ‘हिंदू धर्म असा उल्लेख होऊ लागला. वास्तवामध्ये मंदिरांमध्ये, मंदिरांच्या गाभान्यामध्ये कित्येक ठिकाणी आजही बहुजनांना, शूद्र-अतिशूद्रांना आणि स्त्रियांना प्रवेशाचा अधिकारच नाही आहे. वेदांच्या अध्ययनाचा अधिकार शूद्र-अतिशूद्रांना व स्त्रियांना एकत्रितपणे नाकारण्यात आलेला होता, त्याला आजही ब्राह्मणवादाची मान्यता नाही. यातला विरोधाभास म्हणजे आज हिंदू अशी मान्यता असलेली अनेक मंदिरं आणि त्यातील मूर्ती या एकेकाळी बौद्ध विहार आणि स्तूप होते. त्यात बुद्धांच्या मूर्ती होत्या, शिल्पं होती. ते पाडून, त्यात बदल करून शुंग साम्राज्याच्या काळामध्ये त्यांचं ब्राह्मण देवतांमध्ये रूपांतर करण्यात आलं.

हिंदू नावाच्या भासमान संकल्पनेची गंमतच हो आहे की, ज्यामध्ये ‘ब्राह्मणदेवता’ असा शब्दप्रयोग आहे, पण बहुजनांमधले कुणबी असोत की, मराठा किंवा भंडारी असोत, त्यांचा उल्लेख भंडारी देवता, कोळी देवता असा कधी केला जात नाही. याचं कारण काय? तर इथे देवता तोच आहे जो सर्वशक्तिमान आहे. ज्याच्याकडे सर्वसत्ता एकवटलेली आहे. भारत नावाच्या देशात राहणान्या समाजाचा हा सर्वांत मोठा सांस्कृतिक विरोधाभास आहे. ‘हिंदुत्व’ असं आपण कोणत्याही अर्थाने म्हटलं तरी त्याचा अर्थ ब्राह्मणवाद’ असाच असतो. अगदी निःसंदिग्ध आणि निःसंशयपणे. या हिंदुत्वाचा जेव्हा राजकीय वापर करायचा असतो तेव्हा बहुजन हे श्रमशक्तीसाठी आणि बाहुबलासाठी प्यादी म्हणून अत्यावश्यक असतात. त्यांचा वापर होतो आहे हे त्यांना कळू नये यासाठी रस्त्यावरच्या लढाईत त्यांना हिंदू म्हणून उतरवलं जातं. मात्र मंदिराच्या पवित्र गाभाऱ्यात आणि रोटीबेटी व्यवहारात ते निषिद्ध असतात. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी यावर विस्ताराने लिहिलेलं आहे. प्रबोधनकार ठाकरेंनीसुद्धा यावर कठोर प्रहार केलेले आहेत. ब्राह्मणवादामध्ये राजकीय सरमिसळीची शक्यता फक्त ब्राह्मण, क्षत्रिय आणि बनिया इतक्यांपुरतीच मर्यादित आहे. आदिकाळापासून ती होतही आलेली आहे. थोडक्यात ब्राह्मणवादाने विविध जातींचे शोषण करत असतानाही त्यांना ते कळू नये यासाठी हिंदुत्व हे नाव घेतले तसेच या विविध जातींना आपल्या अमलात ठेवण्यासाठी मुसलमान हा एक सामायिक शत्रू निर्माण केला.

वेद हे आधुनिक ज्ञान नव्हे. किंबहुना वेदांमध्ये कोणत्याही प्रकारच्या आध्यात्मिक उन्नतीचे मार्गही सापडत नाहीत. कित्येकदा वेदांमधल्या वस्तुस्थितीचं वाचन केलं तर तत्कालीन जीवनपद्धतीविषयी वाटणारा आदर कदाचित कमी होऊ शकेल. ज्ञान, आध्यात्मिक प्रगती आणि समज ही उपनिषदांमध्ये आहे. अर्थात, चार वेद काय किंवा दहा उपनिषदं काय, ती बहुजनांपासून कायम दूर ठेवण्यात आलेली आहेत. प्राचीन काळात ती संस्कृतमध्ये असल्यामुळे जनभाषेमध्ये तिचा विस्तार होण्याच्या शक्यताच नव्हत्या. अर्थात, जिथे छत्रपती शाहू महाराजांना वेदोक्त स्नानाची परवानगी नव्हती तिथे सामान्य माणसांचं काय ?

ब्रिटिशांच्या आगमनामुळे ब्राह्मणवादाच्या विस्ताराला खीळ बसली. आधुनिक ज्ञान, विज्ञान आणि प्रबोधन यांचा भारतामध्ये प्रवेश झाला. पेशवाईमध्ये गांजलेल्या बहुजन जाती आणि जमाती यांनी अखेरच्या काळात ब्रिटिशांना साथ दिली आणि पेशवाईचा अंत घडून आला. ब्राह्मणवादाने आपलेच परके करून ठेवलेले होते, त्यामुळे परक्यांचे दास होण्याची वेळ भारतावर आली. ज्या हिंदुत्वाचा गवगवा आपण करतो आहोत त्याचं स्वरूप हे असं आहे. त्यामध्ये आधुनिक फॅसिझमचं आणि प्राचीन ब्राह्मणवादाचं एक विलक्षण मिश्रण आहे. ते आज सर्वशक्तिमान बनून देशातील सर्वसत्तांच्या अग्रस्थानी विराजमान झालं आहे. पुष्यमित्र शुंग किंवा शुंग साम्राज्य, शंकराचार्य किंवा शंकराचार्यांची पीठं, वेदोक्त किंवा मनुस्मृती ही लेबलं आहेत. ही लेबलं बदलता येतात. किंबहुना या लेबलांना बदलून, वेगवेगळी नावं धारण करून ब्राह्मणवाद पुन्हा पुन्हा उभा राहतो. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी हे अचूक ओळखलेलं होतं, पेरियारांना त्याचा गाभा कळलेला होता. एवढंच नव्हे तर पं. जवाहरलाल नेहरू आणि सरदार वल्लभभाई पटेल यांनाही हे कळलेलं होतं. नंतरच्या काळात कांशीराम यांनीही ब्राह्मणवादाचं हे रूप समजून घेतलेलं होतं. ब्राह्मणवादाचं सर्वात मोठं वैशिष्ट्य हे की, त्याच्या मर्मस्थळाला ओळखणाऱ्या महापुरुषांना एक तर ते प्रातःस्मरणीय आणि वंदनीय बनवून देवघरात नेतात किंवा जनतेची बुद्धी भ्रांत करणारी निंदा-नालस्ती आणि भाकडकथा पसरवून त्या महापुरुषांना बदनामीच्या समुद्रात लोटून देतात. यातला एक खोट्या मोठेपणाचा भाग बुद्ध, डॉ. आंबेडकर आणि सरदार पटेलांच्या वाट्याला आला आणि तर निंदा-नालस्तीचा दुसरा भाग गांधी आणि पं. नेहरूंच्या वाट्याला आला. या मानसिकतेमागचं मुख्य कारण म्हणजे ब्राह्मणवादाला साध्य साधनशुचिता नाही. डावपेचाचा एक भाग म्हणून त्यांच्यासाठी भगवान बुद्ध हे विष्णुचे नववे अवतार असू शकतात परंतु विष्णुला मानणाऱ्या कोणाच्याही देवघरात भगवान बुद्ध कधी पुजले जात नाहीत किंवा त्यांच्या नावाने कोणतीही आरती रचली जात नाही. हा विरोधाभास का आहे? तर इथे बुद्धांचा विलय करणं हा खरा उद्देश आहे. त्यासाठी आधी भले त्यांना देवत्व द्यावं लागलं तरी चालेल. कारण बुद्धांची निंदा करून त्यांचा विलय करता येणार नाही, इतके ते जगभर वंदनीय आहेत. त्यामुळे त्यांचा विलय करण्याकरता ब्राह्मणवाद त्यांना देवत्व बहाल केलेलं आहे. जे बुद्धांच्या बाबतीत तेच स्त्रीच्या बाबतीत. ब्राह्मणवादाच्या भासमान जगामध्ये स्त्री ही एक देवी आहे आणि वास्तविक जगामध्ये भोगवस्तू आहे. तिला कोणतेही अधिकार नाहीत. पुरुषसत्ताक शोषणसंस्कृतीमध्ये तिने घर आणि मुलं सांभाळावी आणि मानवी हक्कांमध्ये समानतेची मागणी करू नये अशी अपेक्षा आहे. राजा राममोहन रॉय, लॉर्ड विल्यम बेंटिंग आणि ब्रिटिश सत्ता भारतात नसती तर कदाचित आजही हिंदू स्त्री सती जात राहिली असती. पतीच्या मृत्यूनंतर बालविधवा केशवपन करून लाल आलवणाखाली आल्या असत्या. म्हणूनच हा ब्राह्मणधर्म वास्तवात काय आहे हे बहुजनांनी समजून घेणं आवश्यक आहे.

जगभर सर्व धर्मामध्ये धर्मांच्या संघटना या दोन तत्त्वांवर चालतात. एक आभासी, भासमान तत्त्व आणि दुसरं वास्तव तत्त्व. भासमान जगात मोक्ष, मुक्ती, विकास, दयाळूपणा, क्षमा आणि शांती असते. आणि वास्तविक जगात शोषण, दास्य, क्रौर्य, भोग आणि विलासिता असते. तथाकथित धर्माच्या संघटनेला वाहून घेतलेली माणसं बहुतांश वेळा किडलेल्या मनोवृत्तीची बनत जातात, त्याचं कारण ही ढोंगाची संस्कृतीच असते.

भारतासारख्या वैविध्यपूर्ण देशामध्ये मनुष्य आपला धर्म आपल्या घराच्या चार भिंतीतच मानेल, हे संविधानाला, घटनाकारांना आणि राष्ट्रनिर्मात्यांना अपेक्षित होतं. आज दुर्दैवाने ती संस्कृती नष्ट होऊन परत आपण शुंग साम्राज्याच्या दिशेने वाटचाल करत आहोत. या शुंग साम्राज्याच्या पुष्यमित्र शुंगालाच वि. दा. सावरकर यांनी आपल्या ‘सहा सोनेरी पाने’ या ग्रंथामध्ये पहिलं सोनेरी पान म्हणून मान दिलेला आहे. या सहा सोनेरी पानांमध्ये राघोबादादा पेशव्याला जे स्थान आहे तेही स्थान छत्रपती शिवाजी महाराजांना देण्यात आलेलं नाही. किंबहुना परधर्मीय स्त्रियांना युद्धामध्ये अटक झाल्यावर सोडून देणं ही छत्रपती शिवाजी महाराज आणि चिमाजी अप्पा यांची सद्गुणविकृती आहे, असं प्रतिपादनही त्यात करण्यात आलेलं आहे. याही पलीकडे जाऊन छत्रपती शिवाजी महाराजांचा उदय हे एक सोनेरी पान न मानता, “तो एक काकतालिय योग होता” असं प्रतिपादन सावरकरांनी केलेलं आहे. ‘काकतालिय योग’ म्हणजे एखादा कावळा फांदीवर बसतो आणि फांदी तुटते, त्यात फांदी तुटायला आलेलीच असल्याने कावळ्याचं त्यात काही योगदान नसतं, कावळ्याचं बसणं आणि फांदी तुटणं हा एक संयोग जुळून येतो त्याला ‘काकतालिय योग’ असं म्हणतात. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या उदयाचा उल्लेख सावरकरांनी काकतालिय योग म्हणून केला आहे. याचं मूळ कारण सावरकरांच्या हिंदुत्वाच्या विचारसरणीत आहे आणि हिंदुत्व म्हणजे ब्राह्मणवाद हेच खरं. म्हणूनच सावरकरांसाठी राघोबादादा पेशवे आणि पुष्यमित्र शुंग यांचं जे महत्त्व आहे ते छत्रपती शिवाजी महाराज यांचं नाही कारण सावरकरांच्या दृष्टीने ते कुणबी आहेत, बहुजन आहेत. भारताच्याच इतिहासात नव्हे तर जगाच्या इतिहासामध्ये महानायक असलेल्या छत्रपती शिवाजी महाराजांना हे जे ‘काककालीय स्थान हिंदुत्वाने दिलं आहे, ते हिंदुत्वाचे सर्वात मोठे राजकीय भाष्यकार असलेल्या विनायक दामोदर सावरकरांचं प्रतिपादन आहे, हे इथे लक्षात घ्यायला हवं. ब्राह्मणांचं हिंदुत्व म्हणजे नेमकं काय आहे, याचं याहून वेगळं उदाहरण देण्याची आवश्यकता नाही.

मग त्या नंतर छत्रपती शिवाजी महाराजांची आरती लिहिली की तो महापुरुष महाअवतारात जमा होतो! देवघरात नाहीतर सार्वजनिक मखरात पूजेला लावलेला प्रात:स्मरणीय अवतार!

त्या कुळवाडीभूषण व कुणब्यांचा उद्धारकर्ता असलेल्या महान छत्रपतींची जागा मग थोरला बाजीराव किंवा रघुनाथराव यांजसाठी मोकळी होते. असा तो कावा आहे.

फॅसिझम ही एक आधुनिक संकल्पना आहे. १९३० आणि १९४० च्या दशकामध्ये प्रथम इटलीमध्ये फॅसिझमचा उदय झाला आणि मग जर्मनीमध्ये नाझीझमचा उदय झाला. मुसोलिनी आणि हिटलर हे अनुक्रमे त्याचे नायक होते. त्या नायकांचं कौतुक भारतामधल्या ज्या संघटनांनी केलेलं आहे त्यामध्ये राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ आणि त्याचे तत्कालीन सरसंघचालक माधवराव गोळवलकर यांचा मुख्य समावेश आहे. फॅसिझमचं असं कौतुक त्यांनी करावं याच्यामागे काही कारणं आहेत. ब्राह्मणवादाच्या हजारो वर्षांच्या इतिहासातल्या ज्या अनेक परंपरा आहेत त्यातल्या काही साम्यस्थळांच्या खुणा फॅसिझम आणि नाझीझममध्ये गोळवलकर गुरुजींना दिसल्या. अर्थात, त्या आपल्यालाही दिसू शकतात पण आपल्याला त्याचं कौतुक वाटणं शक्य नाही. म्हणजे एक विशिष्ट धर्म आपला शत्रू आहे, हे समाजाला वारंवार सांगून समाजाला सतत युद्धप्रवण ठेवणं, स्त्रियांना दुय्यम लेखणं, वास्तविक संस्कृतीपेक्षा भासमान संस्कृतीवर प्रेम करायला शिकवणं ही काही साम्यस्थळं आहेत. त्याचवेळी लष्करी गणवेश, सैन्याचं अती उदात्तीकरण, प्रचारयंत्रणेद्वारे जनमानसात विरोधकांची शत्रू अशी प्रतिमा निर्माण करणं, त्यासाठी जनतेचं ब्रेनवॉश करणं या फॅसिझम आणि नाझीझमच्या वैशिष्ट्यांचं ब्राह्मणवादाला आकर्षण वाटलं. ‘बंच ऑफ थॉट्स’ या पुस्तकामध्ये गोळवलकर यांनी हिंदू वर्णव्यवस्थेचं कौतुक केलेलं आहे. समकालीन जगातील आधुनिक समतावादी मूल्यांना अनुसरून त्यांनी त्याचा निषेध नक्कीच केलेला नाही. एकीकडे सावरकरांसारखा हिंदुत्व नावाच्या भासमान संकल्पनेखाली राजकीय शक्ती गोळा करू पाहणारा लेखक-विचारवंत आणि दुसरीकडे माधवरावांसारखा कृतिशील राजकीय-सांस्कृतिक नेता यांच्या भासमान जगामध्ये एका अखंड हिंदू साम्राज्याचा उदय ही संकल्पना साकारली गेलेली आहे. या संकल्पनेचा वास्तविक समकालीन जगाशी, समकालीन भारताशी, भारताच्या वास्तवाशी काडीचाही संबंध नाही. किंबहुना त्यांनी लिहिल्याप्रमाणे प्रयोग करायला गेल्यास भारत अखंड होण्याऐवजी शतखंड होण्याची शक्यताच जास्त आहे. भारत हा ब्रिटिश येण्याअगोदर एक राष्ट्र म्हणून अस्तित्वात नव्हता. भारताचं अस्तित्व अकबराच्या काळामध्ये औरंगजेबाच्या काळामध्ये आणि मराठा साम्राज्याच्या काळामध्ये एका प्रचंड मोठ्या भूभागावर पसरलेलं दिसतं. पण ते पसरणं फक्त प्रशासकीय आणि लष्करी आहे. त्यात एका देशाची संकल्पना साकारली गेली नव्हती. मोगल काळात मुख्यतः अकबराच्या आणि औरंगजेबाच्या काळात तसंच मराठा साम्राज्याच्या काळात एक मोठा प्रदेश एका प्रशासनाच्या अमलाखाली होता पण त्यात शेकडो संस्थानं होती, जी स्वतःला एका देशाचा भाग मानत नसत. म्हणूनच “मै मेरी झाँशी नही दूँगी” असं राणी लक्ष्मीबाई म्हणते. नानासाहेब पेशवे पुण्याचे अधिपती असतात. हे सारे संस्थानिक मोगल बादशाह बहादुरशहा जफर यांच्या नेतृत्वाखाली १८५७चं ईस्ट इंडिया कंपनीविरुद्धचं युद्ध लढतात. ही लढाई भारताच्या स्वातंत्र्यासाठी नसून आपापल्या संस्थानांच्या स्वायत्ततेसाठी होती.

स्वातंत्र्योत्तर काळात सेक्युलॅरिझम आणि संविधानामधील चार प्रमुख तत्त्वं म्हणजे स्वातंत्र्य, समता, न्याय आणि बंधुत्व, यांवर आपलं संघराज्य आणि संविधान उभं राहिलेलं आहे. आणि या चारही गोष्टी ब्राह्मणवादाच्या विरोधात आहेत. घटनाकारांना याची कल्पना होती. महत्त्वाचं म्हणजे स्वतः डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर हे आपल्या बरोबरच्या विशाल जनसमुदायाला सोबत घेऊन त्यांच्या अतिशूद्र असण्याच्या विरोधात लढा देतच होते. तो लढा थेट ब्राह्मणवादाविरुद्धच होता. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांनी या लढ्याच्या एका टप्प्यावर “मी जन्माने हिंदू असलो तरी हिंदू म्हणून मरणार नाही” असं जाहीर केलं. याचं मुख्य कारण हेच होतं की, हिंदू म्हणून रचित झालेल्या ब्राह्मणवादाची व्याप्ती मानवतावादाला स्पर्श करू शकत नव्हती. त्यामुळे तो साधा ऐहिकवादी धर्मही ठरू शकत नव्हता, आध्यात्मिक तर नव्हताच नव्हता. अतिशूद्र हे कायम अतिशूद्र होते, ते कधी हिंदू नव्हतेच. तथाकथित हिंदूंनी (ब्राह्मणवाद्यांनी) त्यांना कधी आपलं मानलंच नाही. याचा डंख डॉ. आंबेडकरांना विसरता येणं शक्य नव्हतं. इथे विषय थोडासा बदलून एक वेगळं उदाहरण देऊ शकतो. आधुनिक हिंदू म्हणून ज्या स्वामी विवेकानंदांचा आज गौरव केला जातो, त्या स्वामी विवेकानंदांना शिकागोतल्या सर्वधर्म संमेलनासाठी कोणत्याही ब्राह्मणपीठाने किंवा हिंदू धर्म म्हणवणाऱ्या पीठाने पाठवलं नाही, त्यांची शिफारस केली नाही कारण स्वामी विवेकानंद हे कायस्थ होते. ब्राह्मणवाद कायस्थांना बहुजनांमध्येच गणत असे. त्यामुळे स्वामी विवेकानंदांची शिकागोमध्ये पोहोचेपर्यंत अक्षरशः परवड झाली. एवढेच नव्हे तर त्यांचे शिकागोचे प्रसिद्ध भाषण जगप्रसिद्ध झाल्यावरही त्यांची बदनामी करण्याकरता भारतातील हिंदू पीठांनी पत्रकं काढली. याबाबतचा उल्लेख विवेकानंदांनी अमेरिकेहून पाठवलेल्या पत्रांमध्ये आढळतो. या संदर्भात एक स्वतंत्र पुस्तक डॉ. दत्तप्रसाद दाभोलकर यांनी लिहिलं आहे. हा विषय समजण्याकरता इथे इतकं पुरेसं आहे.

ब्राह्मणवाद, ज्याला राजकीय अर्थाने हिंदुत्व म्हटलं जातं ते, कोणत्याही तऱ्हेने भारताला संघराज्य म्हणून एकत्र ठेवून वैज्ञानिक पद्धतीने पुढे नेऊ शकणार नाही, याची पूर्ण कल्पना घटनाकारांना आणि देशाचे पहिले पंतप्रधान असलेल्या पं. नेहरूंना होती. त्यामुळे आपल्या राज्यघटनेची जी प्रस्तावना आहे त्यातच स्वातंत्र्य, समता, बंधुता या गोष्टी अंतर्भूत करण्यात आलेल्या आहेत. त्यामुळे या गोष्टी मुळामध्येच ब्राह्मणवादाचा, हिंदुत्वाचा पाया उखडणाऱ्या आहेत. कारण इथली बहुजनांची हिंदू संस्कृती किंवा एका सैल अशा अर्थाने ‘हिंदू वृत्ती’ असं जर आपण म्हटलं तर ती वैविध्यपूर्ण आहे. अनेक जातींमध्ये आणि अनेक छोट्या धर्मामध्येसुद्धा ती समाविष्ट आहे. मग जैन असो, लिंगायत असो, शीख असो, बौद्ध असो हेसुद्धा काहीप्रमाणात या हिंदू वृत्तीचा भाग आहेत. त्यामुळे या वैविध्याला नाकारणं हे ब्राह्मणवादाचं मूळ उद्दिष्ट आहे आणि ते देश मोडणारं आहे; याचबरोबर ते बहुजनांना पुन्हा शोषणाच्या खाईत ढकलणारं आहे. वैदिक संस्कृती कधीच समतेवर आधारलेली नव्हती, ना मानवतेवर आधारलेली होती. मानवतेवर आणि समतेवर आधारलेली संस्कृती उभी करण्याकरता स्वातंत्र्योत्तर काळात वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून परिश्रम करण्यात आले. त्यामुळे विंध्य पर्वताच्या वर आणि विंध्य पर्वताच्या खाली म्हणजे उत्तर आणि दक्षिण भारतामध्ये एवढा फरक असूनही संघराज्य म्हणून, एक देश म्हणून भारत आत्तापर्यंत उभा राहिलेला आहे. त्यामुळेच बहुजनांचा विकास होऊ शकला, शूद्रांना अतिशूद्रांना, स्त्रियांना ज्ञान मिळू शकलं, न्याय मिळू शकला. आधुनिकता त्यांच्यापर्यंत पोहोचली.

वैदिक हिंदुत्व हे भासमान आहे. राजकीय हिंदुत्व हेसुद्धा भासमान आहे. त्यातला ब्राह्मणवाद आता खुद्द ब्राह्मणांच्या हिताचासुद्धा उरलेला नाही. एक राजकीय शक्ती म्हणून भारताच्या उदयाला खीळ घालण्याचा हा प्रयत्न आहे. हिंदुत्वाच्या नावाखाली असल्या भासमान भ्रांत कल्पनेच्या मागे धावणाऱ्या बहुजनांच्या झुंडी स्वतःच्या आणि पर्यायाने उभारलेल्या भारतीय शक्तीचा विनाश करू शकतील इतक्या ताकदवान होताना दिसत आहेत. वेदांनी या समाजाला समतेचं मूल्य दिलं नाही. एक केलं नाही. सातत्याने दंश करून हा देश अखंड होण्यापासून वंचित ठेवला. त्यामुळेच इथल्या बहुजनांना परकीय आक्रमणाबद्दल कधी रागच आला नाही. कारण त्यांना कोणाची ना कोणाची तरी गुलामीच करायची होती. एकतर ब्रह्मणवादाची किंवा परकीय आक्रमकांची. आत्ता कुठे गेली सत्तर वर्ष एक समाज म्हणून स्त्रिया, शूद्र- अतिशूद्र, ब्राह्मण या सर्वांना हा देश आपला आहे, असं वाटतं. दुसऱ्या देशासमोर त्याची मान झुकू नये असं वाटतं. हे स्वातंत्र्य आणि हे भान आपल्याला संविधानाने दिलेलं आहे, वेदांनी नाही. चातुर्वर्ण्यप्रणीत विषमतेने जो आपल्याला दंश केलेला होता त्याचं विष आत्ता कुठे उतरत होतं तर ते परत चढवण्याचं काम जे लोक, जे पक्ष, जी माणसं करत आहेत ते कुठच्याही इतर देशविरोधी शक्तीइतकेच देशविरोधी आहेत, असं म्हणायला पाहिजे. बहुजनांच्या संस्कृतीला कमी लेखल्यामुळे भारत हा जगाच्या स्पर्धेमध्ये कायमच मागे पडत राहिला. ब्राह्मणवाद कायम बहुजनांमधील कलाकार, कुशल कारागीर, असाधारण बुद्धिवान माणसं चिरडून टाकत आला. त्यांच्या हाका जर आजही आपण ऐकू शकलो नाही आणि भासमान हिंदुत्वाच्या मागे धावत सुटलो तर आपल्या अस्तित्वाला एका प्रलंबित आत्महत्येचं स्वरूप येईल, इतकाच इशारा देणं मी इथे इष्ट समजतो. साक्षात पेशव्यांना न्यायला जे आलं नाही ते पुष्पक विमान विद्रोही महाकवी तुकारामांना न्यायला आलं, यातला नेमका अर्थ समजून घ्यायला हवा. तसंच निःशस्त्र, अहिंसेचा पुजारी असलेल्या आणि कोणत्याही संरक्षणाविना वावरणाऱ्या राष्ट्रपिता महात्मा गांधींची अत्यंत थंड रक्ताने हत्या करण्यात आली, यातला अर्थही समजून घ्यायला हवा. या अशा हिंसक संस्कृतीचा उदय होत असताना त्याचा पाईक होण्याची पात्रता ज्यांच्या अंगी आलेली आहे अशांना देशद्रोही मानणं आणि त्यावर उपाय करणं, हा नव्या अंधारापासून दूर राहण्याचा एक मार्ग आहे. मात्र सध्या चाचपडत असताना हा मार्ग आपल्याला सापडेलच याची खात्री देता येत नाही. जेव्हा जेव्हा ब्राह्मणवाद प्रबळ होतो तेव्हा तेव्हा इथली लोकशाही मरते, सामान्यांचे अधिकार हिरावून घेतले जातात. आणि जेव्हा बहुजनवाद प्रबळ होतो तेव्हा सामान्य माणसाला, अगदी सामान्यातल्या शेवटच्या माणसाला आपले हक्क आणि आपला स्वतंत्र आवाज प्राप्त होतो, लोकशाही प्रबळ होते, हा इथला इतिहास आहे. तेव्हा कशाला बळ द्यायचं, याचा निर्णय इथल्या बहुजनांनी घ्यायचा आहे.

(“वसा” दिवाळी 2022 मधून साभार)

raju.parulekar@gmail.com

माझ्या बालपणाचे कवडसे…

गोल कौलं की मंगलोरी कौलं असलेलं घर आहे. यावर ज्या काळात चर्चा झडत असत. अशा प्रकारचं माझं बालपण होतं. पिंगुळी हे माझं गाव. तसा माझा जन्म वेंगुर्ल्याचा. मी काही काळ वेंगुर्ल्यात राहिलेलो आहे. वेंगुर्ल्याच्या शाळेतही गेलेलो आहे. बाळाजी सिताराम नाईक शाळा. ती तीन नंबरची शाळा म्हणून प्रसिद्ध होती. अजूनही असेलच. पण मी जे पिंगुळीत राहिलो ते खरं धमाल होतं. ते आमचं वडिलोपार्जीत घर. 1935 चं मथुरा निवास. मी आजी आजोबांकडे राहायचो.

पिंगुळीचे आजी आजोबा म्हणजे माझ्या वडिलांचे आईवडील. म्हणजे रूढार्थाने ते माझं घर होतं. मी ग्रामपंचायतीच्या शाळेत जायचो. त्याकाळी पिंगुळीत वीज नव्हती. पिंगुळी म्हणजे तालुका कुडाळ, जिल्हा सिंधुदुर्ग. त्या काळात पेट्रोमॅक्सच्या बत्या ही चंगळ होती. रॉकेलचे कंदिल आणि भकास काळा धुर सोडणारे रॉकेलचे दिवे हेच काय ते रात्रीच्या उजेडाचं साधन होतं. माझी पिंगुळीची शाळा घरापासून अर्धा मैल दूर होती. आमच्या अंगणाबाहेर एक आवळ्याचं झाड होतं. व्हाया आवळा झाड मी शाळेत जायचो. लहाणपणी ब्रेकफास्ट म्हणजे उकड्या तांदळाची पेज आणि फणसाची भाजी. त्याला ब्रेकफास्ट म्हणणं तसं चुकीचच, जरा जास्तीच होतंय. पिंगुळीच्या आमच्या घरात खुप मांजरं होती. माझं माऊ प्रेम तेव्हापास्नचं. आत्ताच्या आमच्या माऊसारखी ती मांजरं “रॉयल कॅननचं”फुड खायची नाहीत. त्यांना दुधापासुन ते माशांच्या काट्यांपर्यंत सारं काही खायला चालायचं. पिंगुळीच्या घरात माझी आजी म्हणजे वडिलांची आई किंवा माझी आई किंवा माझे एखादे काका आणि त्यांचे कुटुंब आलं असेल तर ती काकी या साऱ्या बाया स्वयंपाकघरातल्या काळ्या चुलीवर रांधायच्या. चूल मोठी होती. एका चुलीवर तीन भांडी ठेवता यायची. आमचं स्वतःच्या मालकीचं रान होतं, त्यामुळे लाकडाला तोटा नसायचा. त्या चुलीवर फुंकणीने विस्तव प्रज्वलीत करताना बायांचे डोळा आणि गाल लाल होत. आता मागे वळून बघतांना आश्चर्य वाटतं की, घरातली इतकी जनावरं (गाई, म्हशी, बैल, कुत्रे, मांजरी), इतकं दुधदुधतं, इतकं धान्य, शेतीभाती यांचं सारं काही एका चुलीच्या सहाय्यानं माझी आजी, आई आणि काक्या सांभाळायच्या. आजोबा आयुर्वेदिक डॉक्टर होते. म्हणजे तरूणपणात ते कोर्टात नोकरी करत. नंतर रिटायर्ड झाल्यावर त्यांनी वैद्यगिरी सुरू केली. ते धोतर नेसून हर्रक्यूलस सायकल वरून पंचकोशीत फिरत वैद्यगिरी करत. ते घरी फार कमी असत. आजीच सारं सांभाळायची. माझी आजी फार कर्तृत्ववान बाई होती. मनोरमा तीचं नाव. आजोबांची दुसरी बायको. पहिली बायको वारली तेव्हा आजोबांनी माझ्या आजीशी लग्न केलं. अर्थात हे सारं मला फार नंतर कळलं. माझ्या बालपणातल्या वेंगुर्ला चॅप्टरवर लिहण्याअगोदर मी पिंगुळी चॅप्टरवर लिहिणं जास्त संयुक्तिक होईल. म्हणजे अगोदरचं नंतर लिहितो नी नंतरचं अगोदर लिहितो.

पिंगुळीत मी पायात चपला घालायचोच नाही. माझ्या आयुष्यातला पिंगुळी अध्याय संपल्यावर मी थेट मुंबईत आलो. मुंबईत आल्यावर चप्पल घालण्याची सवय करून घ्यायला मला जवळपास दिड- दोन वर्ष लागली. मुलं –मुली हसत. पण चप्पल घालून मला फार अनकम्फर्टेबल वाटत असे. पिंगुळीची शाळा ग्रामपंचायतीची होती. अतिशय छोटी होती. पण त्यात एक पुस्तकाचं कपाट होतं. त्या कपाटाची चावी मराठी आणि इतिहास विषय शिकवणाऱ्या गावडे नावाच्या मास्तरांकडे असे. त्यांना माझ्याबद्दल फार लोभ होता. वास्तविक तसं वाटावं असा कोणताही विशेष गुण माझ्यात नव्हता. मी फार मारामाऱ्या करायचो. त्यात शंभर टक्के मार खायचो. मार खाण्याचा माझा स्ट्राईकरेट सर्वोच्च होता. कदाचीत त्यामुळे माझ्याबद्दल गावडे मास्तरांनी काहीतरी ठरवलं असावं. त्यात काय नव्हतं! सिंदबादची सफर, टारझन, पासून ते जिम कार्बेटचं “रुद्रप्रयागचा नरभक्षक” पर्यंत अनेक पुस्तकं होती. बायंडींग केलेले अनेक चांदोबा होते. पुढे मी त्या पुस्तकांची असंख्य पारायणं केली. त्या वाचनाला शिस्त नव्हती, लयही नव्हती. पण त्या वाचनाने माझ्या आतली एक न संपणारी भूक जागी झाली. ती भूक नंतर आजपर्यंत टिकली किंबहूना त्या भूकेनेच मला अनेकदा अनेक प्रसंगातून वाचवलं. पण ते सारं नंतरचं.

माझा जन्म मात्र वेंगुर्ल्यात झाला. माझं आजोळ खरं वेंगुर्ल्याचं. पण मी आजोळी राहायचो नाही. माझ्या आईबाबांनी वेंगुर्ल्यात बिऱ्हाड केलं होतं. माझ्या आजोळी माझी आजी आणि मामा-मामी असत. माझ्याकडे माझ्या आजोळच्या सांगण्यासरख्या आठवणी फारश्या नाहीत. परंतु वेंगुर्ल्यातील आठवणी माझ्याकडे खूप आहेत. आणि त्या लहान वयातल्या असल्या तरी एखाद्या चित्रपटासारख्या त्या मला आजही लख्ख आठवतात. तेव्हा वैंगुरल्यात एकच हॉस्पिटल होते. ‘सेंट ल्यूक्स मिशनरी हॉस्पिटल’ तिथे डॉक्टर हे एक अमेरिकन मिशनरी होते. डॉ. सीटन त्यांचं नाव. माझ्या जन्मानंतर तिसऱ्या किंवा चौथ्या दिवशी त्यांनी माझ्या आईवडिलांना न विचारता माझं सरकमसिझन करून टाकलं (सुंता). आरोग्याच्या दृष्टीने चांगलं म्हणून. लहानपणी मी आजोळी आणि बाबांच्या घरात फार लाडका होतो;त्यामुळे माझे कुणीही कान वगैरे टोचले नाही. माझी पुढे मुंज ही मी होऊ दिली नाही. त्यामुळे औपचारीकदृष्ट्या मी कधीच ना ब्राह्मण बनलो ना हिंदू.

बाकी वाचनामुळे पुढे सारे हिंदू असं म्हणतात तो धर्म मी पूर्ण वाचून काढला. पण ते फार पुढे मुंबईत राहायला आल्यावर. तर वेंगुर्ला हे एक अतिशय सुंदर गाव होतं तेव्हा. बरचसं आजही असेल. सुरुवातीला मला तिथल्या शाळेत घालण्यात आलं. आमच्या शाळेला तीन नंबरची शाळा म्हणण्यात यायचं. दर बुधवारी आम्ही मुलं शाळा शेणाने सारवायचो. मला वर्गात दोन वर्ष अगोदर घालण्यात आलं होतं. त्यामुळे माझी काही फार अडचण झाली नाही. अडचण फक्त एकच व्हायची की, मी तेव्हा फार बुटका आणि कृश होतो. त्यामुळे खुप इन्फेरियॉरीटी कॉंप्लेक्स वाटायचा. त्याचा परिणाम मी अंतर्मुख होण्यात झाला. मी एकंदरीत तीन वर्ष वेंगुर्ल्याच्या शाळेत शिकलो. नी पुढे तीन वर्ष मी पिंगुळीच्या शाळेत शिकलो. दोन्हीकडे पाऊस फार. तेव्हा जाण्या येण्याचे एकच साधन फ़क़्त लाल एसटी. जेव्हा मी आईबाबांबोरबर वेगुंर्लायत राहत असे. तेव्हा गणपती आले की आई बाबांबरोबर पिंगुळीच्या घरी जायचो. आमचं पिंगुळीचं घर फार प्रशस्त. तिसरी नंतर सहावीपर्यंत मी कायमच तिथे राहायला गेलो. त्या अगोदरच्या वर्षामध्ये आई बाबांबरोबर दहा दिवसांसाठी पिंगुळीला गणपतीत जात असे. ते गणपतीचे दहा दिवस फारच मनोहर असायचे. त्याकाळात पिंगुळी दुर्गम खेडं होतं. लाईट नव्हते. वेंगुर्ल्याहुन कुडाळला जाणाऱ्या एस.टी. बसमधून वाटेत पिंगुळी तिठ्यावर उतरावे लागायचे. तोपर्यंत संध्याकाळ मालवलेली असायची. आणि दूरच्या डोंगरातून पेट्रोमॅक्सच्या बत्त्या, कंदील आणि रॉकेलचे दिवे पसरलेले दिसायचे. तिथूनएक मैल आत चालत गेल्यावर आमचे घर येत असे. संधिप्रकाशात आडवाटेने चिखल झालेल्या कच्च्या रस्त्यावरचा प्रवाल हा माझ्या आयुष्यातला एक सर्वोत्कृष्ट प्रवास असे. पुढे मी जगभर प्रवास केला. पण या प्रवासाची सर नंतरच्या कोणत्याच प्रवासाला आली नाही.

आमच्या पिंगुळीच्या घरामध्ये त्या काळात समृद्ध गोठा होता. रोज सकाळी उठल्यावर मी आजीला विचारत असे, आजी आज खरवस आहे का? इतक्या Frequently साधारणपणे गाईंना किंवा म्हशींला वासरं होत असत. गणपतीचे दहा दिवस संपले की, आईबाबांबरोबर परत वेंगुर्ला गाठावा लागे. पिंगुळीच्या घराबरोबरची ती ताटातूट फार त्रासदायक असे. जन्मापासून शाळेची तिन वर्ष मी सलग वेंगुर्ल्यात घालवली. आणि ती वर्ष वाईट होती असं नव्हे. पण पिंगुळीतल्या वर्षांएवढी मनोहरही नव्हती. नंतरची तीन वर्ष शाळा मी पिंगुळीत पुर्ण केली.

त्या काळात वेंगुर्ला हे कँपा पासून ते समुद्रापर्यंत पसरलेलं होतं. वेंगुर्ल्यात एक सिनेमा थिएटर होतं. नटराज त्याचं नाव. एक आइस्क्रीमचं दुकान होतं. त्याचं नाव आता आठवत नाही. पण त्यात मिल्कशेक मिळत असे त्याला दुधकोल्ड्रिंक म्हणत असत. आठवड्यातून तीन वेळा संध्याकाळचं आईबाबांसोबत जाऊन दुधकोल्ड्रींक पिणे ही एक चंगळ असे. वेंगुर्ल्यात लहानपणी अत्युच्च आनंद म्हणजे, गोटीचा सोडा पिणे.वेंगुर्ल्याचा उल्लेख हा वेंगुर्ल्याच्या मार्केटचा उल्लेख केल्याशिवाय पूर्ण होणार नाही. वेंगुर्ला हे मुळात डचांची वाखार होती. ते मार्केट डचांनी बांधलेलं होतं. परंतु ते एकदा मालवणी लोकांच्या कब्जात आल्यावर ते वेगवेगळ्या प्रकारच्या विस्मयकरून सोडणाऱ्या रंग आणि वासांनी भरून गेलं. ते कायमचच. मी लहानपणी दर शनिवारी – रविवारी एक तर आईबाबांसोबत किंवा माझ्या मामासोबत या बाजारात जात असे. त्याचा वास हा आजही माझ्या नाकामध्ये दरवळतो. त्या वासाचं वर्णनच करायचं झालं तर केवड्याच्या फुलापासून,आबोलीच्या वळेसारापर्यंत,आणि कोंबडीच्या कवटापासून,ते उकड्या तांदळापर्यंत, जीवंत कोंब्यापासून, ते आंब्याच्या कैरीपर्यंत सारं काही तिथे असे. आणि त्याचा समिश्र वास तिथे घमघमत असे. माझ्या आयुष्यात मला पर्फ्युमर बनण्याची संधी मिळाली तर या वासाचं पर्फ्युम बनवून मी वेंगुर्ल्यातील माझ्या बालपणीच्या आठवणींना कैद करून ठेवीन. हे एक कधीही पूर्ण न होणारं स्वप्न आहे. आता ते मार्केट पाडलंय म्हणतात. आणि नवी चकाचक पॉश बिल्डिंग बांधली आहे. कुणीतरी त्याचे व्हॉट्सऍपवर मागे मला फोटोही पाठवले होते. असो.

वेंगुर्ल्याची भुतं हा एक तेवढाच प्रसिद्ध विषय आहे. पण लेखविस्तार होईल आणि अंधश्रद्धा निर्मुलन समिती चिडेल या भयाने मी ते करत नाहीये!

माझ्या शाळेमध्ये सर्वसाधारणपणे सर्वच शिक्षक माझं कौतुक करत असत. कारण मी इतर विद्यार्थ्यांपेक्षा दोन वर्षांनी लहान होतो. आणि प्रत्येक मारामारीत मार मीच खात असल्याने मी व्हिक्टिम आहे असं त्यांना वाटत असावं. शाळेत मी कधी पहिला आलो नाही. अख्या आयुष्यात. काही वेळा दुसरा आलोय. तिसरा किंवा चौथा यायचो. आमच्या शाळेत एक मुलगा पहिला यायचा. वेंगुर्ला सोडेपर्यंत तो माझा मित्र होता. त्याचं नाव अनिल खानोलकर. मी वेंगुर्ला सोडलं आणि त्याचा संपर्क संपला. काही वर्षांपूर्वी मला कोणीतरी तो जपानला असल्याचं सांगितलं. त्यावरून तो वर्गात पहिला यायचा हे बरोबरच होतं. हे माझ्या लक्षात आलं! वेंगुर्ल्यामध्ये माझ्या आनंदाच्या कल्पना फार मोठ्या नव्हत्या. सर्वात मोठा आनंद जो वाचनाचा मला नंतर मिळायला लागला. तो माझ्या आयुष्यातल्या पिंगुळी अध्यायानंतर. वेंगुर्ल्यात असताना फेकून दिलेले टायर काठीने चालवत रस्त्यानं धावणे, गोट्या आणि ढब खेळणे, आणि पावसाळ्यात कागदी होड्या आणि कागदाची विमानं तयार करून भिरकावणे, हा आम्हा मुलांच्या आनंदाचा भाग असे. मे महिन्याच्या सुट्टीच्या काळात शेजारी-पाजारी घरांमध्ये माझ्याहून वयाने मोठी असलेली मुंबईत शिकणारी मुलं पाहुणे म्हणून येत असत. त्यांच्याबरोबर सिगारेटच्या रिकामी पाकिटांचे पत्ते बनवून आम्ही खेळत असू. पिवळा हत्ती, चारमिनार आणि ब्रिस्टॉल ही सिगारेटची पाकिटं आम्हाला प्राप्त होत असत. भरलेली नव्हे रिकामी! ती मुलं मुंबईचं वर्णन सांगत. तेव्हा थक्क व्हायला व्हायचं. रेल्वेचं वर्णन ऐकून मला बालपणी म्हणजे, वेंगुर्ल्यात असताना चक्क रेल्वे हे युएफओ असावं असं वाटायचं. त्या मुलांना सिनेमाची इत्यंभूत माहिती असे. नटनट्यांची नावं त्यांच्या तोंडावर असत. एका मुलाकडून मी अमिताभ बच्चन हे नाव ऐकलं. तेव्हा अमिताभ असं काही नाव असेल यावर माझा विश्वास बसला नाही. त्यावरून आमचे खूप वाद झाले. त्यावरून आमचे तीन गट पडले. एक गट मध्यममार्गी होता. त्याने अमिताब बच्चन असं धोरण स्वीकारलं. कारण बच्चन मधला ब अमिता नावाला लागलेला आहे असं त्यांचं मत होतं. जे मुंबईहून आलेले कट्टरवादी होते त्यांनी अमिताभ बच्चन असच नाव आहे असं त्यांनी सांगितलं. उरलेल्यांनी अमिता स्वीकारलं. हे सारं झालं तेव्हा मी दुसरीत होतेा. वेंगुर्ल्यात तेव्हा एकच थिएटर होतं. ‘नटराज थिएटर’. मला वाटतं आजूनही तिथे तेच एक थिएटर आहे. मी पहिलीत असताना ओळखीच्या कुटुंबियांबरोबर ‘प्राण जाए पर वचन ना जाए’ हा पिक्चर पाहिल्याचं मला आठवतं. तो पिक्चर माझ्या मनातून नंतर कित्येक काळ हलला नाही. सिनेमा या माध्यमामध्ये प्रभाव पाडण्याची किती जबरदस्त क्षमता आहे याचा मी तेव्हा पहिल्यांदा अनुभव घेतला. परंतु हा चित्रपट पाहिल्यानंतर मी चित्रपट पाहायला थिएटरमध्ये जाण्याचा प्रसंग नंतर कित्येक वर्षांनी मुंबईत आला. आणि तोही शाळा बुडवून. माझ्या प्रशांत पौरणा नावाच्या एका मित्राबरोबर मी शाळा बुडवून ‘बेशरम’ नावाचा चित्रपट पाहण्यासाठी (तोही अमिताभ बच्चनचाच) कल्याणच्या एका थिएटरमध्ये गेलो. आणि दुसऱ्या दिवशी बाबांच्या हातचा खूप मार खाल्ला. पण हे खूप नंतरचं. वेंगुर्ला तसं अन्यथा खूप शांत शहर होतं. पिंगुळी आणि वेंगुर्ल्यात फरक हाच की वेंगुर्ल्यात लाईट होते. त्यामुळे त्याला त्या काळानुसार आधुनिक शहराचा दर्जा प्राप्त झालेला होता. वेंगुर्ल्यात बाळासाहेब खर्डेकर कॉलेजही होतं.

वेंगुर्ल्याच्या समुद्राला स्वतःचा स्वभाव होता. आठवड्यातून पाच दिवस तरी मी घरातल्या किंवा ओळखीच्या कुणाबरोबर तरी समुद्रावर जात असे एवढंच काय समुद्राच्या गाजेचा आवाज सतत आमच्या घरातयेत असे. वेंगुर्ल्यात एक हनुमान मंदिर होतं आणि एक दत्तमंदिर होतं मला आठवतंय. याचं कारण हनुमान जयंती दिवशी मला खूप आनंद होत असे कारण सकाळी लाऊडस्पिकर लावून वेगवेगळी गाणी आणि उत्सवी वातावरण निर्माण होत असे. लहानपणीच्या त्या संथ आयुष्यात ते फारच आनंददायी वाटे. त्या हनुमान मंदिरात रामाचीही मुर्ती होती. राम नवमीला तिथे सुंठवडा मिळत असे. तो गोड तिखट सुंठवडा मला फार आवडायचा. लहानपणापासून आजपर्यंत रामाचा आणि माझा आलेला काय तो हा एकच संबंध. अजून एक किस्सा माझ्या आयुष्यात घडला,तोही वेंगुर्ल्यातच रामाच्या बाबतीत. वेंगुर्ल्यात एक स्टेशनरी दुकान होतं. वेंगुर्ला गाव इतकं छोटं होतं की सगळेजण एकमेकांना साधारणपणे ओळखत. ते स्टेशनरी सामानाचं दुकान पडवळ नावाच्या गृहस्थांचं होतं. त्या पडवळांकडे एकदा एक साधू पुरुष आले होते. त्यांच्या दर्शनाला आईबाबा मला घेऊन गेले. त्या वेळी मी दुसरीत किंवा तिसरीत असेन. त्या साधू पुरुषांनी मला प्रेमाने जवळ घेतलं. लहानपणी मी बडबड्या होतो. माझ्या आईने कौतुकाने त्यांना माझ्या बडबडेपणाबद्दल सांगितलं. मला कविता येतात किंवा काहीतरी तसं. आता निश्चित स्मरत नाही. तर त्या साधू पुरुषांनी माझ्या डोक्यावर मायेने हात फिरवत मला म्हटलं. “बेटा राम कहो।”. एरवी पोपटासारखा बोलणारा मी त्यांनी सांगितल्यावर “राम” म्हटलं नाही. त्यांनी अनेकदा सांगितलं. आईबाबांनी विनवण्या केल्या, खुद्द स्टोअरचे मालक पडवळ आणि त्यांचा मुलगाही मधे पडला. पण मी काही केल्या ‘राम’ म्हटलं नाही. शेवटी त्या साधू पुरुषांनी माझा नाद सोडला. ते म्हणाले, “ठिक है बेटा तुम्हारा कल्याण होगा, राम कहते तो बहोत कल्याण होता है।” मी घरी आलो. आई बाबा आणि नंतर माझ्या आईची आई जी माझी माझी आजी त्या सर्वांनी दोन ते तीन दिवस मी ‘राम’ न म्हटल्यामुळे माझं काहीतरी कल्याण होणार नाही. हे माझ्या मनावर बिंबवलं. आणि त्यानंतर मी तीन चार दिवस आपण खूप मोठी चुक केली या कल्पनेत रडत होतो. रामासंबंधी माझी ही दुसरी आठवण.

त्या जनरल स्टेअर संदर्भात चटका लावणारी आठवण स्मरते. माझ्या बाबांकडे हिरव्या रंगाची सायकल होती. त्याला डायनामो होता. ती सायकल घेऊन ते सकाळी कामावर जात असत. सायकलचे ग्रीस पँटला लागू नये म्हणून पँटला क्लिप लावायचे आणि सायकलवर स्वार होऊन जायचे आणि बाबा संध्याकाळी परत यायचे. एक दिवस ते गेले आणि तासाभरात परत आले. त्यांचा चेहरा पडलेला होता आणि आक्रसलेला होता. आल्या आल्या ते आईशी बोलले, अर्थात माझ्याशी बोलावं अस माझं वय नव्हतं. “अरे त्या जनरल स्टोअर्सच्या मालकाच्या मुलाने समुद्रावर आत्महत्या केली. त्याची सायकल सापडली आजून बॉडी सापडायची आहे.” मला तोपर्यंत मृत्यू याविषयी काही फार माहित नव्हतं .परंतु मला दोन गोष्टी धक्कादायक होत्या. आणि त्या मला कळल्या याचं मला आजूनही आश्चर्य वाटतं. तो दादा मला नेहमीच त्यांच्या दुकानाकडून चालत जात असताना रावळगावचं चॉकलट देत असे. त्यामुळे मला तो खूप आवडायचा. त्यालाही मी आवडत असेन. अन्यथा कोण कोणाला रावळगावचं चॉकलेट देतं? तो आत्महत्या करतो आणि त्या समुद्रामध्ये निघून जातो, त्याची बॉडी अजून सापडेलली नाही. याचा अर्थ तो आता आपल्याला कधीच दिसणार नाही, भेटणार नाही, आपल्याशी हसणार नाही. “काय रे, एSSS राजा हे रावळगाव ने” असं कधी म्हणणार नाही. याची तीव्र जाणिव त्याही वयात मृत्यूसंबंधी काहीही माहित नसताना मला झाली. आणि मला आठवतं मी खूप रडलो होतो. वियोगाच्या भयाचा पहिला अनुभव मी तेव्हा घेतला. आणि तो वेंगुर्ल्यात.

मी तिसरी पास झाल्यावर बाबा करिअर संबंधी स्ट्रगल करायला मुंबईत आले. आणि माझी रवानगी पिंगुळीत झाली. पिंगुळीचं आमचं घर फार प्रशस्त आहे. आणि अजूनही ते तिथे उभं आहे. आता ते तसं ओसाड आहे. माझे एक काका आणि माझ्या मोठ्या काकाची पत्नी म्हणजे माझी काकी तिथे राहते. पण तेव्हा ते एक भरलेलं आणि डवरलेलं घर होतं. माझ्या आजोबांचं गावात नाव होतं. वामन परुळेकर. ते मोडीमध्ये बाबांना पत्र लिहित असत. पिंगुळीला मी वर म्हटल्या प्रमाणे माझी रवानगी ग्रामपंचायतीच्या शाळेत झाली. ग्रामपंचायतीच्या शाळेत पोस्टाचे पोस्टमास्तर आणि मुख्याध्यापक असे एकच मनुष्य होते. परब असं काहीतरी त्यांचं नाव होतं. आजोबांची किंवा घरातली कुठली आलेली पत्रं शाळा सुटल्यावर ते माझ्या हातात देत असत. शाळा सकाळची आणि दुपारची अशी दोन भागात होता. मला वाटतं सगळ्याच गावात असते तशी. कोकणातल्या लाल मातीत कपड्यांचा रंग कुठलाही असला तरी तो चॉकलेटी लाल व्हायचा. आमच्या घरातून निघालं शाळेत जायला की दप्तरात पुस्तकं वह्या ठेवल्या की रमत गमत आवळ्याच्या झाडावर पहिलं चढायचं, भरपूर आवळे खिशात भरायचे ते काम झालं की, पुढे जाऊन आमच्या शेतामध्ये मोठा ओढा होता. तिथे कपडे काढून त्या ओढ्यामध्ये आम्ही मित्र लोळायचो. छोटे छोटे मासे पायांना चावायचे. म्हणजे आता पायाला थेरपी म्हणून मासे टाकून पैसे घेतात ते काम त्यावेळी ओढ्याने केलेलं होतं. आणि नंतर दप्तरातनं आणलेल्या पंचाने अंग पुसून साळसूद कपडे घालून शाळेत जाणं होई. आमच्या शाळेत बदली म्हणून आलेल्या मास्तरांना कविता गेल्या पद्धतीने शिकवण्याची सवय होती.

हा सुएझ कालवा थक्क करील मानवा

दो बाजूस वाळवंट निल गगन वर अफाट

ही कविता कोणाची आहे मला काहीही माहित नसताना ते अशा पद्धतीने म्हणत की मला आजही सुएझ कालवा असं जरी कोणी म्हटलं तरी त्यांचा आवाज आणि ते ज्या पद्धतीने गायचे ते जसंच्या तसं माझ्या डोळ्यांसमोर उभं राहतं. तिथपर्यंत आणि नंतर मी वाळवंट पाहिलं नव्हतं. उंटही पाहिले नव्हते. काहीही पाहिलं नव्हतं. सुएझ कालवा तर दूरची गोष्ट. परंतु आज तर मला माहित आहे. मी पाहिलेलं आहे पण तेव्हा मला उंट, वाळवंट , वरचं निळं आकाश तापलेला सूर्य आणि बाजूला एक कालवा आहे पाण्याचा असं चित्र माझ्या डोळ्यासमोर उभं राही. मला कवितांची गोडी त्या मास्तरांनी लावली. दुर्दैवाने आज या लेखात लिहिण्यासाठी त्यांचं नाव मला आठवत नाही. त्यांनी अजून एक गोष्ट माझ्या आयुष्यात केली. त्यांची एक वही होती. सुवाच्च आणि टपोऱ्या अक्षरात त्यांनी त्यात त्यांना आवडणाऱ्या कविता लिहून ठेवलेल्या होत्या. अर्थातच त्या मुक्त कविता नव्हत्या छंदोबद्ध कविता होत्या. त्यात मोरोपंतांपासून ते कुसुमाग्रजांपर्यंत कविता असत. त्यातली ते मला रोज एक कविता शिकवत आणि नंतर नंतर तर मी पाचवीत येईपर्यंत त्यांची ती वही मला वाचायला ते कधीही उपलब्ध करून देत असत. त्या कवितांच्या सोबत त्यांच्याकडे इंग्रजी शिकवण्याची जबाबदारी होती. खरं तर ते इंग्रजीचेच शिक्षक होते. प्राथमिक शाळेतल्या इंग्रजी शिक्षणाला सव्विस अल्फाबेट्स पलिकडचं महत्त्व नव्हतं पण त्या मास्तरांचं इंग्रजीवर खूप छान प्रभुत्व होतं असं आता मी म्हणेन. त्यांच्याकडे डांबरी कवर घातलेली वही होती. (कोकणात खूप पाऊस असतो, त्यात साधे कवर घातलेली पुस्तकं वह्या भिजतात म्हणून, कवरासारखं चॉकलेटीच कागद असतो पण दोन कवर चिकटवून मध्ये डांबराचं सोलूशन सारखा एक थर असलेलं कवर, ते कवर घातलं की आतली वही भिजत नाही, त्याला डांबरी कवर म्हणतात.) ज्यामध्ये वेगवेगळ्या इंग्रजी लेखकांची अवतरणं आणि पॅरेग्राफ त्यांनी लिहून ठेवलेले असतं. ते मोठमोठ्या आवाजात वाचत आणि आम्हाला शिकवत असत. मुलांना इंग्रजी अजीबात आवडायचं नाही अर्थात मलाही. पण त्यांची तळमळ बघून मला इंग्रजी आवडायला लागलं. एकदा ते मला म्हणाले की, “एकदा इंग्रजी कविता आणि इंग्रजी वाचायला शिकलास की मराठी वाचणं तुझं मागे पडेल. इतकं छान छान इंग्रजीत लिहिलेलं आहे.” एका दिवे नसलेल्या गावामध्ये हे ज्ञान घेऊन वाटत सुटावं अशी प्रेरणा त्यांना कुठून बरं मिळाली असेल? मुळात हे त्यांच्यामध्ये कुठून बरं आलं असेल? असा मला आजही प्रश्न पडतो. कारण आज मला विकत घेऊन दिलं तरी पुस्तक न वाचणारी माणसं मला पावलो पावली भेटतात.

लाईट नसण्यामुळे पिंगुळीच्या घरात संध्याकाळ झाली की एक विलक्षण वातावरण निर्मिती होत असे. ते वातावण आता मला इसवी सन पूर्व २५०० मध्ये वगैरे इजिप्त मधल्या गुहा किंवा राजवाडे दाखवणारे चित्रपट पाहताना मला त्यावेळची आठवण येते. म्हणजे आमच्या बाहेरच्या खोलीत झोपाळा होता. आणि माझ्या आजीच्या हुकमाने त्या झोपाळ्यावर मी असताना इतर कोणालाही बसण्याची परवानगी नव्हती. मी एकटा त्या झोपाळ्यावर बसायचो. तो झोपाळा हलताना कर्र कर्र असा आवाज यायचा. तो मला आवडायचा. एकदा काळोख पडला की बाहेरच्या खोलीत दोन पेट्रोमॅक्सच्या बत्त्या असायच्या. त्याच्या बाजूची मोठी खोली होती त्यात मी आणि माझा छोटा काका झोपायचो. तिथे माझ्या पणजोबांचा सात फुटी पलंग ठेवलेला होता. त्यावर मी झोपायचो. माझ्या झोपायच्या खोलीत एक कंदिल असे. त्यानंतर मधल्या खोलीच्या डाव्या बाजूला देवघर असे. देवघरासाठी स्वतंत्र खोली होती. तिथेही एक कंदील असायचे. त्यानंतरची खोली मोठी होती. आणि घराच्या मध्यभागी होती, त्याला कोणतीही भिंत बाहेरच्या बाजूने एक्पोज नव्हती. म्हणजे ब्रिटिश आर्किटेक्टर प्रमाणे कोणत्याही बांधकामाला बाहेरची भिंत एक्पोज व्हायला लागते पण त्याच्या आधी केलेलं हे बांधकाम असल्यामुळे. चारही बाजूंनी या मधल्या खोलीला खोल्या होत्या, त्यामुळे या मधल्या खोलीला गर्भगृहच म्हणता येईल घराचं. रात्रीच्या वेळी माझे काका, आजी, आजोबा आम्ही सगळे तिथे बसायचे. आणि रॉकेलचे दिवे, कंदील मिणमिणत आसायचे. याव्यतिरिक्त स्वयंपाक घर आणि सात आठ खोल्या घरात होत्या. अजून आहेत. बाहेर गोठा, रान आणि शेत. रातकिड्यांचे आणि पावसाचा आवाज आणि माझी आजी रोज मला एक गोष्ट सांगायची. आजीकडे पानाचा डबा होता. त्यात सुपारी, कात, चुना, देठ असलेली पानं,बडिशेप आणि अजून काय काय असायचं. ती नुसतं साधं पान गोल करून मला खायला रोज देत असे. तिचं पान मला हवं असा मी हट्ट केला तर ती म्हणे, “दात लाल होतील आणि मग लोक तुला हसतील.” त्या भितीने मी तिचं पान खायचे नाही. घराला प्रशस्त अंगण होतं. ज्यामध्ये धान्य वाळवलं जायचं, कोकमं वाळवली जायची. प्रचंड मोठं तुळशी वृंदावन होतं. आणि मला पोटदुखी झाली, की त्या तुळशी वृंदावनातच एक वैजयंता नावाचं झाड असायचं. त्याचा पाला काढून चुरून आजी मला खायला लावायची आणि पोटावर चोळायची. काही काळातच माझी पोटदुखी थांबायची. हा प्लासिबो इफेक्ट होता की खरा हे जाणून घेण्याच्या फंदात मी कधीच पडलो नाही, कारण हे सगळं नंतर कळलं.

पिंगुळीच्या वास्तव्यात आजीने मला शेती करायला शिकवली म्हणजे शेती काय असते ते शिकवलं. पेरणी, नांगरणी, भात कापणी, झोडपणी,येणाऱ्या कामगारांबरोबर करायचे व्यवहार, कोणाशी कसं बोलावं हे सारे मी पिंगुळीत शिकलो. अशा गावामध्ये आयुष्य घालवणं हे कठीण आणि खडतर असेल असं मला कधीच वाटत नाही. कदाचित धान्य आणि पशुंची मुबलकता हे याचं कारण असू शकतं. पण माझी आजी खूप चांगली योजक होती. मला माझे वडील आणि काका सांगत की माझे काका आणि वडील लहान असताना आजोबा कोर्टाच्या नोकरीच्या निमित्ताने बाहेरगावी जात. तेव्हा एकटी आजी लहान मुलांना घेऊन घरात झोपत असे. एवढं प्रचंड मोठं जंगल आणि शेती त्याच्या मधोमध असलेलं आमचं ते एककी घर, हे ती सांभाळत असे. त्या काळात अनेक चोर किंवा शत्रू घराभोवती फिरत. नारळांपासून ते वेगवेगळ्या प्रकारच्या धान्याच्या चोरीच्या उद्देशाने ते येत असतील. अशावेळी माझी आजी कोयता कंबरेला लावून झोपत असे. आणि मध्यरात्री सुद्धा एका हातात काठी आणि एका हातात कोयता घेऊन घराभोवती चक्कर मारायला तिला कसलीही भीती वाटत नसे. माझी आजी माझं शिक्षण पूर्ण झाल्यावर मी फेलोशिपवर होते तेव्हा गेली. मी तिला भेटायला जाऊ शकलो नाही. पण तिने माझी सतत आठवण काढली पण मी तिला भेटायला जाऊ शकलो नाही याचं आजही मला फार दुःख होतं. कारण तिच्याकडनं नकळत मी खूप गोष्टी शिकलो. आणि तिने माझे इतर कोणत्याही नातवंडांपेक्षा अधिक लाड केले. उदा. आमच्या घरात फडताळ असलेली खोली होती, ती आजीच्या ताब्यात असे. कारण त्याची चावी आजीकडे असायची. त्यात खूप काहीतरी गंमत होती असं म्हणतात. मी गंमत कधी बघितली नाही. पण त्यात लाडवांचे भरलेले डबे असत आणि त्यातले हवे तेवढे लाडू ती फक्त मला देत असे. त्या काळातल्या माझ्या सुखाची ती माझी सर्वोच्च परमावधी होती. पिंगुळीबद्दल मी अजून खूप लिहू शकतो. पण थांबण्याअगोदर माझा पिंगुळीचा प्रवास कसा थांबला त्याची गोष्ट सांगतो. अचानक एक दिवशी मुंबईहून बाबांचं पत्र आलं. मुंबईत बाबांनी नोकरी व्यवसाय सुरू केला होता. घराची व्यवस्था झाली होती. आणि भविष्याच्या दृष्टीने आणि पुढील शिक्षणाकरता मला पाठवण्यासंदर्भात त्यात लिहिलेलं होतं. ते पत्र वाचून आजी ढसाढसा रडली. खरं तर तिला आनंद व्हायला हवा होता. खर तर मलाही आनंद व्हायला हवा होता पण मीही ढसाढसा रडलो. कारण आमच्या दोघांच्याही मनात मी पिंगुळी सोडावी असं नव्हतं. माझा मुंबईला जाण्याचा दिवस मुक्रर झाला. एसटी ने मी मुंबईला निघालो, माझ्यासोबत माझी आई होती. न्यायला स्वतः बाबा आले होते. तोवर मला लहान बहिण झाली होती. तिही सोबत होती. लांज्याला जेवायला एसटी रात्री थांबली. लांजाच्या एसटीच्या खानावळीमध्ये आम्ही सर्वजण जेवलो आणि माझं कोकण सुटलं.

मी मुंबईत आलो. एका उपनगरात बाबांनी भाड्याने घर घेतलं होतं. एक दिवस आराम केला. माझा एक काका आमच्याकडेच मुंबईत राहायला होता. दुसऱ्या दिवशी बाबा मला म्हणाले की, “ काकाबरोबर जाऊन ट्रेन बघून ये”. ते उपनगर डोंबिवली होतं. माझ्या काकाने मला डोंबिवलीत गणेश मंदिराच्या समोर बाग आहे, (तेव्हा तिथे एक रेल्वे क्रॉसिंग होतं, आता आहे की नाही मला माहित नाही. कारण मी डोंबिवलीलाही जाऊन आता मला दहा वर्षावर होऊन गेली.)त्या रेल्वे क्रॉसिंगकडे नेलं. एस.टी. च्या पेक्षा मोठं वाहन न पाहिलेल्या मुलाला अचानक नऊ नऊ डब्यांची लोकल आणि त्याहून मोठ्या मालगाड्या पाहणं किती धक्कादायक असेल तितकं धक्कादायक मला तिथे उभं राहणं होतं. कितीतरी दूरपर्यंत जमिनीची थरथर माझ्या पायांना जाणवत होती. दोन तीन गाड्या इकडून तिकडे तिकडून इकडे गेल्यावर एके ठिकाणी थोडी गर्दी होती म्हणून काका म्हणाला, “चला क्रॉसिंग करून पश्चिमेला जाऊया. ” आम्ही डोंबिवली पूर्व भागात राहायचो. चार रेल्वे रूळ ओलांडले. तर तिथे गर्दी होती म्हणून काका बरोबर मीही डोकावून पाहिलं. तर नुकतीच एका सफाई कामगाराने रेल्वे खाली आपली मान ठेवून आत्महत्या केलेली होती. त्याचं धड आणि शिर थोड्या अंतराने वेगळं पडलेलं होतं. शिराचे डोळे अजून उघडे होते. तो मी पाहिलेला पहिला मृत्यू. माझं बालपण संपलं ते इथेच आणि मुंबई सुरू झाली.

– राजू परुळेकर raju.Parulekar@gmail.com

(पूर्वप्रसिद्धी- ऋतुरंग,दिवाळी, 2021

 

Nehru and Rahul Gandhi…

(This article was originally written for The National Herald, and an excerpt was published. This is the original, uncut English translation of the article done by Ms. Kirti Deolekar, which has never been published elsewhere in its entirety. As the Bharat Jodo movement gains steam, this article is as relevant or even more so today, than it was back when it was written.)

“You don’t fight fascism because you are going to win, you fight fascism because it is fascist.” – Jean Paul Sartre.

Against the backdrop of the General Elections of 2014 and 2019, Rahul Gandhi may somewhat seem like Bahadur Shah Zafar the last Mughal emperor. But it is not so; rather it is much more complicated than that. We need to go a few decades back in history if we want to assess this complexity of the Nehru-Gandhi legacy. The lineage of Nehru and Gandhi family in the history of Congress started with Motilal Nehru and has presently halted at Rahul Gandhi. This genealogy includes Motilal Nehru and Jawaharlal Nehru, Indira Gandhi, Rajiv Gandhi, Rajiv Gandhi’s wife Sonia Gandhi and now Rahul Gandhi. When we talk about the Nehru-Gandhi parivar, we should remember that the (sur)name “Gandhi” herein is related to Feroze Gandhi and not Mahatma Gandhi. In other words, the phrase Gandhi-Nehru of pre independence times is different from the current Nehru-Gandhi. 

It is widely known that Motilal Nehru and Jawaharlal Nehru had the privilege of working in close association with Mahatma Gandhi. Indira Gandhi who was born and brought up in an atmosphere of nationalist fervour too was influenced by the Mahatma. However, the present Nehru-Gandhi appellation which became popular thereafter is attributed to Indira Gandhi’s husband Feroze Gandhi. This clarification, though somewhat elaborate, is the need of the hour because the right wing often uses the terms Gandhi-Nehru and Nehru-Gandhi interchangeably to create confusion and bring disrepute to both Gandhiji and Nehru and his descendants. 

Nehru is indeed a common factor in the Gandhi-Nehru-Gandhi equation. Jawaharlal Nehru was the first Prime Minister of India; Mahatma Gandhi treated him almost like his own son. When Gandhi died from a right wing assassin’s bullet in 1948, Nehru was the only leader to possess his mentor’s mantle of near sanctity in the eyes of Indian masses. Nehru’s unparalleled contribution to the making of an independent India, his exemplary achievements in the pursuit of nation building has been a topic of much angst amongst the right wingers. Without understanding this, we will not know exactly what legacy Rahul Gandhi intends to carry forward and the infamy and hate that has come to him post Nehru’s death and during the initial stages of the former’s political career. 

Nehru had spent 3259 days of his life in prison during the British rule having been sent to jail for nine terms. Two prominent names of the freedom struggle, which find a frequent mention amongst the leaders having a huge impact on the youth revolutionaries, were the feisty duo Subhash Chandra Bose and Jawaharlal Nehru. Enduring friendships with other comrades in prison enabled Nehru to rise above differences in policy. Having said that, Nehru had a deep aversion towards the right wing and fascism. Nehru, being totally aware of the dangers of fascism and Nazism, vehemently opposed Subhash babu’s unapologetic fascist alliances. This fundamental difference between Nehru and Bose led to a subtle yet major ideological conflict between the two stalwarts. Nehru was impressed by Bose’s heroism and secularism but committed to anti-fascism. He was so vehemently opposed to fascism that he refused to meet Benito Mussolini the fascist leader even when the latter sought him out. This was a matter of great political significance and was applauded even by the two British statesmen and the then consecutive Prime Ministers, Churchill and Chamberlain. Who was Nehru when he resolutely avoided a meet with the Italian duce Mussolini! A common freedom fighter from a country called India which was reeling under British rule. In comparison, the Italian dictator Mussolini was no less than a Roman emperor who had 

played a key role during the famous Munich pact of 1938 among the diplomats Chamberlain, Daladier and Hitler. Nehru, a strong believer of liberalism and democracy, had declined the invitation at a time when people considered it a privilege to meet Mussolini. This was the ultimate measure of Nehru’s ideological commitment. 

On the other hand, Subhash Chandra Bose, who also was dear to Mahatma Gandhi almost like his own son and with whom Nehru shared an equally strong bond, never expressed any aversion towards the fascist forces led by Mussolini and Hitler and was quite willing to take their support in the Indian freedom struggle. This striking difference between the two contemporaries, Bose and Nehru, made Nehru a dedicated and long-standing disciple of Mahatma Gandhi. In his struggle for a free India, Nehru never departed from the Gandhian tenet that good ends must have good means. 

Nehru found Gandhi’s obsession with non-violence intriguing but at times frustrating. He attached more importance to saadhya saadhan shuchita, the organic relationship between means and ends where the moral quality of the latter being causally dependent upon that of the former. While Gandhi considered the armed revolutionaries as ‘misguided souls’; Nehru, on the other hand, in his autobiography profusely praised Bhagat Singh and his companions and saluted their sacrifice. On 9th August 1929, Nehru had visited the Central Jail to meet Bhagat Singh, Batukeshwar Dutt and others with whom he held discussions about the hunger strike. In fact, when Bhagat Singh and his comrades bombed the Central legislative assembly, Motilal Nehru who was sitting in front did not harbour any rancour. Even so, on May 9, 2018, Prime Minister Narendra Modi with his ignorance and audacity tweeted, “When Shaheed Bhagat Singh, Batukeshwar Dutt and others were jailed fighting for the country’s independence, did any Congress leader visit them?” Such blatant lies are nothing but figments originating in right wing brains. For Nehru (and his successors) the distinction between revolutionary violence and fascism has always been far more important than the issue of non-violence. The reason for putting forth a detailed analysis of the moral compass of this Nehruvian philosophy is the ideological conflict that looms over our nation in the current times. The Sangh and Bharatiya Janata Party know too well that a decisive victory over the Congress and Rahul Gandhi is not possible without demeaning, demonising and ultimately destroying the existence of the Nehru brand-name. 

Political dynasties are common in India. While the culture of inherited political capital is deeply entrenched across most of the political parties (the Bharatiya Janata Party is no exception to this), however, all hell breaks loose with the entire right wing getting aggressive the moment the name Gandhi parivar crops up. It should be clearly construed that the Nehruvian legacy being the solid framework of the Gandhi parivar is the sole cause of the intense insecurities and acute attacks. 

Against this backdrop when Rahul Gandhi entered the political foray, his image was tarnished right from the beginning with a huge deployment of ceaseless propaganda factories. Rahul Gandhi’s struggle was on three levels; a disgruntled old guard within the Congress party unwilling to cede space, a psychological warfare as also a large propaganda foundry of the fascists created by the Sangh and its ecosystem which gave rise to an overhyped image of Narendra Modi while mocking and maligning Rahul Gandhi to permanently emboss his image as a pappu. 

The main aim of the National Democratic Alliance NDA was to form an anti-INC (Indian National Congress) coalition. The NDA was led by the BJP and included several regional parties. In 2004, when the Atal Bihari Vajpayee led NDA government suffered a defeat at the hands of Congress led United Progressive Alliance UPA, Sonia Gandhi was the chairperson of the Congress party. But being a foreigner by birth, she relinquished the prime ministership to Dr Manmohan Singh, an astute Congress leader, a statesman and 

an economist. Although the Atal Bihari Vajpayee Government in its six years of power made minimal attempts to dismantle the Nehruvian structure of democratic governance, the Rashtriya Swayamsevak Sangh machinery was working with full force underneath the radar. Since the pre independence times till 2004, the visceral hatred for Nehruvian philosophy and the immense obsession towards fascist ideology has prompted the RSS to put several decades of discreet hard work, employing various forms of psychological warfare, cyber warfare, whisper campaigns and other numerous social media outlets. Albeit the 2004 defeat of Vajpayee came as a big blow to the BJP, the political wing of the RSS. 

However, if truth be told, one has to travel backwards in time and blame the socialists for creating space for the fascists in the political sphere. When Indira Gandhi declared Emergency in 1975, the veteran socialist leader and freedom fighter Jayprakash Narayan formed a united front, a vehicle for the broad spectrum of opposition to Indira Gandhi. After the Emergency in 1977, the Socialist Party joined with a number of other groups to form the Bharatiya Lok Dal, which fused into Janata Party as an omnibus opposition to Congress Party rule. The Janata Party defeated Indira Gandhi and won power at the Centre in 1977. The leaders of the Sangh parivar thus got their first ever taste of central power in Delhi through the Socialists. Lal Krishna Advani, who currently happens to be a member of the BJP’s Marg Darshak Mandal, was the Minister of Information and Broadcasting in the then Janata Party government. 

Nehru – a moderniser rooted in tradition – was firmly against the ideological vision of Hindutva and no one knows this better than the Hindutva ideologues. The Socialists, given their deep and ideologically embedded hostility towards the Congress, have often entered into alliances with the ideologically regressive Hindutvavadis. Despite the war of ideas between the Hindutvavadis and Socialists, both of them have been in cahoots with each other with a single point agenda of defeating their common enemy, the Congress party which has its roots in Nehruvian liberalism. 

Several socialist leaders like George Fernandes had vehemently spoken out against the Janata party’s coalition with the erstwhile Hindu nationalist Bharatiya Jana Sangh and the fascist body Rashtriya Swayamsevak Sangh. Ironically so, Fernandes went on to become Defence Minister in the 1998-2004 Vajpayee cabinet and played the role of NDA convener till 2008. This cycle continues till date. Nitish Kumar who belongs to a socialist class of politicians came into limelight of Bihar politics while opposing the Bharatiya Janata Party and Modi but engaged in tussling with his own ideological colleagues and ended up switching his loyalty to the saffron party. 

After the defeat of the Vajpayee government, the United Progressive Alliance was elected to power in 2004 and again in 2009. It was Sonia Gandhi’s efforts that saw several parties come together to stitch this coalition called the UPA. The two consecutive electoral victories, however, could not strengthen the principal party of the UPA. In fact, the steady downhill journey of the Indian National Congress had begun with the fall of Rajiv Gandhi government in 1989. After 1989, its organisational structure and mass support base was substantially strained due to personality cult and feudalism leading to years of stagnation. The Congress party which swore by Nehru, slowly and gradually swayed away from the progressive Nehruvian liberalism apropos literature, arts, cinema, science, technology, history, philosophy et al. Sonia Gandhi assumed charge of a tattered party which was akin to a termite-infested teak castle. Factionalism, in-fighting and power-seeking were the order of the day within the Congress ranks. Little wonder that the hawk-eyed Rashtriya Swayamsevak Sangh and its allied right-wing factions rose up in action to milk the opportunity. The Hindutva nationalists sensed that this was the most appropriate moment to launch an all-out attack on the grand old party and secure a conclusive victory over the Centre. 

Cut to 2014 which witnessed a resounding victory to the Bharatiya Janata Party under the leadership of the Hindu nationalist Narendra Modi while decimating the Congress to a pitiable condition. It was a humiliating loss for the Congress party and a crushing blow for Rahul Gandhi. The ground however had been set much before. The four years preceding 2014 bear testimony to the extensive RSS project of demolishing Nehru- from his family life to his eating habits to his personal tragedies, while simultaneously launching a pejorative and provocative campaign to relentlessly brand Rahul Gandhi as an uninitiated and ignorant pappu. (in northern India, pappu refers to someone naively dumb). In actual fact, Rahul Gandhi has obtained his M.Phil degree in Development studies from Cambridge, while there is no public evidence of PM Modi’s educational qualifications. In spite of this, there has been a consistent and effective use of buzzwords circulated through various media outlets to reinforce Rahul’s stature as a bumbling incompetent oaf and tag him as a chap unfit to rule the nation. 

The 2019 election campaign did see a gutsy and prepared Rahul, his words were firm, his head was high. His interviews portrayed his oratory skills, learning, intelligence and his maturity. Unfortunately for Rahul Gandhi, the saying ‘first impression is the last impression’ proved true to the word. The 2014 debacle along with the pappu image was imprinted in the minds of the Indian populace almost permanently. The troll army of the BJP, the toxic propaganda machine of the RSS maligned the images of Jawaharlal Nehru and his great grandson Rahul Gandhi to unimaginable lengths and unthinkable proportions. Little wonder that Rahul Gandhi found his political leadership trapped in the vicious cycle of snap, a tiny rebound and again snap. In contrast, the vigorous campaigns projecting Narendra Modi’s incredible journey from an impoverished teaseller to vikas purush, a saviour of the nation hypnotised millions of people. The sum total of all of the above must have taken a toll on Rahul Gandhi as a leader and Rahul Gandhi as a person. It is not easy being Rahul Gandhi. It says a lot about him that he brushed aside the insults and innuendoes which came his way and stood tall. Any other mortal in his place would have surrendered and fled the scene. In fact, the last few years have amply demonstrated that neither Rahul Gandhi behaves like a (spoilt) shehzada nor Narendra Modi looks like a (humble) fakeer. 

The very basis of almost everything that Indians today take pride in globally, comes from Nehru, but he has been projected as a villain responsible for almost all of the problems that India is facing today… thanks to the world’s largest party owned propaganda foundry commandeering the media at its round-the-clock service. The media has turned legitimisers of wrong doing by a ruling party. The judiciary and the election commission supposed to be the most powerful and autonomous institutions have been raided and pillaged. The authoritarian functioning of the government has time and again bypassed parliamentary scrutiny to enact various laws thereby undermining Constitutional democracy. Even so, the constant need to circulate photo shopped images, edited video clippings, so on and so forth in a desperate attempt to malign the Nehru-Gandhi duo, is enough to prove that the massive army consisting of PM himself, his entire cabinet, the Bharatiya Janata Party, RSS and all the right wing forces have not been successful in smashing Nehru’s philosophy and Rahul Gandhi’s leadership. 

Rahul Gandhi’s political ideas are more aligned with the socialist vision of Nehru. He has a voice of his own, distinctive, and often at variance with the party’s. At a time when power over the entire country was at stake, he displayed the courage to rise above party level in a bid to clean politics. The courageous step of tearing of an ordinance copy on corrupt netas is an example which is frequently cited by his detractors to attack him. Rahul Gandhi, on the other hand, firmly believed in the Nehruvian principle that ‘power is useless if it cannot be used for benefit of the people’. This episode was later distorted to the maximum and portrayed as a major discord within the Congress party and “a ruthless projection of power by the Gandhi-Nehru scion”. 

In one such emotional speech after taking over the mantle as party Vice President in 2013, Rahul Gandhi made a statement, ‘my mother came to my room and cried…because she understands that power is poison’; for which later he was abundantly ridiculed and taunted. All said and done, if we happen to look back today, what do we see in reality? Unlike those who are in power now, Rahul Gandhi never lied, he never made false promises, he never created a false impression about his education. Having studied at Oxford himself, he never passed snide remarks by comparing Oxford Vs Harvard (remember the famous phrase Harvard Vs Hard Work!!). On the contrary, Rahul Gandhi’s journey since 2010 has been full of internal tussles with the sulking old guard plus an arduous battle against a vast league of external enemies. In this gruelling period during which as if the whole world had turned hostile towards him, his sister, his mother and ordinary Congress workers have stood firmly by him. Rahul Gandhi’s organisation was collapsing from within even before his rise. With no support from any quarter, his defeat was evident. It is amply clear from the above analysis that a completely false picture is created about him when he is referred to as a fifth generation dynast of the Nehru Gandhi family and a natural successor as party leader hence everything must have had been in his favour. His inevitable plunge into the political pool and the formal leadership that was later bestowed upon him has been anything but easy. 

Cut to 2019 General Elections which were won (by Modi) on a complete lie. Considering the principle of saadhya saadhan shuchita, Rahul Gandhi who held a moral high ground throughout his political campaign should have emerged a winner. Because he did not paint any sort of a rosy picture, he made no promises of acche din of any kind. On the contrary, Rahul Gandhi even avoided boasting that the real acche din were actually the days when Congress had governed the nation, the realisation which was presently dawning upon the Indian populace. Nevertheless, there has been total denial in which our society has preferred to live in, wherein the people loved listening to a quack who created an illusion of a perfectly healthy condition and brainwashed them into believing that there was no illness prevalent at all. In contrast, leaders like Rahul Gandhi, who pinpointed the ‘nature of the disease’ and showed the courage to speak the bitter truth in spite of a massive propaganda machinery depicting a hale-and-hearty Vishwaguru Bharat model, are tagged as pappu and despised for a long time. Needless to say that when reality hits and the need of a real physician arises, such fearless and genuine leaders emerge popular. The Modi-led BJP government commands absolute power at present in India. With all constitutional bodies heavily compromised, it is futile to get any redressal from any commission or court. India’s democracy is under severe threat. Even so, the Sangh, BJP and Modi himself count a ‘failed’ politician like Rahul Gandhi, who had to quit as the party president, as their no.1 enemy. We need to discern the nitty-gritty to know why! 

The fact is that a country as diverse as India cannot be governed in the name of one religion – one language – one culture. The economy of a huge nation like ours cannot be run in an obstinately unintellectual manner using Harvard Vs Hard work remarks. Once that moment of epiphany emerges, then comes the need of a real physician and a real medical science. The patient then becomes mentally prepared for a surgical intervention. Such an awakening is taking place albeit gradually as the people of India have realised that Rahul Gandhi is the real physician and Nehruism is the real medical science. Little wonder then that there is this utmost necessity to erase again and again… and again, the existence of Rahul Gandhi, a simple Congress worker who quit as party president and the philosophy of his long dead great grandfather, Jawaharlal Nehru. 

The argument put forward by critics, that Nehru shied away from wars or that he was a reluctant revolutionary and Rahul Gandhi is a staunch devotee of the same doctrines, is a perverse calumny. Emphasis needs to be laid on the evaluation of whom a war is fought against and what revolutionism 

actually signifies. The public perception, that the fascist Hindutva philosophy is indeed Indian revolutionism, needs to be vehemently challenged (here a clarification that fascist Hindutva ideology is totally different from Hindu religion is in order). Bhagat Singh was a true revolutionary. Nehru was a true revolutionary. Their philosophy had the power to make a comprehensive transformation in the life of a common man. India could make massive progress in science and technology and achieve tremendous economic growth due to the visionary leadership of such revolutionaries. Talk about war and India has won three wars against Pakistan under the Congress rule which includes the decisive 1971 win with Pakistan splitting into two under the leadership of Indira Gandhi. The current Modi regime does not seem to have won any battle for India except conquering Bollywood. How’s that for irony! Slamming Pakistan in speeches (without even naming it) will not solve the Indo-Pak issue. 

The BJP fears that one day or the other, Modi’s quackery might get exposed and the BJP-RSS campaign against Rahul Gandhi and his great grandfather will backfire, thus there is this constant need for the RSS to destroy Rahul Gandhi. Whilst the need of the nation is to reinforce Rahul Gandhi, pull down his opponents within the party, and bring down his external enemies. Amidst an environment full of pretence and lies, the Indian public has witnessed the ease with which Rahul Gandhi quit as party president, his upright, well-meaning and honest poise remaining unaltered all through; if this isn’t revolutionary nature, what is? 

On the one hand there is Rahul Gandhi who has many thousands of tales to tell about the role of the Nehru Gandhi family in India’s growth story but he has seldom boasted about them in his addresses nor attempted to gather any political mileage; and then there is Narendra Modi who does not miss a single chance of bragging about his life journey which started as an impoverished tea seller(!?) and continued begging for food till the age of 35(!?). On the one hand there is a politician who, thanks to the hate-filled propaganda mechanism, the nation could never really love and accept; and on the other hand there is a master of political theatre whose popularity, charisma and his leadership image is at its highest imaginable, thanks to the same clearly articulated image-building propaganda machinery. Regardless of the infinite humiliation that came his way, Rahul Gandhi has always faced the people as he is! Is this act less revolutionary I say! 

The software and telecom, which BJP used to build a massive hate-filled cyber warfare promoting falsity from WhatsApp through various social media platforms to malign Rahul Gandhi, Indira Gandhi, Jawaharlal Nehru and the entire Nehru Gandhi clan, was brought into India by Rajiv Gandhi. While Rajiv Gandhi believed in the idea of using technology to expedite the process of modernisation, BJP has used the same technology to promote nonsense about supernatural powers attributed to cow dung – cow urine, and validate this nonsense by using State sponsored dubious ‘scientific research’. 

To top it all, Prime Minister Modi himself passed rude comments on Rajiv Gandhi invoking unproven allegations on the latter, but despite this, Rahul Gandhi did not lose his balance to counter the accusations by singing praises of his father’s achievements. Rahul Gandhi, whose life has been anything but a bed of roses, whose loved ones have sacrificed their lives and whose political record is a testament to the fact that he was never a power seeker, has shown self-restraint all through his addresses and interviews. If this repose does not signify the DNA of the ideology of Mahatma Gandhi and Nehru, what does? 

Lately India’s electoral democracy has been a topic of much suspicion. When rational and open-minded citizens, who genuinely want India to progress, see how elections are fought and won, how EVMs and Election Commission aid and abet in favour of one party, how no court or commission pays any heed to 

objections raised; they get agitated with Rahul Gandhi. Such perceptive lot expect an incisive Rahul to get his act together, while his foes keep ripping him off. Taking this further, it can be said that the inevitability of Rahul Gandhi to be in Indian politics today is proven beyond doubt. Right now it would be a futile exercise to judge whether Rahul Gandhi is sagacious or not, or whether he can reach the greatness of Nehru or not. In the post-independence period of ‘amrit kaal’, India has reached a stage where it is engulfed in the toxicity of unbridled despotic monarchy with zero check on immorality. At a time like this, the least that is required is a single meter scale to measure the toxicity level. This sole measuring scale is none other than Rahul Gandhi. Only time will tell what glorious history does Rahul Gandhi leave behind him, or how much of an Indianness does the Nehruvian philosophy embody within itself. However there is hardly any doubt that Rahul Gandhi, who has had to live his political life like a cursed prince-turned-tragic hero in a historical era marked with despair, has consistently refused to use references of his glorious dynasty for gaining sympathy for himself or garnering political mileage for winning elections. His composed stance continues to act as a barrier against the present tyrannical fascist power. Only time will tell whether or not the disastrous impact of this totalitarian power on people’s lives and livelihoods would result in drowning the cacophony erupting out of the “motivational speeches delivered by the world’s best orator”! 

In 2019, Rahul Gandhi decided to contest from Wayanad, the Lok Sabha constituency in Kerala along with the traditional Gandhi stronghold of Amethi. He won from Wayanad with a margin of 4.31 lakhs while losing in Amethi. Fascist Hindutva has been seen on the rise in the North but the South has continued to embrace the progressive Indian culture. Against this backdrop, Rahul Gandhi’s constituency and his victory is quite telling! Although this does not prove anything, it does signify that India is a country of varied cultures and North Indian culture has several differences from that of South India. Rahul Gandhi has repeatedly asked this question across all media platforms whether we want India to move forward as a nation promoting a liberal, pluralistic democracy, or divide our country and plunge it into an abyss of darkness. The Discovery of India written by Jawaharlal Nehru poses the same question and partially answers it while providing a penetrating analysis of the Indian culture. 

To conclude, Rahul Gandhi was never a question mark for India, neither in 2014 nor in 2019. However, moving forward henceforth in the history of India, there is every possibility that Rahul Gandhi could emerge as an answer.

-Raju Parulekar raju.parulekar@gmail.com

New India’s principal fascist and prime charlatan: Hon. Arvind Kejriwal.

India’s principal fascist and prime charlatan: Hon. Arvind Kejriwal
The current Chief minister of Delhi and Aam Aadmi party supremo, Arvind Kejriwal should be given the credit for paving the way to a fascist regime in India, so to say! Arvind Kejriwal is an extremely shrewd and a self-serving ambitious ‘narcissist’. To put it bluntly, it was Arvind Kejriwal and a few associates who first put the social and ‘Noida’ media to anti-democratic use.
Kejriwal began his career as an Assistant Commissioner of Income tax in the Indian Revenue Services(IRS). He quit job and founded a movement named Parivartan (i.e. ‘change’) which focussed on filing RTIs and another NGO named Public Cause Research Foundation
(PCRF). Aruna Roy, the well-known social activist who was Kejriwal’s mentor, was an important contributor to the two organisations. However, Kejriwal rode high on ambition to leave behind Aruna Roy, RTI and PCRF and gathered a team. This team comprised of mainly four, nay, five members. Arvind Kejriwal himself, Manish Sisodia, Prashant Bhushan, Kiran Bedi and the fifth one being Kumar Vishwas. This group of highly ambitious but politically insignificant people came together and decided to organise an agitation which would harm the structured development goals of our nation. This movement later went down in history as ‘India against corruption’ which was ‘supposedly’ a campaign to get Janlokpal, a stringent anti-corruption law in our country. Only missing link in this impending agitation movement was a “virtuous(!) face”.
Kejriwal and his associates wanted someone who had no familial ties and could effortlessly and effectively pull off a facade of morality; somewhat similar to the character of ‘Azaad’ portrayed by Amitabh Bachchan in the Hindi film ‘Main Azaad Hoon’. Cutting short unnecessary elaboration on the search hunt, it would suffice to say that the team of five found the real-life Azaad, a ‘face’ for their movement in Anna Hazare.
Anna Hazare though a popular face in Maharashtra was little known to the rest of India. Hence, Kejriwal, with the help of an enthusiastically supportive ‘Noida’ media (which is now better known as the Godi media), could easily seize this opportunity to portray Anna Hazare as a principled Gandhi like figure. ‘India against corruption’ was not an organisation but a movement, hence the entire financial transactions were initially managed through Parivartan & PCRF. Several other NGOs pitched in later. NGOs are entitled to receive foreign funds but with a mandatory FCRA registation. However, it is regarded unlawful if that offshore funding is utilised for political protests.
Fortunately for the Kejriwal squad (read ‘gang’), the then Congress party in power did not take this issue seriously, while the Sangh Parivar and BJP extremely eager to topple the Manmohan Singh- led Congress government, were playing a prominent role in the background. The Sangh Parivar and BJP knew too well that nation-wide campaigns like ‘Main bhi Anna’, ‘Janlokpal’, Anna’s hunger strikes etc. would be hugely beneficial to fulfill their dream of a Hindu rashtra in the future. In fact, hardly anyone might be able to recollect this; the photoframe of ‘Bharat Mata’ which adorns the RSS office was initially placed at the first hunger strike of Anna Hazare at Ramlila maidan. Lest anyone might notice this, it was hurriedly replaced with the portrait of Mahatma Gandhi! The Ramlila maidan witnessed a massive agitation which accused the then secular government at the Centre of huge corruption scandals, as also mesmerised the masses (including the huge middle class) by projecting Janlokpal as a one-stop conclusive solution to their problems. Today’s Godi media which was then the Noida media covered these protests endlessly, exhaustively and incredibly supportively. This very Noida media projected Kejriwal as the saviour of the nation and Anna Hazare as the nation’s next Gandhi. Prominent journalists right from Ravish Kumar to Rajdeep Sardesai, and from Punya prasun Bajpai to Ashutosh were a part of this
masquerade. Expenses of the protests were met with a brazen use of funds which were received by various NGOs under FCRA and the movement gained huge momentum when it was later propped up by the BJP-RSS. Kejriwal ‘gang’ held several meetings of the Anna andolan at Arun Jaitley’s house. The RSS and BJP used this movement in a very systematic and well-thought- out manner to bring down the Congress government and reposition the BJP at the centre, a feat which was otherwise impossible for them to achieve on their own. Kejriwal was aware of this as he consciously took support of the BJP-RSS powerhouse. Kiran Bedi, a core committee member of IAC later took oath as the Lieutenant Governor of Puducherry while Kejriwal rose as a political leader. The subtle message of ‘Desh mein Modi, Delhi mein Kejriwal’ has been repeatedly conveyed by Kejriwal himself during his election campaigns that followed . His plans would have foiled but for Congress which gave outside support to Kejriwal’s AAP in the hung assembly to form a minority government. Congress had no idea of the well-planned conspiracy. It made a huge blunder by putting faith in AAP and facilitating the Delhi CM post for Kejriwal for which the entire nation had to pay a price. Anna Hazare was just a pawn in the game. However, his thinking and beliefs hugely favoured the RSS and BJP. While Hazare was an opportunist, Kejriwal was indisputably a fascist.
My direct association with this movement happened while I was writing blogs and translating the same, for Anna Hazare on his request. Barely a few weeks into writing his blogs for this
agitation, Anna raised doubts about one of the core committee members through a letter written by Anna himself. Later in a press conference Anna blatantly denied having raised any such doubts (a handwritten proof of which I have in my possession till date, in which Anna spontaneously wrote of restructuring the core team). It was then that I stumbled on the whole bilateral process which led to strengthening of my belief that I was right in suspecting the ‘real and hidden’ motive of this entire movement since the beginning of my involvement. It was a charade which I vehemently and persistently tried to expose then and there itself…but no-one believed me. I was unarguably the first person who saw through the charade. It was then that I wrote my blog to expose the twisted side of the nationwide anti-corruption agitation, “Why I am against Anna, Kejriwal, Team Anna and ‘India against corruption’?”
link…

Why am I against Anna, Kejriwal,Team Anna and “India against Corruption” ?

Kejriwal Gang, Anna Hazare and his supporters, the entire Noida media, a section of people of India went against me. They saw me as somebody who was set to malign the anti-graft
movement. Whenever I tried to put across my critiques through interviews and speeches, my voice was smothered and Kejriwal’s version always persisted. Rajdeep Sardesai, Ravish Kumar, Punya prasun and Ashutosh, today’s liberal heroes, were Kejriwal’s friends and followers then (continue to remain so even today!). They had declared a huge war on me then. The ruling Congress and its allied parties which represented secularism was accused of massive corruption scandals.
The accusations continued till the then ruling regime (UPA-II) was struck down and finally Modi was anointed as the prime ministerial face by BJP-RSS In addition to attempts at sabotaging the Congress with corruption charges, no stone was left unturned to defame Rahul Gandhi’s image. It was a premeditated plan by Arvind Kejriwal to proclaim himself as a political leader while helping the BJP – RSS to attain power at the Centre.
Apropos funds pouring in from individuals and support of organisations worldwide which played a major role in taking this conspiracy to its finale, Arvind Kejriwal preferred to stay mum on the propriety issues raised by me while the media turned a blind eye!
The UPA-II government, a coalition, was dismissive of the conspiracy which helped in giving rise to fascism in India.
Upon forming a political party, contesting elections and securing power, Kejriwal and his Aam Aadmi Party resorted to gimmicks like trolling on social media, using ‘Noida media’ to crush any dissenting opinion and voice, establishing financial ties in foreign countries, and manipulating

social media using NRI fan base and gaining support of crony capitalists. BJP later mimicked AAP’s strategy on a larger scale. The result is for all to see and suffer. Today, India has got populism of a real kind. We have a system in which every check and balance that we made so much of in the UPA years – the courts, the CBI, the CAG – has been rendered powerless by the ruling government. We have a media that has been intimidated into silence and assent. We have cronyism, violence, intimidation and I have no qualms in stating that there is no difference in the functioning of Kejriwal and Modi-Shah. In fact, Kejriwal is the Godfather of fascism in India.
Kejriwal introduced trolling in India and topped it up with bragging. To cite a few examples, he declared by swearing on his children, “I will not enter politics” or when he was sworn to power, he had claimed, “my party will not use government car, bungalow or security”. Several such videos are available on YouTube for everyone to view. A power-hungry Kejriwal made several promises to gain power. However, once in power, he did everything that he was ‘apparently’ fighting against. Arvind Kejriwal is India’s original bragger and a fascist.
Around the year 2012, in order to sound warning bells among the various political parties, I used my blogs extensively to highlight whatever information that I had gathered and analysed painstakingly during my association with Anna andolan and its promoters. Besides Lalu Prasad Yadav ji, a champion of the Bahujans and RJD president and Pawan Khera, an eminent Congress spokesperson and erstwhile aide of Sheila Dixit who was the former CM of Delhi, no-one paid heed to my ominous predictions. Given the magnitude of the revelations made by me, Laluji had no qualms in referring to a perfect stranger like me as “my young friend Raju Parulekar” in his parliamentary address during which he elaborated and reiterated the severity of my expose. Despite the credence given to my findings by such tall leaders, Kejriwal Gang managed to troll Laluji and obfuscate the issue into oblivion. In lieu of the lack of any formidable support from the media as well as the political top brass, I was left alone to fight my battles. This blog was necessitated to put forth the glaring fact that the new lows we have reached in democratic values, of late, can be directly attributed to villains like Arvind Kejriwal. By way of this blog, I have tried to document a historical testimony that Kejriwal has since been working discreetly in close connection with the BJP and Sangh parivar.
In 2011, upon request from Anna Hazare and at the cost of affecting my work, I started writing blogs to assist him in his activism. I have witnessed everything first hand even before the launch of this agitation. It led to an unwarranted loss of six years of my career, in its prime, thanks to confrontations and tussles with these mighty powerhouses. As they say, the enablers of fascism – either knowingly or inadvertently, are the ones who are likely to face the consequences of their deeds!
In this malady, however, I happen to be the first victim of this evil ideology and Arvind Kejriwal, the first fascist of ‘NEW’ India!

(My Original Marathi blog translated by Kirti Deolekar.)

आद्य फॅसिस्ट नि आद्य मायावी : मा.अरविंद केजरीवाल

आत्ताचे दिल्लीचे मुख्यमंत्री असलेले आणि AAP पार्टीचे सुप्रीमो अरविंद केजरीवाल यांना आज देशात असलेल्या फॅसिस्ट राजवटीचा पाया घातल्याचा मान खरं तर जायला हवा. अरविंद केजरीवाल हे अत्यंत धुर्त आणि महत्त्वाकांक्षी “Narcissist” आहेत. सोशल आणि ‘नॉयडा’ मिडियाचा लोकशाही विरोधी वापर खऱ्या अर्थानं अरविंद केजरीवाल आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांनी सुरू केला.

केजरीवाल हे मुळात सनदी अधिकारी (IRS ऑफिसर) पण त्यांनी ती नोकरी सोडून पुढे ‘परिवर्तन’ ही RTI साठी आणि मग PCRF –‘पब्लिक कॉज रिसर्च फाऊंडेशन’ (NGO) या दोन संघटना स्थापन केल्या. या संघटनांच्या मागे खरं तर केजरीवाल यांच्या सामाजिक क्षेत्रातल्या गुरु अरुणा रॉय या होत्या. पण वैयक्तिक महत्त्वाकांक्षेने पछाडलेल्या केजरीवाल यांनी अरुणा रॉय, RTI, PCRF यांच्या पलिकडे काहीतरी करण्यासाठी आपली टीम गोळा केली. त्या टीममध्ये प्रमुख चार सदस्य होते. खरं तर पाच. स्वतः अरविंद केजरीवाल, मनिष सिसोदिया, प्रशांत भूषण, किरण बेदी आणि पाचवे सदस्य म्हणजे कुमार विश्वास. महत्त्वाकांक्षा असणारे, परंतु राजकीय महत्त्व नसलेली ही माणसे एकत्र आली आणि त्यांनी भाराताच्या रचनात्मक प्रगतीला धोका निर्माण होईल असे आंदोलन उभे करण्याचे ठरवले. ज्याला आता इतिहासात ‘India Against Corruption’ हे जनलोकपाल साठी केलेलं आंदोलन म्हणून ओळखले जाते. असे आंदोलन उभे करायला या चौघांमध्ये एक कमी होती- ‘चेहरा’.

केजरीवाल आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांना असा एक चेहरा हवा होता जो विनापाश असेल आणि नैतिकतेचं ढोंग करण्यात माहिर असेल. म्हणजे “मै आझाद हूँ” नावाचा जो हिंदी चित्रपट आहे ज्यामध्ये अमिताभ बच्चन यांनी आझादची भूमिका केली आहे असा ‘आझाद’. अधिक इतिहास न सांगता इतकंच लिहिन की तो ‘आझाद’ केजरीवाल यांच्या गँगला महाराष्ट्रातल्या अण्णा हजारे, यांच्या मध्ये सापडला.

अण्णा हजारे यांना महाराष्ट्रात जेवढे ओळखले जात असे तेवढी त्यांची भारतात ओळख नव्हती. त्यामुळे त्यांची एक नैतिक प्रतिगांधी प्रतिमा नॉयडा मिडिया’ च्या मदतीने ज्याला आता गोदी मीडिया म्हणून ओळखले जाते, उभी करण्यात केजरीवाल यांना सोपं गेलं. ‘India Against Corruption’ ही संस्था नव्हती ते आंदोलन होतं. त्यामुळे सर्व आर्थिक व्यवहार ‘PCRF’ किंवा ‘परिवर्तन’ या संस्थेमार्फत होत असत.  नंतर या व्यतिरिक्तही काही NGO यामध्ये समाविष्ठ होत्या. NGO ना FCRA असतो, म्हणजे परदशी फंडींग येतो, ज्यातून राजकीय आंदोलन करणं बेकायदेशीर मानलं जातं. परंतु केजरीवाल आणि त्यांच्या गँगच्या सुदैवाने तत्कालिन काँग्रेस सरकारने ही बाब तितकीशी गांभीर्याने घेतली नाही आणि या साऱ्याच्या मागे केंद्रातील मनमोहन सिंह यांचे काँग्रेस सरकार अस्थिर करण्यासाठी उत्सुक असणारे संघ परिवार आणि भाजप मुख्यत्वेकरून भूमिका अदा करत होते. ‘मै भी अण्णा’, जनलोकपाल, अण्णांची उपोषणे या सर्व प्रकारचे आंदोलन हे भविष्यकाळातील हिंदू राष्ट्र निर्माण करण्याकरीता एक उत्तम संधी आहे हे, ‘संघ’ आणि ‘भाजप’ परिवाराने अचूक ओळखले होते. किंबहूना अण्णा हजारेंचे रामलीला मैदानावरचे पहिले उपोषण हे त्यांच्यामागे संघाच्या कार्यालयात भारतमातेचा जो फोटो असतो तो लावूनच सुरू झाले होते हे फार कमी लोकांना आठवत असेल. नंतर लोकांच्या हे लक्षात येईल म्हणून गांधीजींचा फोटो आणण्यात आला. रामलीला मैदानाच्या आंदोलनामध्ये तत्कालिन धर्मनिरपेक्ष केंद्रसत्तेवर बेफाट आरोप केले गेले आणि जनलोकपाल हे सर्व समस्यांवरचे उत्तर आहे असे प्रोजेक्ट केले गेले. ज्यामध्ये आजचा ‘गोदी मिडिया’ जो ‘नॉयडा मिडिया’ आहे त्याचा  फार मोठा हात होता. या मिडियाने तेव्हा केजरीवाल यांना देशाचे तारणहार आणि अण्णांना प्रतिगांधी बनवले होते. यामध्ये राजदीप सरदेसाईंपासून रविश कुमार, पुण्यप्रसुन वाजपेई, अशुतोष अशा सर्व पत्रकारांनी सहभाग घेतला होता. यासाठी केला जाणारा खर्च हा चक्क FCRA खाली NGO ला येणाऱ्या पैशांमधून केला गेला आणि नंतर मुख्यत्वे राजकीय पक्ष म्हणजे भाजप आणि संघ परिवार कडून सढळपणे वापरण्यात आला.  अण्णा आंदोलनामध्ये अरविंद केजरीवाल आणि त्यांचे सहकारी यांच्या कित्येक बैठका या थेट अरूण जेटली यांच्या घरी होत असत. भाजप आणि संघ यांना केंद्रसत्ता संपूर्णपणे ताब्यात घेण्याकरीता जे आंदोलन उभं करता आलं नसतं ते त्यांनी केजरीवाल, अण्णा हजारे आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांच्या मार्फत उभं करून घेतलं.

केजरीवाल आपल्याला समर्थन देणाऱ्या शक्तींमध्ये संघ परिवार आणि भाजप हीच प्रमुख शक्ती आहे याची केजरीवाल यांना पूर्ण कल्पना होती. अर्थात कोअर कमिटीमधील किरण बेदी यांना भाजपने राज्यपाल म्हणून नियुक्त केलं आणि अरविंद केजरीवाल यांचा राजकीय नेता म्हणून उदय व्हायला मदत केली. ‘केंद्रात नरेंद्र आणि दिल्लीत अरविंद’ याची घोषणाच नंतर अरविंद केजरीवाल यांनी दिलेली आहे. पण हा डाव यशस्वी होऊ शकला नसता जर काँग्रेसने, केजरीवाल यांच्यासोबत युती केली नसती. हा संपूर्ण डाव काय आहे, याची कल्पना काँग्रेसला कधीच आली नाही. काँग्रेसने केजरीवाल यांनी स्थापन केलेल्या आप पक्षाशी मैत्री करून दिल्लीत मुख्यमंत्री बनण्याची त्यांना संधी दिली ही एक घातक चूक होती आणि या चुकीची किंमत संपूर्ण देशाला नंतर भोगावी लागली. अण्णा हजारे हे यातील प्यादे होते. परंतु त्यांचा वैचारिक कल हा सुद्धा संघ आणि भाजपकडे झुकणाराच होता. ते जास्त अवसरवादी होते. केजरीवाल मात्र निःसंदिग्धपणे उजव्या शक्तींचे हस्तक होते.

या आंदोलनाशी माझा प्रत्यक्ष संबंध अण्णा हजारेंच्या विनंतीवरून मी त्यांचे ब्लॉग्ज् लिहिले, भाषांतरीत केले त्यामुळे आला. पुढे मी भाषांतरीत केलेला अण्णांचा ब्लॉग जो त्यांच्याच हस्ताक्षरात त्यांनी मला लिहून दिलेला होता. जो दिल्लीत जाहीर पत्रकार परिषदेत त्यांनी नाकारला आणि त्यामुळे या साऱ्या आंदोलनाबद्दल मी ज्या शंका व्यक्त करत होतो त्या सर्व शंका खऱ्या होत्या  हे पहिल्यांदा सिद्ध झालं पण त्यावर, त्यावेळी कोणी विश्वास ठेवला नाही, म्हणून त्यावेळी मी ब्लॉग लिहिला होता, Why am I against Anna, Kejriwal, Team Anna and “India against Corruption”? link (https://rajuparulekar.wordpress.com/2012/07/30/why-am-i-against-anna-team-anna-and-india-against-corruption/ )

या काळात सर्व ‘नॉयडा मिडिया’ इतकंच नव्हे केजरीवाल, अण्णा हजारे आणि त्यांचे समर्थक, देशातले लोक, माझ्या विरोधात होते. गंमत म्हणजे माझ्या मुलाखतींचा किंवा वक्तव्यांचा कार्यक्रम मिडियावर आला की ‘नॉयडा मिडिया’, ‘गोदी मिडिया’ गायब करून टाकत असे आणि त्याच्या समोरचं केजरीवाल यांचं जे वर्जन, ते मात्र कायम ठेवत असे. राजदीप, रवीश कुमार, पुण्यप्रसून वाजपेयी, आणि आशुतोष,  आजचे लिबरल हिरो असलेले पत्रकार तेव्हा केजरीवाल भक्त होते आणि (आज हि आहेत) त्यांनी माझ्या विरुद्ध युद्ध पुकारले होते. केंद्रातली काँग्रेस आणि सहकारी पक्षांची धर्मनिरपेक्ष ताकद, भ्रष्टाचाराच्या आरोपांनी अत्यंत क्षीण केल्यानंतर संघ परिवार आणि भाजप नी मोदी यांचा नेतृत्वाचा चेहरा पुढे आणला. राहूल गांधींच्या बदनामी पासून काँग्रेस नेत्यांच्या बेबंद भ्रष्टाचाराच्या खोटे आरोपांपर्यंत सर्वकाही ठरवून अरविंद केजरीवाल यांनी केलेलं होतं, ज्यातून केजरीवाल यांचा नेता म्हणून उदय होणार होता आणि बदल्यात राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ आणि भाजप यांची भारतीय केंद्रराज्यावरची पकड मजबूत होणार होती. अर्थात या साऱ्याला जगभरातून येणारे पैसे संस्थांचा पाठिंबा होता. ह्या संबंधात  अरविंद केजरीवाल यांनी मी निर्माण केलेल्या अनेक प्रश्नांना यामुळेच त्याकाळात उत्तरं दिली नाहीत. 

या साऱ्यामध्ये काँग्रेस आणि इतर सहकारी पक्ष बेसावध होते याचा फायदा भारतामध्ये फॅसिझमचा उदय होण्यात झाला. सोशल मडियावर ट्रोलिंग करणे, किंवा ‘नॉयडा मिडिया’ चा वापर करून विरोधकांच्या वक्तव्याला किंवा मताला दाबून टाकणे, आर्थिक हितसंबंध निर्माण करणे, विदेशातून सोशल मिडिया आणि भारतातील मिडिया नियंत्रित करणे; त्याचवेळेला क्रोणी बनियांना आपलेसे करून या साऱ्या कामासाठी त्यांचा वापर करणे हे सारे केजरीवाल  आणि त्यांच्या AAP पक्षाने सुरू केले. भाजपने नंतर मोठ्या प्रमाणावर त्यांचे अनुकरण केले. केजरीवाल यांची कार्यपद्धती ही मोदी आणि शाह यांच्या कार्यपद्धतीपेक्षा अजिबात वेगळी नाही. किंबहूना या फॅसिझमचे आद्यपुरुष हे केजरीवाल  आहेत. भारतात ट्रोलिंग केजरीवाल यांनी आणले एवढेच नव्हे तर बिनदिक्कतपणे फेकूगिरी करणे हे सुद्धा केजरीवाल यांनीच सुरू केले. उदा. त्यांनी आपल्या मुलांची शप्पथ घेऊन, “राजकारणात येणार नाही” असे सांगितलेले व्हिडिओ अजून उपलब्ध आहेत. किंवा, “राजकारणात गाडी, बंगला, सुरक्षा व्यवस्था या गोष्टी माझा पक्ष कधीही वापरणार नाही” असे राजकारणात आल्यानंतरही शपथेवर सांगितले होते. या सगळ्या गोष्टींना त्यांनी एका रात्रीत हरताळ फासला आणि त्यात त्यांना कोणत्याही प्रकारची साध्य- साधन सुचीता पाळावी असे वाटली नाही. भारताचे ओरिजनल फेकू आणि ओरिजनल फॅसिस्ट त्यामुळे अरविंद केजरीवाल ठरतात आणि भारतातल्या फॅसिझमच्या उदयाचे शिल्पकारही केजरीवाल ठरतात.

२०१२ साली अनेक ब्लॉग्स् लिहून भारतातल्या सर्व पक्षांना जागरूक करण्याचा मी प्रयत्न केला. पण RJD चे अध्यक्ष आणि बहुजनांचे प्रमुख नेते, तत्कालीन केंद्रीय मंत्री श्री लालूप्रसाद यादव आणि काँग्रेस चे आताचे प्रवक्ते आणि नेते, स्व. शीला दीक्षितांचे तत्कालीन सहकारी श्री पवन खेरा ही दोन माणसं सोडली तर माझ्यावर कोणीही विश्वास ठेवला नाही. माझी आणि लालूप्रसाद यादव यांची तोंडओळख देखील नसताना, भेटून सविस्तरपणे मी हे षडयंत्र सांगितल्यावर त्यांनी त्यातले गांभिर्य तत्काळ ओळखले आणि संसदेमध्ये “माझे तरूण मित्र राजू परुळेकर” असा माझा उल्लेख करून, मी दिलेल्या धोक्याच्या घंटेच्या सुचनांचा संपूर्ण आढावा घेणारे भाषण केले. अर्थात त्याचाही काही उपयोग झाला नाही हे वेगळं. पुढे लालूप्रसाद यांना, केजरीवाल आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांनी अखंड ट्रोलिंग करून मला खोटं पाडण्याचा प्रयत्न केला. माझ्या मागे कोणतीच शक्ती नसल्यामुळे मी या फॅसिस्ट मुळपुरुषाचा पहिला बळी ठरलो. आज देशामध्ये अनेक प्रकारच्या दमनाला जनता सामोरी जात असताना त्याचे मुळ खलपुरुष केजरीवाल आहेत याचा तुम्हाला विसर पडू नये म्हणून मी हा लेख लिहित आहे. केजरीवाल आणि AAP पार्टी हे संघ आणि भाजपासाठी प्रत्यक्ष किंवा अप्रत्यक्षरित्या काम करतात याचा हा लेख म्हणजे एक ऐतिहासिक नोंद आहे असं समजा.

२०११ मध्ये अण्णा हजारेंच्या विनंतीवरून त्यांना मदत करायला मी तयार झालो आणि स्वतःचं काम सोडून त्यांचे ब्लॉग्स मी तयार केले. त्यामुळे हे सारं मला फार जवळून पाहता आलं. पुढे या साऱ्या शक्तीविरूद्ध माझा प्रचंड मोठा लढा झाला, ज्यामध्ये माझ्या आयुष्याची सहा वर्षे विनाकारण वाया गेली. आज जो भारतात फॅसिझमचा उदय झालेला आहे आणि त्याचे बळी हेच गुन्हेगार ठरलेले आहेत, त्याचा खरा पहिला बळी मी होतो आणि खरे पहिले फॅसिस्ट अरविंद केजरीवाल होते!

raju.parulekar@gmail.com

शंभूराजांच्या बलिदानाचा खरा अर्थ.

छत्रपती संभाजी महाराज हे स्वराज्यरक्षक व रयतरक्षक होते. धर्मवीर अथवा धर्मरक्षक नव्हते. हे नीट समजून घ्या.औरंगजेबाच्या साम्राज्याविरोधात त्यांच्या थोर पित्याने जी रयतेची लढाई उभी केली होती ती फार हिमतीने संभाजी राजे लढले. दुर्दैवाने फितुरीमुळे त्यांना अटक झाली. त्यानंतर त्यांना औरंगंजेबाने जी लालुच दाखवली अटी घातल्या त्या सर्वच्या सर्व त्यांनी नाकारल्या. धर्मपरिवर्तन ही त्या अनेक लालुच व अटींतली एक अट नि लालुच होती. मोगल साम्राज्यासमोर पित्याचं स्वराज्य झूकु न देता संभाजी महाराजांनी बलिदान पत्करलं. हे बलिदान स्वराज्यासाठी होतं.

हिंदु धर्म त्यात जन्मयोगाने येतो म्हणून ते धर्मासाठीचं बलिदान मानता येत नाही. असं करणारे छत्रपतींची महानता नाकारून त्यांना संकीर्ण बनवतात. मुळात छत्रपती शिवराय हे एका महान मराठा (धर्म व जातीपाती पलिकडे) साम्राज्याचे संस्थापक होते. हिंदूपदपातशाही हा शब्दच मायावी आहे. 👇

हिंद हा फारसी शब्द तेव्हा धर्मापलिकडे वापरला जात असे.

मराठा हा ही तेव्हा जातीचा अर्थ नव्हता. कुळवाडी हेच खरे मुळ.नंतर ब्राह्मणवादाला सोयीसाठी ‘हिंदूत्व’ हे नाव दिलं गेलं नि इतिहासातुन बहुजनवादाचा पराक्रम गायब करण्यासाठी हिंदूपदपातशहा, धर्मवीर, धर्मरक्षक हे शब्द आले.

सावध रहा.

हा असत्य ब्राह्मणवादी विचार बहुजनवादाचा विसर पाडायला म्हणून सावरकर ते भिडे वगैरे लोकांनी मग बिंबवलेला आहे. शंभूराजांचं बलिदान हे Absolute होतं. ते ‘मराठा स्वराज्य विरुद्ध दिल्लीचं साम्राज्य’ यातल्या लढ्यातुन केलं गेलं होतं. धर्म हा त्यात जन्मयोगाने आलेला एका अटीचा भाग होता. त्या अटीविनाही स्वराज्यासाठी शंभूराजांचं ते दैदीप्यमान पण दुर्दैवी बलिदान अटळ होतं. हे कधीही विसरू नका.

नेहरू: नवजीवन

https://www.navjivanindia.com/opinion/birth-anniversary-special-first-prime-minister-of-india-pandit-nehru-had-faith-in-democracy-thats-why-he-was-so-liberal

Neharu and RSS National Herald

https://www.nationalheraldindia.com/india/this-is-why-those-who-engage-in-mud-slinging-at-nehru-are-political-pygmies

A TOWERING NEHRU AND THE VILE RSS. -Raju Parulekar

On 30th January 1948, Nathuram Godse, a regressive-right fanatic, belonging to the extremist Hindu political ideology shot bullets on Mahatma Gandhi, which took the life of the Mahatma. Nehru truly lost a mentor, an adviser, and a confidante with whom the former could talk through about his interpersonal relationships. Being the tallest and the most distinguished leader then, Pandit Jawaharlal Nehru took the reins of the whole nation in his hands. Pandit Nehru’s tremendous charisma had an almost magical grip on the masses, his appeal extended far and wide and he was held in high esteem across national boundaries.

When Pandit Nehru succeeded the Mahatma as the unparalleled and undisputed leader of India, our Constitution was yet to be formed. It was a most daunting challenge to build a nation which posited complex and acute issues in varied forms. An erstwhile prosperous nation with a rich heritage had been transformed into a symbol of famine and

deprivation. Before the British rule, India was a collection of fragmented kingdoms consisting of princely states and large landholders. The camouflaged drawbacks of a complex nation with institutionally backward chunks of land divided on the basis of customs, traditions and the caste system, had assumed gigantic magnitude during the 150 years of British rule. Moreover, with the help of a few retrogressive leaders and rulers of princely states, the British had revived and aggravated the animosity amongst Hindu and Muslim communities. With Gandhi no more, there was hardly any leader who could come up with conclusive answers to these concerns. The many allies of Pandit Nehru, though highly intellectual and distinguished, did not command the immense popularity, authority and faith that Nehru did. Thus, Nehru found himself at the helm of affairs.

To put it simply, at that moment Nehru could have easily evoked false national optimism and grabbed unlimited power by going the authoritarian pathway similar to the then newly-freed African kingdoms.

However, three decisive interventions had a profound impact on Pandit Nehru. These three elements made India the republic it has become and ensured Nehru’s vision of India being inscribed in the Constitution.

The first among them was Nehru’s love for Indian legacy, his admiration of our ancient civilisational values and wisdom. Nehru was well aware though, of its shortcomings that had seeped in through the passage of time. Nevertheless, the marvels of our culture and philosophy enthralled him to no end. In his book The Discovery of India, Pandit Nehru argued that India was a historic nation with a right to sovereignty. Though the yardstick of his economic thinking was influenced by Marxist philosophy, it is noteworthy that Nehru could never bring himself to accept and incorporate Marxism.

The second impact on Nehru was the enigmatic persona of the Mahatma. Gandhiji exhibited an extremely complex personality. Being a social conformist trying to secularise Hinduism, he was a modern albeit a conscientious Vaishnav Hindu. His religious and traditionalist attitude, nonetheless, was no hindrance to the young and diverse minds like Nehru or Bose. Gandhi’s holistic approach towards life based on the principles of truth, honesty and moral courage, his simple living and ethnic purity had an unequivocal effect on Nehru. The

formerly urbane Jawaharlal from an aristocratic background was swept by the serene yet self- assured Mahatma. Conceit and pretence had no place in Nehru’s life. Little wonder that Nehru went on to play the role of a dedicated and long-standing disciple of Gandhiji.

The third and the last aspect was a rather decisive one. That was of scientific

commitment. As a student of Natural Sciences, Nehru had studied Physics and Chemistry in Cambridge University. He became a committed votary of scientific and technological temperament. Later on with the advent of Marxism, Nehru got interested in the Marxist philosophy. The watershed in his political and economic thinking was his Russia tour in 1927. This tour made a lasting impression on Nehru and influenced his world view very strongly.

The industrial revolution had changed the face of Soviet Union. Religion had no place in

political life and scientific attitude was the norm. Nehru’s real interest in Marxism and his socialist pattern of thought stemmed from that tour which enabled him to study Marxism in greater depths.

Shortly after his return to India, Nehru published his subtle impressions with a vivid account of Soviet socioeconomic transformations. Interested in its ideas but repelled by some of its methods, Nehru could never bring himself to accept Karl Marx’s writings as revealed scripture. It is discernible in Nehru’s writings how the Russian revolution served an intellectual purpose in its time but when it became foregrounded by communist activity, it lost its sheen for him.

Nehru had huge admiration for India’s diverse ancient values, the commingling and cultural elements, along with the yearning to translate Gandhiji’s ideals into real politik. In one of the many deeply evocative letters to Indira Gandhi in 1933, Nehru raised severe doubts on Marxist philosophy and its seemingly logical reasoning. Thus Nehru envisaged an independent secular India consisting of its varied ethnic and religious diversities while embracing a scientific temperament. He was a visionary statesman who dreamt of establishing a concrete base for engineering excellence from heavy industries to dams, atomic energy to rocket science.

Pandit Nehru moved a resolution in the Constituent Assembly, under the chairmanship of Dr B R Ambedkar, that set out its objectives. It was Nehru’s dream to craft a political framework for all Indian citizens to coexist in a sovereign and democratic republic.

On the one hand, when India was emerging as a constitutional democracy, Nehru was deeply concerned with carrying India forward into the modern age of scientific discovery and technological development. Establishing a concrete base for scientific and technological advancement through IITs, AIIMS and other premier institutions of study and research, building the foundations of a dual- track nuclear programme, Bhakra Nangal dam project and similar river valley development schemes, establishment of Indian Space Research Organisation, shaping of banking sector, the various economic policies of investing in heavy industries, creating an environment to facilitate the exchange of ideas between Indian students and international communities ….thus was Nehru’s vision that defines many of the essential characteristics of this great nation. If we begin to note down his vast achievements and contributions, as one of the founding fathers, this column won’t suffice. The account of his towering multi-layered heritage might occupy an entire volume.

In 1952 India as an independent country held her first general elections. It was a carnival of celebration with Jawaharlal Nehru without question being the man of the moment. If he had decided otherwise, India would not have incorporated a multilateral democracy. The next hundred years, India would have witnessed a single party dictatorship comprising of ruling leaders chosen by him. Nehru himself could have ruled over India like some Robert Mugabe, and India instead of becoming the world’s third largest economy by 2012-13, would be reduced to a poverty-stricken nation enduring untold hardships under a ruthless

dictator. However, Nehru was a passionate democrat. He had a strong conviction about guaranteeing fundamental rights to all, secularism, a state policy that addresses social inequalities and divisions, universal adult suffrage and Hindu code bill. All of this was not a given. Two main stalwarts worked towards it, Pandit Jawaharlal Nehru and Dr. Babasaheb Ambedkar.

After the 1952 elections the humiliating defeat of the Indian political right including rulers of many princely states, a few industrialists and the opposition parties made them furious. ‘If Congress has to be uprooted we must resort to character assassination of Nehru’, thus became the strategy of the political opponents. A few of Nehru’s socialist allies too joined hands with the Hindutva extremist hard-liners (Godse-fans) in pursuit of maligning Nehru. Deep allergy for Nehru thence has continued for generations.

In his lifetime, visionaries like Shanti Swarup Bhatnagar and Homi Bhabha, as also various distinguished leaders across national boundaries like Egyptian President Nasser, Yugoslavian president Marshal Tito, Eisenhower of the US, intellectuals and idealists like Albert Einstein, Charles Chaplin, Harold Laski shared mutual admiration with Nehru. Nehru too reciprocated his love towards this vast allegiance of intellectuals with whom he had created an almost eternal bond.

Even after seven decades of attaining independence, the greatness of Nehru remains undiminished. Nevertheless, demeaning and demonising Nehru has been a favourite pastime of the proponents of Hindutva by indulging in various acts of damaging & destroying his reputation, like the removal of Nehru’s statue from Anand Bhawan and churning of his fake photo shopped images with derogatory comments.

At the heart of his many hued personality, Nehru has been called a dreamer. Albeit as a prime minister, he was aware of ground realities. Though Nehru’s policy of neutrality paved the way for Non-Aligned Movement in international politics, he adopted the concept of mixed economy at home. Impressed by the pace of Soviet industrialisation, Nehru took Russian assistance and technical support in building an industrial base in India from

scratch. Nehru galvanised Indian scientists and gave them a free hand to make decisions. He showed the same spirit in areas of literature, arts and cinema.

Dr. Mahalanobis became one of the founding members of the first Planning Commission of free India. He was also instrumental in formulating the first 5-year plan. Though Mahalanobis was a Stalinist, Nehru saw to it that none of the Stalinist overtones influenced

the formulation process of India’s economic policies.

Nehru laid the foundations of several Public Sector Units (PSUs) and banks which were to play a pivotal role in the economy contributing to nation building. Today, Modi in his desperate need to fund his cash-strapped government, has set on a selling spree of these very public institutions. With neither acumen nor wisdom of creating national wealth, Modi will never understand or grasp the legendary vision of Nehru. India was lucky to have Jawaharlal Nehru guide her through those nervous early years of freedom not with hollow words but concrete efforts directed at building the infrastructure from scratch.

In pre-independent India, Motilal Nehru, the father of Jawaharlal, was one of the most successful lawyers. So the Nehrus were very rich. With the success of his flourishing legal practice, Motilal Nehru bought a large palatial mansion Anand Bhawan at Allahabad. This mansion was later donated to the nation. (the current mean-spirited Modi government has ungraciously shifted Nehru’s statue from the premises of the same Anand bhawan.)

Nehru was neither a fakir, nor did he spend the first 35 years of his life living on alms. Even so, Nehru did spend 3259 days of his life in prison during the British rule having sent to jail for nine terms! He, who was born into a privileged home with a wealthy lawyer for a father, readily got acclimatised to prison life.

The bond which Nehru shared with other leaders during freedom struggle went much deeper than disagreements over policy or strategy.

To give an example, Nehru and Patel had their differences – sometimes very sharp ones but the beauty of their relationship was, these differences were always resolved through discussions. According to Patel, Nehru was too much of a democrat. Nevertheless, the duo had tremendous respect for each other.

After Gandhi’s assassination, Patel wrote strongly about the ‘forces of hate’ and called for a ban on RSS. Nehru’s democratic stand did not allow him to impose this ban.

Imagine Pandit Nehru unveiling a beautiful bronze bust of Sardar Patel in the town square of Godhra! This happened as early as 1949 when Patel was very much alive. In a glowing tribute to Sardar, Nehru said “Sardar Patel is a valiant fighter in the cause of freedom… Having won freedom, he is engaged in now retaining it. He has changed the map of India”. The Hindutva fringe elements involved in the worst intercommunal violence of this century at the same Godhra could never comprehend the mutual respect and affection which Patel and Nehru had shared as comrades in the Independence movement. There was never any power struggle between the duo. In reality, it was their absolute love for the nation and a life dedicated to the welfare of its people, where no sacrifice was too much. Since 2014, has Modi felt even a tiny fragment of this sentiment towards any of his colleagues? The answer to this simple question will suffice to show Nehru’s greatness vis a vis the fanatic Hindutva office-bearers of today.

The Nehru Vs Bose debate is as bogus as the Patel Vs Nehru debate. Nehru shared an equally strong bond with Subhash Chandra Bose due to the deep ideological affinity the duo initially shared. Both Nehru and Bose had their vision of India lit up by the idea of socialism. Bose had no qualms in accepting Nehru as the undisputed leader of the Congress. Such doubts (of animosity between the two) have birthed in the minds of Hindutva proponents from 2014.

In 1936, Bose himself wrote to Nehru when the latter had left for Europe, “Among the front rank leaders of today, you are the only one to whom we can look up to for leading the Congress in a progressive direction”.

In 1939, Subhash Chandra Bose, much against Gandhi’s wishes, contested for presidentship for the Tripuri session. Patel and many others urged Subhash to reconsider his decision and allow Pattabhi Sitaramayya, who had become a reluctant contender at the behest of Gandhi, to win uncontested. However, the results showed clear victory to Subhash. Gandhi in his public statement as a reaction to Subhash’s win said, “Sitaramayya’s defeat is more mine than his”! Bose had gained the Congress presidentship for a second time.

Immediately in the aftermath of his victory and as a response to Bose’s allegations regarding the skeptical stand on federation taken by what he called the Congress ‘right’, 12 out of 15 members of the Committee resigned, barring Subhash himself, his brother Sharad and Jawaharlal Nehru. Nehru could not get himself to side with those who resigned but neither was he in agreement with Subhash. Nehru’s long letter to Subhash on 3rd April 1939 in response to an equally long letter written by Netaji on 28th March, is a perfect example of how political differences were handled by the leaders of the freedom struggle with courtesy and humility, while maintaining mutual respect and personal ties.

Nehru considered Subhash’s use of the term leftists and rightists to be ‘wholly wrong and confusing’. Subhash’s use of these terms seemed to imply that Gandhi and whoever was part of his group belonged to the right, and those who were opposed to Gandhi were of the left.

However, the large leftist group within the Congress did not side with Subhash. Left with no option, Subhash did the honourable thing of tendering his resignation.

Ironically, the flow of history brings the Congress of today at a similar juncture with Rahul Gandhi’s (almost lone) fight against fascism triggering internal conflicts with the G-23. To fight this battle against fascism on a larger scale, turning to Jawaharlal Nehru for his guidance and Mahatma Gandhi for his philosophy is the only path to victory.

It should be noted here that, Nehru was impressed by Bose’s heroism and secularism, but committed to anti-fascism. Hence Nehru offered to part ways with Bose rather than endorsing Bose’s unapologetic fascist alliances.

Since the beginning Nehru held strong and consistent views on fascism and fascists. His views remained undeterred and uninfluenced all through his life. That was a moral compass of Nehruvian ideology.

In his extract from The Discovery of India, Nehru notes how he had resolutely avoided meeting Benito Mussolini when in Europe. Nehru who was a strong believer of liberalism and democracy declined the invitation to meet Mussolini, famously known as the modern Caesar, at a time when people considered it a privilege to meet him.

Nehru was sharply critical of the growing danger to the world from the rise of fascism. Bose, on the other hand, never expressed that kind of aversion to fascism, and was quite willing to seek their support.

Having said that, Nehru was the only one in the Congress interceding with Gandhi on behalf of Bose, at the time when all the leaders, right from Govind Vallabh Pant to Rajendra Prasad, abstained from extending support to Subhash.

Subhash Chandra Bose himself had said once that, Nehru is a more powerful leader than Gandhi because leftists would never dream of supporting the Congress but for Nehru. This shows that there was never a power tussle between Nehru and Bose. Nehru had already been the Congress President twice before Bose.

When Bose decided to ally with Mussolini, Hitler and the Axis powers in the fight against the British rule, and formed the Azad Hind Sena, he had already set on a different path. Nevertheless, Bose showed his respect by naming his battalions after Gandhi and

Nehru. Despite his bitter departure from the Congress, Subhash Chandra Bose was the first to address Mahatma Gandhi on Azad Hind Radio as “father of the nation”. Later on during the historic Red Fort trials of Bose-led Indian National Army comrades, Pandit Nehru got on board the INA officers’ legal defence team. Hence there were no internal strifes among Bose, Gandhi, Patel and Nehru…these are the crass hallucinations originating from the Reshimbaug headquarters of Rashtriya Swayamsevak Sangh.

Only once in his lifetime did Pandit Nehru back down in his stance towards fascism and right extremist organisations. When Sardar Patel demanded a permanent ban on the RSS in an attempt ‘to root out forces of hate and violence’, Nehru stuck to his democratic values and nonpartisan dictum and did not concede to the ban. It goes without saying that our nation has paid a huge price by rejecting Patel’s plea and upholding Nehru’s contention.

Nehru and Gandhi were so different from each other, yet intimately connected to each other. Nehru found Gandhi’s obsession with nonviolence intriguing but at times frustrating. There could be hardly anything common between Nehru, with his liberalism, universalism and emphasis on modern science and technology and Gandhi, with his spinning wheel, beliefs and inner voice. Though Gandhi considered the armed revolutionaries ‘misguided souls’, Nehru, in his autobiography, profusely praised Bhagat Singh and his companions. On 9th August 1929, Pandit Nehru visited the Central Jail to meet Bhagat Singh and B.K. Dutt with whom he held conversations about the hunger strike. In fact, when Bhagat Singh and his comrades bombed the Central legislative assembly, Motilal Nehru who was sitting in front did not harbour any rancour.

Even so, on May 9, 2018, Prime minister Narendra Modi with his ignorance and audacity tweeted, “When Shaheed Bhagat Singh, Batukeshwar Dutt and others were jailed fighting for the country’s independence, did any Congress leader go to meet them?” Such blatant lies are figments of imagination originating at Reshimbaug.

As has been mentioned in the beginning of this paper, Pandit Nehru was fascinated by our ancient civilisation, her culture, literature, heritage and wisdom, and the vital force which drove India as one nation – one people.

He has accounted his elaborate views in The Discovery of India which is one of the finest writings on Indian history. His letters to Indira Gandhi were education pieces on many levels including the Upanishads, the Vedantic philosophy, etc.

He always maintained that the freedom of religion had to be guaranteed under fundamental rights. He was committed to the idea of secularism towards building a strong nation. (He was spot on!).

When the Congress party launched the Quit India movement, the Hindu Mahasabha was busy collaborating with the British and running coalition governments. Contrastingly so, in 1937, Pandit Nehru had refused to join hands with the Muslim League. Had the Hindu Mahasabha not united with the Muslim League in Sindh and Bengal, there was no way the latter could have succeeded in dividing the country. Not all Muslims supported the Congress then. But then the Muslim League too could not prove its claim to represent all the Muslims of India.

It was the Hindu Mahasabha which gave moral support to the Muslim League, while Congress and Nehru refused to have any truck with the League.

To put it bluntly, it was at the Ahmedabad (Karnavati) convention of the All India Hindu Mahasabha in 1937 where Savarkar in his presidential address said that Hindus and Muslims are two nations. To quote Savarkar in his exact words, ” India cannot be assumed today to be a unitarian and homogeneous nation, but on the contrary there are two nations in the main; the Hindus and the Moslems in India” (Samagra Savarkar Vangmaya- Volume 6, Maharashtra Prantik Hindusabha Publication, 1963-65, Page 296). This was the foundation which led to the Muslim League’s resolution on dual nationalism in Lahore later in 1940. Hence it can be rightly said that Vinayak Damodar Savarkar and Mohammad Ali Jinnah were in agreement with the two-nation theory and were wholly responsible for partition. Yet ironically, it is their descendants who are the loudest today in blaming, not the British, but the one party that did the most to oppose the divisive politics which led to Partition — Congress, and one person, Nehru.

Nehru, along with Dr. Ambedkar aimed to codify and reform Hindu personal laws and succeeded in passing the Hindu Code Bill, which finally enabled Hindu widows to enjoy equality with men in matters of inheritance and property. The charismatic duo wanted a modern India based on equality, welfarism, democracy and secularism.

India was not meant to be a Hindu Pakistan because India under Nehru chose pluralism and democracy. India could make significant progress till 2014 and Pandit Nehru must be given full praises.

Little wonder that Prime Minister Narendra Modi has gone to extraordinary lengths to eliminate references of Pandit Nehru. The unparalleled greatness of Pandit Nehru and his exemplary achievements have been vilified by the uncouth propaganda machinery.

The RSS never tires of sneering at the Indian military debacle at the Indo-China border in 1962. They blame Nehru for his diplomatic failure to arrive at a solution with China.

The truth is that in the 10-year period of 1952-62, India could simply not equip itself to take on China who had fighting and logistics experience of several wars. Moreover, India had to focus first on healing the aftermath of partition that had created havoc all over North India. Did Nehru fear China? The answer is a vehement No.

But what are the excuses today in 2022? Chinese troops have infiltrated into Indian territories in Ladakh and Arunachal Pradesh and built war infrastructure across the northern border. Prime Minister Modi is so scared to call China out, that he had sheepishly claimed in his statement, “no-one has transgressed in the Indian territory”.

The truth of the matter is; a thousand lies cannot belittle the towering persona of Pandit Nehru. He built a strong base of a resilient and vibrant democracy in the country that no attempt to dismantle it could succeed.

However, while writing this essay, it pains me to no end that the spiteful regressive organisations have trampled the founding idea of India and set her on a path of doom.

Remembering this most distinguished leader and reaching out to his ideals might enlighten us today and show us a ray of light.

The fresh red rose pinned to his coat every day could have been akin to his love for the beautiful flower, not for the friendly gaze of cameras.

raju.parulekar@gmail.com

(Originally my Marathi blog. Translation by Kirti Deolekar)

नेहरू नावाचा हिमालय विरुद्ध खुजी आरएसएस. -Raju Parulekar

(14 November 1889 – 27May 1964)

३० जानेवारी १९४८ ला नथुराम गोडसे या कट्टरवादी हिंदू राजकीय विचारसरणीच्या उजव्या प्रतिगामी अतिरेक्याने महात्मा गांधींना गोळ्या घातल्या. ज्यामध्ये तो महान राष्ट्रपिता देहाने मरण पावला. तेव्हाच देशाची सारी सुत्रं पंडित जवाहरलाल नेहरूंच्या हातात आली. ज्यांच्याकडे जाऊन काही विचारावे, सल्ला घ्यावा इतरांसोबतच्या नातेसंबंधाबाबत चर्चा करावी असा माणूस नेहरुंसह उरला नाही. पंडित जवाहरलाल नेहरू हे तेव्हा देशातील सर्वोच्च आणि अतिशय मोठे नेते होते. केवळ इतकच नव्हे. तर जगभर त्यांच्या व्यक्तिमत्वाचा प्रभाव होता, दबदबा होता आणि त्यांच्याविषयी विलक्षण आकर्षण होतं. पंडित नेहरू जेव्हा गांधींनंतरच्या भारताचे एकमेव आणि निर्विवाद नेते झाले; तेव्हा भारताची राज्यघटना बनायची होती. भारतासमोरच्या असंख्यगुंतागुंतीच्या आणि अजस्त्रसमस्या त्यांच्यासमोर आ वासून उभ्या होत्या. एकेकाळी पुरातन संस्कृती म्हणून समृद्ध असणारा देश हा विलक्षण दारिद्र्य आणि एक प्रकारे भुखेकंगाल होता. आधुनिक यंत्रयुगाशी भारताचा तसा अजूनही संपर्क यायचाच होता. भारतासमोरच्या ज्या समस्या होत्या ते ब्रिटिश भारतात यायच्या अगोदर परंपरेने, जातीव्यवस्थेने आणि संस्थानिकांमध्ये विभागल्या गेलेल्या भूभागामध्ये जे प्रश्न दडलेले होते त्याची गुंतागुंतीच्या स्वरूपामुळे त्या समस्या अजस्त्र बनल्या होत्या. दिडशे वर्षाच्या राजवटीत ब्रिटिशांनी त्या समस्यांमध्ये अधिक बिकट अशी भर घातली होती. काही भारतीय प्रतिगामी नेते आणि संस्थानिकांना हाताशी धरून हिंदू मुस्लिम तिढ्यासारखे बरेच प्रश्न ब्रिटिशांनी निर्माण करून ठेवले होते. भारत अनेक संस्थानांमध्ये विभागला गेलेला होता आणि या साऱ्या प्रश्नांची निश्चित अशी कोणतीही उत्तरे कुणाहीपाशी नव्हती. गांधीजी आता हयात नव्हते.नेहरूंचे सहकारी प्रतिभाशाली आणि बुद्धिमान होते. परंतु नेहरूंएवढी लोकप्रियता नेतृत्वाची उंची आणि गांधीजींचा विश्वास त्यांना प्राप्त झालेला नव्हता. अशा वेळेला सारी जबाबदारी पंडित जवाहरलाल नेहरू यांच्यावर येऊन पडली. खरं तर अशा वेळेला अनेक नवस्वतंत्र आफ्रिकन देशांप्रमाणे सर्व सत्ता हातात एकवटत खोटी स्वप्ने दाखवून मोठा हुकूमशहा होणं हे नेहरूंना सहज शक्य होतं. परंतु नेहरूंवर तीन गोष्टींचा खूप खोल प्रभाव होता. त्या गोष्टींमुळेच पुढे नेहरूंचं नेतृत्व आणि स्वातंत्रोत्तर काळात भारत उभा राहिला. यातली पहिली गोष्ट म्हणजे नेहरूंना प्राचिन भारतीय परंपरेचा आणि प्राचिन भारताच्या उद्गम आणि विकासाच अभिमान होता. त्याचं नेहरूंना आकर्षण होतं. त्यातले काळासोबत आलेले दोषही नेहरूंना माहिती होते. पण प्राचिन परंपरेच्या विलोभनियतेला नेहरू कधीच विसरू शकले नाहीत. याची खूण त्यांच्या ‘डिस्कव्हरी ऑफ इंडिया’ या पुस्तकात स्पष्टपणे दिसून येते. किंबहुना ‘डिस्कव्हरी ऑफ इंडिया’मध्ये नेहरूंनी भारताच्या प्राचिन महानपणाचा जो लेखाजोखा मांडलेला आहे त्यातूनच हे लक्षात येतं की, मर्क्सवादाचा जगावर आणि नेहरूंवर किती प्रभाव पडला तरी नेहरू भारताला मार्क्सवादाच्या वाटेने जाऊ देणार नाहीत.

नेहरूंवर दुसरा प्रभाव जो पडला तो महात्मा गांधींच्या व्यक्तिमत्वाचा. महात्मा गांधी हे एक अत्यंत गुंतागुंतीचे व्यक्तिमत्व होते. ते एक अत्यंत आधुनिक पण कर्मठ वैष्णव हिंदू होते. अर्थात त्यांचे काही बाबतीतले आग्रह जरी अगदीच अवैज्ञानिक वाटत असले तरी त्यांनी आपल्या म्हणण्या व्यतिरिक्त काही वेगळं करण्याचं स्वातंत्र्य काँग्रेसमधल्या नेहरू किंवा बोस यांच्यासारख्या तरूण नेत्यांना बऱ्याचदा दिलेलं होतं. गांधीजींच्या सत्य, साध्य- साधन सुचिता, शुद्ध भारतीयत्व आणि साधेपणा याचा नेहरूंच्या आयुष्यावर निर्विवादपणे प्रभाव पडला.ज्याचं पालन त्यांनी पुढे आयुष्यभर केलं. दंभ आणि ढोंग यांना नेहरूंच्या आयुष्यात जागा नव्हती. गांधीजींनी व्यापलेलं नेहरूंचं आयुष्य हे त्यांच्या जीवनात गांधी येण्याच्या आयुष्याहून वेगळं आणि खूपच भिन्न होतं. गांधींप्रतीच्या प्रेमाने आणि समर्पणाने नेहरूंनी ते आयुष्य स्वीकारलं आणि निभवलं.

नेहरूंवर तिसरा महत्त्वाचा असलेला प्रभाव हा खूपच निर्णायक होता. तो प्रभाव होता विज्ञाननिष्ठतेचा. नेहरूंना बालवयाच विज्ञानाचं शिक्षण देण्यात आलं होतं आणि केंब्रिजमध्ये ते भौतिकशास्त्र शिकले होते. शास्त्रिय, वैज्ञानिक आणि भौतिकशास्त्रात ज्याला आधार मिळेल असं काहीतरी करण्याकडे आणि ते स्वीकारण्याकडे त्यांच्या मनाची रचना होती. पुढे मार्क्सवादाच्या उदयानंतर नेहरूंना मार्क्सवादाविषयी आकर्षण वाटलं. मानवी समाजाची रचना, उत्पत्ती आणि विकास यासंबधिचं मार्क्सवादाचं विवेचन इतकं तर्कशुद्ध आहे यामुळे नेहरू प्रभावित झाले. १९२७ साली नेहरू रशियात गेले होते. तेव्हा रशियामध्ये यंत्रयुग कुस बदलत होतं. रशियन राज्यक्रांतीनंतरच्या सुरुवातीच्या काळातील तो रशिया होता. ज्यामध्ये नेहरूंना आकर्षण वाटावं असा वैज्ञानिक दृष्टिकोन होता. राजकीय जीवनात धर्माला स्थान नव्हते. आणि औद्योगिक क्रांतीने देशाची झपाट्याने आर्थिक प्रगती करण्याची तत्कालीन सोव्हिएत रशियामध्ये प्रक्रिया सुरू होती. त्यावेळच्या रशियावर समतोल भाष्य करणारी लेखमालाही नेहरूंनी त्यावेळी लिहिली. पण एवढं असूनही नेहरू मार्क्सवादी झाले नाहीत. नेहरूंनी मार्क्सवादाचा सखोल अभ्यास केला. त्यातील विश्वातील रहस्यांची उकल करण्याची वैज्ञानिक पद्धती त्यांना मोहून टाकत होती परंतु नेहरूंच्या मनावर प्राचिन भारतीय परंपरांचा ज्यामध्ये अनेक धर्माची सरमिसळ झालेली आहे अशा प्रवाहांचा जो प्रभाव होता त्याने नेहरूंना मार्क्सवादी बनू दिलं नाही. ते शुद्ध भौतिकवादी विज्ञाननिष्ठ राहिले. यात गांधीजींच्या नेहरूंवर असलेल्या प्रभावाचाही मोठाच वाटा होता. १९३३ साली नेहरूंनी इंदिरा गांधींना एक पत्र लिहिलंय ज्यामध्ये त्यांना ‘मार्क्सवाद म्हणतो त्याप्रमाणे खरोखरच तर्काने साऱ्या मानवी आयुष्याची उकल करणं शक्य आहे का’, अशी शंका उत्पन्न केलेली आहे, आणि ती शंका नेहरूंच्या मनात इतकी बळकट होती की पुढे नेहरूंना मार्क्सवादामधल्या कित्येक गोष्टी पसंत असूनही त्यातल्या पोथीनिष्ठतेचा आणि साचेबद्धतेचा तिटकारा आला. इतिहासात भारत हे धर्मनिरपेक्ष राष्ट्र व्हावे, त्या भारतात यंत्रयुग यावे आणि अणूपासून ते रॉकेटपर्यंत, धरणांपासून ते  अजस्त्र कारखाण्यांपर्यंत जे जे आधुनिक वैज्ञानिक आहे ते भारताने करावे. हे नेहरूंच्या  वर उल्लेखलेल्या वैभवपेढी व्यक्तिमत्वातून उतरलेले आहे. 

संविधान भारतीय राज्यघटना निर्माण व्हावी. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या अध्यक्षतेखाली संविधान सभा निर्माण व्हावी आणि ज्यामध्ये भारतीय नागरिक हा सार्वभौम  आणि लोकशाही नागरिक असावा हे प्रत्यक्षात आलेलं स्वप्न नेहरूंचंच. निसःदिग्धपणे नेहरूंना याचे श्रेय आपल्याला द्यावं लागेल. एकिकडे भारत हा लोकशाही राष्ट्र बनत असताना त्याचवेळेला भारताच्या जडणघडणीत वैज्ञानिक दृष्टिकोन पेरण्याचं काम नेहरूंनी सुक्ष्मपणे केलं. एकिकडे आधुनिक विद्यापिठं, आण्विक प्रकल्प, भाक्रा नांगल आणि त्यासारखी धरणं, आंतरराष्ट्रीय विद्यापिठं, भारतीय आयुर्विज्ञान संस्था, बँकांची पायाभारणी, अवजड उद्योग प्रकल्प, एम्स सारखी आधुनिक वैज्ञानिक आरोग्य व्यवस्था आणि आंतरराष्ट्रीय समुदायाशी भारतीय विद्यार्थ्यांच्या विचारांच्या आदानप्रदानाची व्यवस्था,….. नेहरूंच्या दृष्टिकोनातून निर्माण झालेल्या कामांची यादी जर द्यायची झाली तर हा लेख संपेल त्यामुळे अधिक लिहिता येत नाही. खरं तर तो पुस्तकाचाच विषय आहे.  

१९५२ साली पहिली निवडणूक झाली त्यावेळी  नेहरू हे इतके मोठे नेते होते, तेव्हा त्यांनी जर ठरवलं असतं. तर भारतात बहुपक्षीय लोकशाही येऊ शकली नसती. पुढची शंभर वर्षं त्यांनी ठरवून दिलेले लोक भारतावर राज्य करत राहिले असते. स्वतः नेहरूंनी एखाद्या रॉबर्ट बुगाबेप्रमाणे भारतावर राज्य केलं असतं आणि भारत हा २०१२-१३ मध्ये तिसरी मोठी अर्थव्यवस्था होण्याकडे वाटचाल करत होता, त्याऐवजी आफ्रिकेतल्या एखाद्या भूखेकंगाल देशाप्रमाणे एखाद्या क्रूर हुकूमशहाच्याटाचेखी रगडला गेला असता. भारतीय लोकशाहीचं जे स्वरूप आहे;म्हणजे त्यातली विज्ञाननिष्ठता, त्यातला कल्याणकारी राज्याचा गाभा, लोकशाही आणि प्रत्येक माणसाला असलेला मतदानाचा अधिकार, समता आणि समानता, हिंदू कोडबिलांसारखे क्रांतीकारक विचार हे दोन माणसांमुळे उभे राहिले, पंडित जवाहरलाल नेहरू आणि डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर. 

१९५२ च्या निवडणूकांनंतर उजव्या शक्तीचे लोक म्हणजे बरेचसे संस्थानिक काही भांडवलदार आणि काँग्रेसविरोधक पराभवगंडाने ग्रासले. ‘आपल्याला काँग्रेसचा मुळातून निकाल लावायचा असेल तर नेहरूंना बदनाम केलं पाहिजे’ हे त्यानंतरच्या भारतीय राजकारणाचं विरोधकांचं धोरण ठरून गेलं. यामध्ये एकेकाळी नेहरूंचे सहकारी असलेले समाजवादीसुद्धा गोडसेप्रेमी कट्टर हिंदूत्त्ववाद्यांशी हातमिळवणी करून नेहरूंची बदनामी करू  लागले. नेहरूंच्या हयातीत शांतीस्वरूप भटनागर असोत, होमी भाभा असोत, भारताबाहेर इजिप्तचे नासेर असोत, मार्शेल टिटो असोत, अमोरिकेचा आयसेन हॉवर, अल्बर्ट आईन्स्टाईन असोत, चार्लिचॅप्लिन असो, हेराल्ड लास्की असो जगभरातल्या या विचारवाद्यांमध्ये, राजकारण्यांमध्ये भारतातल्या विचारवाद्यांमध्ये सर्वांनाच नेहरूंबद्दल प्रेम होतं आणि नेहरूंनाही या सर्वांबद्दल प्रेम होतं. बुद्धिवैभवाची एवढीमोठी प्रभावळ नेहरूंनी निर्माण केलेली होती की नेहरूंच्या हयातीतच काय की त्यांच्या नंतरसुद्धा ती तोडणं विरोधकांनाअशक्य होतं. नेहरूंच्या मृत्यूनंतरही अगदी आजही त्यांचं नाव बदलणे,त्यांच्या आंदनभवनासमोरील त्यांचे पुतळे हटवणे किंवा त्यांच्याबद्दल फोटोशॉप अश्लील प्रचार करणे हे करूनही त्यांच्या महानतेला धक्का लावणं जमलेलं नाही आणि ते जमणारही नाही. 

नेहरूंना स्वप्नाळू असं म्हटलं जातं. परंतु पंतप्रधान झाल्यावर नेहरूंना वास्तवाचं भान आणि जाणिव पुरेशी होती. आंतरराष्ट्रीय राजकारणाच्या मंचावर जरी ते अलिप्ततावादी गटाचे एक प्रमुख नेते होते तरी भारतामध्ये त्यांनी अर्थव्यवस्थेला मिश्र अर्थव्यवस्थेचे स्वरूप दिले. कित्येकदा सोव्हिएत युनियनच्या तंत्रज्ञानाची मदत घेऊन त्यांनी वेगवेगळ्या क्षेत्रातले मोठे सरकारी उद्योग मोठे केले. ते करताना त्यांनी अस्सल भारतीय वैज्ञानिक निर्माण केले त्यांना उत्तेजन दिलं. केवळ विज्ञानाच्या क्षेत्रातच नव्हे तर साहित्य, कला आणि सिनेमा या क्षेत्रातही त्यांनी हेच धोरण ठेवले. डॉ. महाल नोबिस हे नेहरूंच्या पंचवार्षिक योजना आणि योजना आयोगाच्या कल्पनेचे एक शिल्पकार होते. स्वतः महाल नोबिस हे स्टॅलिनवादी होते. त्यांच्या विद्वत्तेचा वापर करताना. नेहरूंनी भारताची अर्थव्यवस्था स्टॅलिनवादी होणार नाही याची काळजी घेतली. जगामध्ये पुढे नाव कमावणाऱ्या अनेक शासकीय कंपन्यांची (पब्लिक सेक्टर युनिट) आणि बँकांची नेहरूंनी पायाभरणी केली. ज्याची विक्री करून आज मोदी सरकार पैसे कमावत आहे. संपत्तीच्या निर्मितीचे ज्ञान नसल्यामुळे नेहरूंना नावे ठेवत नेहरूंनीच निर्माण केलेल्या कंपन्या विकून देशाच्या फाडून ठेवलेल्या झोळीमध्ये गंगाजळी आणण्याचे काम  आज जे सरकार करते आहे त्यांना नेहरूंच्या ऐतिहासिक भूमिकेचे आकलन तर सोडा पण साधी समज सुद्धा नाही. स्वातंत्र्यपूर्व काळामध्ये नेहरू आणि त्यांचे वडिल मोतीलाल नेहरू हे धनाढ्य व्यक्ती होते. नेहरूंनी पुढे मोतीलाल नेहरूंचा वकिलीतून निर्माण होणारे वर्षाचे उत्पन्न इतको जास्त होते की त्याकाळामध्ये आत्ता केंद्रसत्तेत असलेले सर्व मंत्रीमंडळांचे पूर्वजांना पोसण्याचे सामर्थ्य मोतीलाल नेहरूंमध्ये होते. अलाहाबादमधले आनंदभवन हे स्वकष्टाने मिळवलेले आलिशान निवासस्थान नेहरूंनी देशाला अर्पण केले (त्याच्या समोरचा नेहरूंचा पुतळा हलवण्याचे कार्य अताच्या सरकारने केलेले आहे.). नेहरू फकीर नव्हते किंवा त्यांनी पस्तिस वर्षांपर्यत भिक्षा मागून खाल्ली नाही तरीही नेहरू ब्रिटिश राज्यकाळात एकूण नऊ वेळा जेलमध्ये गेले आणि आपल्या आयुष्याचे ३२५९ दिवस त्यांनी जेलमध्ये घालवलेले आहेत.  ब्रिटिश सरकारविरूद्ध लढण्याची त्यांची उर्मी आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांबरोबर असलेले त्यांचे संबंध फार उच्च दर्जाचे होते. एक उदाहरण द्यायचं झालं तर सरदार वल्लभभाई पटेल आणि  पंडित जवाहरलाल नेहरू यांच्यामध्ये काहीबाबतीत निश्चित मतभेद होते. परंतु पटेल आणि नेहरू या दोघांनाही एकमेकांविषयी निरातिशय आदर होता. पटेलांना नेहरू अतीलोकशाहीवादी वाटत असत.

गांधी हत्येनंतर राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघटना ही एक अतिरेकी विचारांची संघटना आहे  या मताचे पटेल होते. बऱ्याच प्रमाणात लोकशाहीवादी असणाऱ्या नेहरूंनी तसे होऊ दिले नाही. सरदार वल्लभभाई पटेल यांचा गुजरातमध्ये पहिला देखणा आणि मोठा पुतळा  खुद्द नेहरूंनीच उभा केलेला आहे. हा पुतळा गोध्रा येथे  आहे. आणि आश्चर्याची बाब म्हणजे सरदार वल्लभभाई पटेल हयात असताना नेहरूंनी तो पुतळा उभा केला होता. यासाबंधी भाषण करताना नेहरू बोलले होते की, “Sardar Patel is a valiant fighter in the cause of freedom… Having won freedom, he is now engaged in retaining it. He has changed the map of India”. आपल्या जवळच्या सहकाऱ्याबद्दल त्याचा पुतळा जीवंतपणे उभा करून वर उल्लेखिलेले गौरोवोद्गार काढलेल्या नेहरूंना पटेलांविषयी काय प्रतीचा आदर आणि प्रेम वाटत असेल हे पुढे त्याच गोध्र्यामध्ये शतकातले भयानक असे दंगे घडवून आणणाऱ्या अतिरेकी हिंदूत्त्ववाद्यांना कधीच कळलं नाही. पटेल आणि नेहरू यांच्यामध्ये कोणताही सत्तालोभ संघर्ष नव्हता. तर वेगवेगळ्या विचार पद्धतीने सत्याकडे जाण्याची आणि भारत घडवण्याची त्यांच्यात स्पर्धा होती. जे सुभाषबाबू आणि नेहरूंच्या बाबतीत सत्य आहे तेच वल्लभभाई पटेल आणि नेहरूंच्या बाबतीत सत्य आहे हे या घटनांवरून दिसून येते. २०१४ पासून आपल्या अशा किती सहकाऱ्यांना या प्रकारचे उद्गार काढून त्यांचे पुतळे मोदींनी उभे केलेले आहेत, जे स्वतःची बरोबरी नेहरूंशी करू इच्छितात? या प्रश्नाच्या उत्तरातच नेहरूंची महानता आणि आजच्या अतिरेकी हिंदूत्त्ववाही सत्ताधिशांची क्षुद्रता दिसून येते. 

जी बाब सरदार पटेलांच्या बाबतीत तीच बाब सुभाषचंद्र बोसांच्या बाबतीत होती. नेहरू आणि सुभाष अत्यंत जवळचे मित्र होते आणि नेहरूंच्या नेतेपदाबाबत सुभाषचंद्रांच्या मनात शंका नव्हती. ती शंका हिंदुत्त्ववाद्यांच्या मनात २०१४ पासून सुरू झाली. त्याचा सुभाषचंद्र बोसांशी काहीही संबंध नाही. कारण खुद्द सुभाषचंद्र बोसांनी १९३६ साली युरोपमधून जवाहरलाल नेहरूंना पत्र पाठवले आहे, त्यामध्ये त्यांनी म्हटलं आहे की “काँग्रेसच्या नेतृत्वामध्ये तुम्हीच असे आहात ज्याच्याकडे मी आशेने पाहू शकतो”. म्हणजे नेहरू हे बोसांचे नेतेही होते आणि मित्रही होते.  गांधीजी आणि बोस यांच्यात मतभेद होते तसे नेहरू आणि गांधीजींमध्येही मतभेद होते. गांधीजींच्या आर्थिक कार्यक्रमाला नेहरूंचा विरोध होता आणि तो त्यांनी जाहिरपणे मांडलेला होता. गांधीजींच्या विरोधात जाऊन जेव्हा सुभाषचंद्र बोसांनी निवडणूक लढवली तेव्हा पट्टाभी सितारामैयांचा झालेला पराभव हा स्वतः माझा पराभव आहे असं गांधीजी म्हणाले, पट्टाभी सितारामैयांना हरवून सुभाषबाबू दुसऱ्यांदा काँग्रेसचे अध्यक्ष झाले. हा पराभव माझा व्यक्तिगत पराभव आहे असं गांधीजी म्हणाले. कार्यकारणीचे सदस्य हे मागच्या वेळेला सभाषबाबूंनी नेमलेले तसेच होते पण यावेळेला सुभाषबाबूंनी असा आरोप केला की,‘आपल्या कार्यकारणीतील काही सदस्य संघराज्यवादी भूमिका सोडून देतात’. यावरून समितीच्या १५ पैकी १२ लोकांनी कार्यकारणीचा राजीनामा दिला. ज्या तीन सदस्यांनी सुभाषबाबूंच्या बाजूने राजीनामा दिला नाही ते होते. स्वतः सुभाषचंद्र बोस, त्यांचे बंधू शरद बोस आणि जवाहरलाल नेहरू. नंतर नेहरूंनी आपलं स्वतंत्र पत्रक काढून सुभाषचंद्र बोसांनी नवीन कार्यकरिणी स्थापन करावी त्यात आपण सहभागी होणार नाही. जेणेकरून काँग्रेसच्या ज्येष्ठ नेत्यांमध्ये बोसांना किती पाठिंबा आहे असं ठरवता येईल असं नमूद केलं. आणि हा नेहरूंचा सुभाषचंद्रांवरचा व्यक्तीगत राग किंवा द्वेष खचितच नव्हता किंबहूना ३ एप्रील १९३९ ला तसं तपशीलवार पत्र सभाषबाबूंना पाठवलं त्यात या साऱ्या गोष्टी नमूद केलेल्या आहेत.  वर उल्लेखिलेल्या पत्रात या साऱ्याचा गोषवारा आलेला आहे. 

हा नेहरूंचा विरोध सुभाषचंद्र बोस यांच्यावरील रागातून आलेला नसून ती नेहरूंची फार पूर्वीपासूनची फॅसिझम आणि नाझीझम बाबातची सुसंगत भूमिका होती. आणि सुभाषबाबूंनी जर गांधीजींशी संघर्षाची भूमिका घेतली तर पक्षातील डाव्या गटाला पक्षाचे ओझे पेलता येणार नाही. त्यांचा यात फायदा होईल. आणि अततः पक्षातील उजव्या विचारसरणीच्या आणि धर्मवाद्यांचा विजय होईल हा मुद्दा नेहरूंनी उपस्थित केलेला आहे. यामध्ये व्यक्तीगत सुभाष बाबूंशी नेहरूंचे काहीही वैर नव्हते. इतिहासाचा प्रवाह असा की काँग्रेस आज पुन्हा त्याच वळणावर येऊन उभी राहिलेली आहे. फॅसिझम विरोधी राहुल गांधी यांनी पक्षातील जी२३ गटाशी संघर्ष हा त्याच प्रतीचा संघर्ष आहे. आणि त्या संघर्षात विजयी होण्याकरिता पुन्हा एकदा जवाहरलाल नेहरू आणि महात्मा गांधी यांच्याकडे मार्गदर्शनासाठी पाहण्याशिवाय गत्यंतर नाही. इथे एक स्पष्ट करावेसे वाटते ते म्हणजे सुभाषचंद्र बोस हे कट्टरधर्मवादी विरोधक होते, आणि जवाहरांसोबत डाव्या गटांचेही सदस्य होते, फक्त त्यांना  साध्य- साधनसुचिता वगळून फॅसिस्टांचा पाठिंबा घेण्यात काही गैर वाटत नव्हते जे नेहरूंना भयंकर वाटत होते. 

नेहरूंची आयुष्याच्या सुरुवातीपासून उजव्या फॅसिस्टांबाबतची भूमिका ही सातत्यपूर्ण आणि सुसंगत अशी होती. तिच्यात गांधीजी, सुभाषबाबू, काँग्रेस किंवा इतर कोणत्याही घटकाने कधीच फरक पडला नाही. नेहरूवादाच्या नैतिकतेचा हा महान बिंदू म्हणता येईल.   नेहरू कुणीही नव्हते आणि ते व्यक्तिगत कामासाठी युरोपमध्ये होते तेव्हाही काँग्रेसचे एक नेते नेहरू आहेत याची फॅसिस्ट नेता बॅनिटो मुसोलिनी याला कल्पना होती आणि ते युरोपमध्ये असताना त्यांना भेटण्याची मुसोलिनीने इच्छा व्यक्त केली. नेहरूंनी तेव्हा युरोपमध्ये ज्याचा दबदबा होता आणि आधुनिक सिझर असा ज्याचा ब्रिटन देखील उल्लेख करत असे, त्या बेनिटो मुसोलिनीला भेटण्याचे नाकारले. तेव्हा तर महायुद्ध सुरू व्हायचे होते. आणि मुसोलिनी लोकप्रियतेच्या शिखरावर होता. त्यामुळे नेहरूंनी सुभाषबाबूंच्या फॅसिस्टांची वेळप्रसंगी मदत घेण्याच्या भूमिकेला विरोध करणे ही तारूण्याच्या सुरुवातीपासूनची नैसर्गिक भूमिका होती. ज्याचा त्यांनी मुसोलिनीच्या बाबतीतही अपवाद केलेला नव्हता. आणि तेव्हा तर नेहरू किंवा बोस यांच्यापैकी कुणीच काँग्रेसचे अध्यक्ष झालेले नव्हते. पण यानंतरही नेहरू सुभाषबाबू आणि काँग्रेस यांच्यात फुट पडू नये म्हणून प्रयत्न करत राहिले. खरं तर गांधींच्या सांगण्यावरून पंडित पंतांपासून ते राजेंद्र प्रसादांपर्यंत सुभाषबाबूंशी काँग्रेस अंतर्गत संघर्षाची भूमिका घेत होते. तेव्हा सुभाष बाबूंशी काँग्रेसचा संघर्ष होऊ नये म्हणून नेहरूंनी आटोकाट प्रयत्न केला. स्वतः सुभाषचंद्रांनी नेहरूंबाबत एकेठिकाणी असंही म्हटलेलं आहे की, “नेहरूंचं सामर्थ्य गांधीजींपेक्षा जास्त आहे. कारण नेहरूंना डाव्या गटाचा पाठींबा आहे जो डाव्या गटांना कधीही मिळू शकत नाही.” नेहरू आणि सुभाषबाबूंमध्ये सत्ता संघर्ष नव्हता. हे या अनेक घटनांवरून पूर्णपणे स्पष्ट होतं.किंबहूना सुभाषबाबू काँग्रेसचे अध्यक्ष होण्याअगोदरच नेहरू दोनदा काँग्रेसचे अध्यक्ष होऊन गेलेले होते. त्यामुळे जेव्हा सुभाष बाबूंनी मुसोलिनी, हिटलर किंवा ऍक्सिस  शक्तिंची ब्रिटिशांविरूद्धच्या लढ्यात मदत घ्यायची ठरवली आणि आझाद हिंद सेना स्थापन केली, तेव्हा त्यांनी स्वतःचा वेगळा मार्ग निवडलेला आहे. आणि तिथेही गेल्यावर त्यांनी आपल्या बटालियनची नावे जवाहरलाल नेहरू आणि महात्मा गांधींच्या नावाववरून ठेवली होती. शिवाय तिकडून राष्ट्राला संबोधित करताना गांधीजींना पहिला ‘राष्ट्रपिता’ असं संबोधन सुभाषबाबूंनीच केलेलं आहे. आणि नंतर जेव्हा आझाद हिंद फौजेच्यावर लाल किल्ल्यामध्ये ऐतिहासिक खटला उभा राहिला तेव्हा त्यांच्या बचावासाठीनेहरू पुन्हा एकदा वकिलाचा झगा घालून उभे राहिले होते. त्यामुळे बोस,गांधी, पटेल आणि नेहरू यांच्यात कोणताही आपापसात सत्तालोभाचा संघर्ष नसून या कल्पना राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या नागपूरच्या रेशीमबागेत तयार केल्या गेलेल्या आहेत. फॅसिझम बाबतच्या आणिउजव्या कट्टरवादी संघटनांबाबत्या आपल्या भूमिकेला नेहरूंनी आयुष्यात एकदाच मुरड घातली. ती म्हणजे राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघावर कायमची बंदी घालावी या पटेलांच्या म्हणण्याला त्यांनी त्यांनी मान्यता दिली नाही. आजच्या भारताच्या संकटाला नेहरूंची ही भूमिका मात्र कारणीभूत ठरली आणि पटेलांची भूमिका जास्त बरोबर होती हे मात्र पूर्णपणे खरे आहे.

नेहरूंना गांधीजींच्या पराकोटीच्या अहिंसेबाबत शंका होती. नेहरू क्रांतीकारकांना गांधीजींप्रमाणे ‘मारो काटो का पंथ’ मानत नसत. भागतसिंह आणि फाशीची वाट पाहणारे त्यांचे सहकारी जेव्हा लाहोरच्या तुरूंगात होते, तेव्हा ९ ऑगष्ट १९२९ रोजी सेंट्रल जेलमध्ये भगतसिंह आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांना भेटण्याकरिता स्वतः नेहरू गेले होते. एवढेच नव्हे तर नेहरूंनी आपल्या आत्मचरित्रात भगतसिंह आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांचं भरभरून कौतुक केलेलं आहे. खरं तर भगतसिंहांनी असेब्लीमध्ये बाँब टाकला त्या तिथे समोर मोतीलाल नेहरू बसलेले होते. त्याबद्दलचा कोणताही नकारात्मक विचार ना मोतीलालजी यांच्या मनात होता ना नेहरूंच्या मनात होता. या उलट आत्ता ९ मे २०१८ रोजी भारताचे सध्यकालीन पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी एक ट्विट टाकून – “भगतसिंह, बटुकेश्वर दत्त वगैरे ब्रिटिशांच्या कैदेत होते तेव्हा कोणी काँग्रेसचा नेता त्यांना भेटायला गेला होता का?” असं विचारलं आहे. हा रेशीमबागेतला कल्पनाविलास आहे. वास्तवात जे झालं ते वर लिहिलेलं आहे.

सुरुवातीला म्हटल्याप्रमाणे नेहरूंमध्ये स्वदेशी आणि राष्ट्रवादाची एक तिव्र अशी भावना होती. त्यांना भारताच्या प्राचिन परंपरांच्या विषयी खूप आदर होता. कम्यूनिस्टांच्या बाबत त्यांच्या प्रेरणा इथल्या नाहीत आणि देशी प्रेरणा नाहीत हे मार्क्सवादाबद्दल नेहरूंना आदर असून देखील त्यांनी स्वच्छपणे म्हटलेले आहे. किंबहूना कम्यूनिस्टांचा पाठिंबासुद्धा त्यांनी यासंदर्भात नाकारलेला आहे. नेहरूंनी त्यांच्या‘डिस्कव्हरी ऑफ इंडिया’ या पुस्तकामध्ये  प्राचिन भारताच्या ऋषीमुनींपासून भारतीय महाकाव्यांपर्यंत साऱ्याची एका आंतरिक प्रेरणेने विलक्षण अशी वर्णने केलेली आहेत. त्यांनी इंदिराजींनी लिहिलेल्या पत्रांमध्येही याचे उल्लेख आढळतात. धर्म निरपेक्षता ही भारताला बलवान बनवील यावर त्यांची श्रद्धा होती. (जी पुढे योग्य ठरली.) हिंदू महासभा आणि मुस्लिम लिग यांनी एकमेकांबरोबर सहकार्य केलेलं आहे पण उत्तरप्रदेशामध्ये स्वातंत्र्यपूर्व काळामध्ये सुद्धा १९३७ साली नेहरूंनी मुस्लिम लिग बरोबर मंत्रीमंडळ करण्याचे नाकारले होते. मुस्लिम लिगला संपूर्ण भारतात फाळणीअगोदर काँग्रेसच्यामानाने चांगल्या दर्जाची मते मिळाली नाहीत. काँग्रेसच्या मागे सर्व मुस्लिम नसले तरी लिगच्या मागेहीसर्व मुस्लिम नव्हते. त्यामुळे हिंदूमहासभेच्या द्विराष्ट्रवादाच्या मागणीखेरीज मुस्लिम लिगला फाळणीसाठी बळ मिळणे अशक्य होते. १९३७ साली काँग्रेसच्या दैदिप्यमान यशानंतर मुस्लिम लिगबरोबर सिंधपासून ते बंगालपर्यंत युती करून सत्ता स्थापन करण्याचं काम हिंदू महासभेने केलं. त्यामुळे मुस्लिम लिगला नैतिक पाठबळ हिंदू महासभेने दिला काँग्रेसने नाही  अधिक थेट बोलायचं झालं तर १९३७ मध्ये अहमदाबाद(कर्णावती) च्या अधिवेशनात सावरकरांनी जे हिंदू आणि मुस्लिम हे दोन राष्ट्र आहेत असे म्हटले. खुद्द विनायक दामोदर सावरकरांचं त्यासंदर्भातील विधान आहे. . “India cannot be assumed today to be a unitarian and homogeneous nation, but on the contrary there are two nations in the main; the Hindus and the Moslems, in India.” (Samagra Savarkar Vadgmay- Volume 6, Maharashtra Prantik Hindusabha Publication, 1963-65, Page 296) Savarkar made the above statement in his presidential address at the All India Hindu Mahasabha convention in Karnavati (Ahmedabad) in 1937. पुढे १९४० मध्ये लाहोरच्या मुस्लिम लिगच्या अधिवेशनामध्ये स्वतंत्रपाकिस्तानच्या द्विराष्ट्रवादाचा सिद्धांत उभा राहिला तो या पायाचा दगड होता. त्यामुळे  विनायक दामोदर सावरकर आणि मोहम्मद अली जीना हे फाळणीपुरुष आहेत. या दोघांच्या निवडीचे परिणाम नेहरू, गांधी आणि त्यांच्या काँग्रेसमधील इतर सहकाऱ्यांना भोगावे लागले.

त्यामुळे लाहोरमध्ये १९४० साली मुस्लिम लिगने द्विराष्ट्रवादाचा ठराव पास केला. या साऱ्यामध्ये नेहरूंचा दुरान्वयाने काहीही संबंध नव्हता, कारण नेहरूंनी धर्माधिष्ठीत भारताची स्थापना होऊ दिली नाही. किंबहूना स्त्रियांविषयीच्या हक्काचे कायदे पास करताना दिवाणी कायद्याच्या आधारावर लग्नापासून संपत्तीपर्यंत धर्माच्या पलिकडे जाऊन स्त्रियांना हक्क देण्याकडे नेहरूंनी प्रमुख भूमिका बजावली ज्याचे एक शिल्पकार डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरही आहेत. नेहरूंनी आपल्या आयुष्यामध्ये भारत हा पाश्चिमात्य देशांच्या इतका बळकट, आधुनिक आणि धर्मनिरपेक्ष व्हावा यासाठी प्रयत्न केले. त्यांच्या आयुष्यात त्यांनी धर्माधिष्ठीत राष्ट्र कसे पतन पावते हे पाकिस्तानच्या रूपाने पाहिले. त्याअर्थाने भारत हा हिंदू पाकिस्तान होऊ दिला नाही म्हणून तो २०१४ पर्यंत निरंतर प्रगतीपथावर गेला असे म्हणता येईल आणि याचे संपूर्ण श्रेय पंडित जवाहरलाल नेहरूंना देण्यात काहीच हरकत नाही. 

कुठच्याही एका लेखात किंवा कुठच्याही एका पुस्तकात मावेल एवढे पंडित जवाहरलाल नेहरूंचे कर्तृत्व छोटे नाही. आधुनिक भारताच्या इतिहासात पंडित जवाहरलाल नेहरू हे महात्मा गांधींएवढेच मोठे आणि अद्वितीय नेते होऊन गेलेले आहेत. काही बाबतीत तर ते गांधीजींपेक्षाही सरस होते. १९६२ साली चिन बरोबरीच्या युद्धात भारताला जेकाही अपयश आले त्याचे कारण नेहरूंना १९५२ पासून १९६२ पर्यंत दहा वर्षात अख्या भारताततल्या यंत्र युगाची निर्मिती करताना अडीज सिमांवर अत्याधुनिक यंत्राने सुसज्ज असलेली फौज उभी करणं अशक्य होतं हेही आहे. आज इतक्या वर्षानंतर लद्दाख, अरूणाचल प्रदेश, हिमाचल, सिक्कीमपर्यंत चिनच्या सेना आतपर्यंत आल्या आहेत त्याचा मुकाबला २०२१ साली भारताचे पंतप्रधान असलेले मोदी काय करताहेत? ते तर चिनचे नाव घ्यायलाही धजत नाहीत. चिनला नेहरू घाबरले नाहीत. पण आपल्याकडे संसाधनचं कमी होती. हिमालय आणि हिमालयाएवढे नेहरू यांचा खरा न्याय भारत आजही करू शकलेला नाही. नेहरूंच्या असण्याने आपण एक जगाला आदर वाटेल असा अर्वाचिन समाज निर्माण झालो. दुर्दैवाने हे लिहित असताना नेहरूंचा द्वेष करणाऱ्या क्षुद्र संघटनांनी हा महान देश परत अंधारयुगात लोटलेला आहे. अशा वेळी कदाचित नेहरूंचे स्मरण आपल्याला प्रकाश दाखवेल आणि नेहरूंच्या कर्तृत्वाचा खरा अर्थ काय आहे य़ाचा आपल्याला बोध होईल एवढीच आशा आज आपण बाळगू शकतो. नेहरूंच्या शर्टावर लावलेलं गुलाबाचं फुल हे नेहरूंच्या गुलाबपुष्पावरच्या प्रेमातून आलेलं असेल. समोर असलेल्या कॅमेऱ्याच्या प्रेमातून नव्हे.

राजू परुळेकर

raju.parulekar@gmail.com

 

Time for an Awakening!

-Raju Parulekar

In 2014 the BJP-led Government came into power at the Centre. The Bharatiya Janata Party got an absolute majority riding on the Modi wave. In a democracy, as it usually happens, this was a somewhat predictable occurrence. The preceding Congress-led UPA government was in power for ten years. Hence a change of hands in 2014 was a normal episode.

The initial ‘honeymoon period’ of Modi’s administration, if one may call it so, lasted through the years 2014-15. In fact, until the announcement of demonetisation in November 2016, many believed that Modi would have eschewed the past years of his human rights violations and misuse of govt institutions in Gujarat and would usher in a magnificent new era in Indian history.

But, post-2016 it became amply clear that Modi government had no intention of mending its old ways. In fact, having gained total control at the Centre, the entire government machinery, constitutional bodies, judiciary, administration witnessed a slow and steady infiltration by the Rashtriya Swayamsevak Sangh & BJP as also complaisant cronies and confederates of Modi from Gujarat. A series of violations of the Constitution and trampling of parliamentary democracy ensued thereon with a total disregard for human rights under the guise of controversial legislations like UAPA and the arbitrarily pushed Farm laws (better known as the infamous Black laws).

Even before the euphoria of his 2014 success could wane, the year of 2019 witnessed an even bigger electoral mandate for Modi who secured this landslide majority against the backdrop of Phulwama terrorist attack which claimed the lives of 40 jawans. A thorough investigation of the ghastly incident involving 300 Kgs of RDX and the major security lapse associated with it remains incomplete till date.

In all of this, the most significant example of govt coercion is its blatant abuse of govt institutions and other constitutional bodies for political gains.

In fact, by 2021, one can assert that, not a single institution has been spared from this politico- criminal nexus by way of selective appointments, intimidation and/or lure of plump posts after retirement. IT, ED, NIA, NSA, CBI, NCB and several such institutions started working for the BJP. Be it the Pegasus spyware for cellphones or infiltration of computers by malware to plant key evidences against thinkers and activists to put them behind bars, the entire administrative machinery seems to have wilfully surrendered itself to the BJP.

The most upsetting fact is that, the judiciary – whether the lower courts or the supreme court, is seen to have been taking a cold apathetic, at times a surprisingly ambiguous and frigid stand. At present in our country, thousands of innocent human rights activists, protesting Dalits, righteous Muslim youths, Sikh farmers, peaceful protestors continue to languish in jail over 2-3 years for want of justice. Be it lynching of Muslims, Pegasus issue, Rafale case, PM Cares controversy, Electoral bonds, Phulwama attack, major human rights violations, farmers’ protests, Adani corruption cases, the list seems endless…in all these cases in the last 7 years, the judiciary has failed to perform its constitutionally mandated duties of upholding the rights of common citizens. It displays a rather lackadaisical approach on delivery of justice. On the contrary, the judiciary appears timid, vulnerable and wary of hurting the autocrat.

So what needs to be done in today’s scenario?

Of late, this thought has hounded many, right from grassroots workers to the top brass of our political parties! What can we do while adhering to Gandhiji’s principles of non-violence, truth, non-possession and non-cooperation? Where and how to begin with?

In such alarming times, when the deterioration of political and civil liberties has led to a rapid decline of democracy in our country, a document on the lines of Charter 77, needs to be conceptualised. Charter 77 was an informal civic initiative taken by Vaclav Havel and 9 others from 1977 to 89 in Czechoslovakia calling for the Czech government to live up to its own treaty of obligations for the protection of civil and human rights.

(Vaclav Havel, a rebel playwright went on to become the President of Czechoslovakia, he was awarded the Prize for Freedom of the Liberal International)

Sooner or later this regime will end, and end it will for sure!

Our charter should essentially highlight the stringent measures to be taken against erring officials who have blatantly and unconstitutionally violated human rights.

(These officials include many administrative officers, judges and officers of the Central investigative agencies who carried out “superiors’ orders” in this authoritative regime. The illegal summons and warrants issued have resulted in several years of imprisonment for thinkers and activists) Furthermore, if any of those officers cannot be tried as per above recommendations due to their demise, then the charter should lay down a provision to recover compensation from their kin.

Making of a document of such kind is of prime significance right now. Because, history shows how Nazis were prosecuted during Nuremberg trials in 1945 and many Nazi officials defended themselves claiming that they had persecuted and punished, terrorised, tortured and killed anti-Nazi intellectuals, thinkers, writers, Jews, gypsies and nomads at the behest of their superiors. The defense ended up being rejected.

Our citizens’ charter needs to declare that a “Superior’s orders” cannot and should not absolve any officer of his constitutional duties.

The Nazi officers in Nuremberg trials were sworn in to and by the Fuhrer (Hitler) himself. Hence they were accountable to Hitler.

However, in India, each and every official in judiciary or administration swears by the Indian Constitution, and not by PM Narendra Modi (or his associates!). Thus, every official is accountable to the Constitution, not to any party, individual or his associates.

The Indian Constitution considers the Prime Minister as “first among equals” in the Cabinet. The Constitution does not grant any unlimited power to the prime minister or any of his colleagues. No official or judge can base his decision/judgement on Hindutva or any other philosophy that he might want to believe in, but the Constitution.

Judgements passed arbitrarily impacting the lives of others is a very serious crime. And even if such crimes are covered up by the current regime, the belief that they will be forgiven and forgotten by the next regime, must be squashed vehemently. Such a strong and pointed message needs to be widely spread across the nation.

Now the question arises as to who will write the Charter 2021. Actually speaking, any individual, organisation, or party who loves, respects and has an understanding of Indian independence and liberty can singly or jointly write this charter. Nevertheless, Congress as the principal opposition party must shoulder this responsibility. If Congress believes that it is the main opposition party, it should forthwith release the “Charter 21” document. Also all those political parties who have been victims of this fascist regime should ratify this charter by signing on it. Thereafter, the most important responsibility lies on the civil rights groups, human rights defenders, intellectuals, writers, thinkers and activists who should contribute to the charter as also ensure its widespread reach across the nation.

If Congress as the main opposition party, or any other opposition party delays in drafting this charter, any citizen can come up with this document.

Our Constitution would never construe of an oppressive regime that eclipses freedom of the populace.

Hence it becomes the utmost and prime constitutional duty of all of us, as citizens, to create this charter.

In Czechoslovakia, Vaclav Havel and his fellow associates initially wrote a five-page charter against the then regime. The charter became a rallying point for opposition to tyranny, as reform minded attitudes of many thinkers were later reflected through additions to the manifesto and this soon turned into a people’s movement. It came to be called as the Velvet revolution , the non violent nationwide protest movement, which was a progression from a petition, the Charter 77.

It is easily possible for activists across our nation to create such a charter and convert it into a manifesto. It can be a step towards embracing Gandhian ethics of truth, nonviolence and non- cooperation. What is important is defending one’s dignity and regaining one’s sense of responsibility. A charter which is born out of a Gandhian grammar of ethicalisation of politics is the need of the hour.

The reason for creating such a charter in a fascist regime is that, truth is being suppressed in the current regime. Government blatantly disregards the principle of non-violence, while everyone else, right from farmers to common activists diligently follow the principle of non-violence.

During the British rule, Gandhiji had followed the path of non-cooperation and civil disobedience. Likewise, a peaceful dissent is the constitutional right of every Indian citizen.

Hence it is incumbent upon the Congress to take the initiative and form the Charter. It is also natural to expect Congress to lead the way as this grand old party has gained a thorough knowledge of fair governance and hence can detect misuse of power by this regime, be it the UAPA (Black Act) or random use of colonial sedition law.

Only after a charter/ a manifesto / a declaration incorporating all the intricacies assumes a distinct form and emerges before the people, will the National Investigative Agency with its unrestrained excessive activities and the judiciary with its indifferent stance towards the Opposition as well as common citizens, wake up to the repercussions of their unconstitutional and criminal conduct. They will realise that their current deeds might eventually jeopardise their lives in future when their present ‘masters’ would not come to their and their family’s aid and rescue them.

The Preamble to the Indian Constitution begins with the words, “We, the sovereign people of India”. As yet we are still the citizens, but it’s high time that we reclaim our sovereignty. Let this sound as an awakening & beginning of

Charter21!

Click to access 8003_Charter_77.pdf

(Originally my Marathi blog. Translation by Kirti Deolekar)

आत्ता काय केले पाहीजे?

आत्ता काय केले पाहीजे? –राजू परुळेकर

२०१४ मध्ये भारतीय जनता पक्षाचं सरकार केंद्रात सत्तेवर आलं. नरेंद्र मोदींच्या नावावर भारतीय जनता पक्षाला बहुमत मिळालं. लोकशाहीमध्ये तसं पाहिलं तर ही सर्वसामान्य घटना होती, कारण अगोदरचे काँग्रेसच्या नेतृत्वाखालील युपीएचं सरकार तसं दहा वर्ष सत्तेवर होतं त्यामुळे ते जाऊन नवीन सरकार येणं ही सामान्य बाब होती. मोदींचा सुरुवातीचा काळ म्हणजे ‘हनिमून पिरिएड’ असं ज्याला म्हणतात तो २०१४- १५ समिश्र गेला. किंबहुना २०१६ नोव्हेंबरमध्ये नोटबंदी जाहीर करेपर्यंत त्यांनी गुजरातमध्ये जे मानवाधिकारांचं उल्लंघन केलं होतं आणि सरकारी संस्थांचा गैरवापर केला होता तो इतिहास टाळून नरेंद्र मोदी भारताच्या इतिहासातील चांगल्या नव्या पर्वाची सुरुवात करून दाखवती असं बऱ्या जणांना वाटत होतं. परंतु २०१६ नंतर हे निश्चित झालं की मोही सरकार हे त्यांच्या जुन्या वाटेनेच चालणारं सरकार असणार आहे. किंबहुना भारताची संपूर्ण केंद्रीय सत्ता हातात आल्यामुळे सर्व सरकारी यंत्रणा संविधानिक संस्था, संरचना, न्यायपालिका आणि प्रशासन यामध्ये राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ आणि भाजप मधील मोदी आणि त्यांच्या गुजरातमधील अनुकुल असलेल्या जवळच्या सहकाऱ्यांची भरती हळुहळु सुरू झाली. त्यामध्ये अनेकप्रकारच्या मानवाधिकाराचं उल्लंघन होतं, संसदीय परंपरांची पायमल्ली होती, युएपीए सारखे किंवा कृषीविषयक तीन काळे कायदे ते जवळपास दादागीरीने संसदेत पास करून घेण्यात आले.

२०१४ चं बहुमत पचायच्या आत २०१९ ला मोदींना दुसऱ्यांदा बहुमत मिळालं ते ज्या पार्श्वभूमीवर मिळालं होतं, तो पुलवामा मधील आरडीएक्सच्या स्फोटात ४० सैनिक मृत्यू पावले आणि तीनशे किलो आरडीएक्स आलं. त्यांची चौकशी आजतागायत नीट उभी राहिलेली नाही. या साऱ्यामधलं सरकारी दहशतवादाचं सगळ्यात मोठं उदाहरण म्हणजे सरकारी संस्था आणि संस्थानं ज्यांना संविधानिक आधार आहे त्यातल्या प्रशासनाला राजकीय कामांसाठी वापरून घेणं. किंबहुना २०२१ पर्यंत अशी एकही संस्था उरलेली नाही जिच्याबाबत आपण म्हणू शकू की तिच्या प्रशासनाचं राजकीय गुन्हेगारीकरण झालेलं नाही. IT, ED, NIA, NSA, CBI, NCB आणि अशा इतर अनेक संस्था भारतीय जनता पक्षासाठी काम करू लागल्या. पेगासससारखं फोन टॅपींग प्रकरण असो किंवा कार्यकर्ते विचारवंतांच्या कंम्प्यूटरमध्ये मालवेअर टाकून नंतर त्यांना कटामध्ये गोवुन अटक करण्याची घटना असो, संपूर्ण भारतीय प्रशासनिक यंत्रणेने स्वखुशीने भारतीय जनता पक्षाला स्वतःला अर्पण केल्याचं दिसत आहे. धक्कादायक म्हणजे याबाबत न्यायपालिका, मग ती खालची न्यायपालिका असो वा सर्वोच्च पातळीवरची न्यायपालिका असो, ती बऱ्याचदा उदासीन तटस्थ किंवा काही वेळेला आश्चर्यकारक करणारी संदिग्ध भूमिका बजावत आलेली आहे. आज देशात हजारो निरपराध मानवाधिकार कार्यकर्ते, आंदोलनकारी दलित, मुस्लिम तरुण तरुणी, शिख शेतकरी हे बेलविना दोन दोन तीन तीन वर्ष खितपत पडलेले आहेत. मुस्लिमांचं लिंचिंग, पेगासस प्रकरण, राफेल भ्रष्टाचार, पीएम केअर्स नि एलेक्ट्रोरल बॉंड्स, पुलवामा स्फोट, देशातील मानवाधिकाराचं हनन, शेतकरी आंदोलन, अदानी भ्रष्टाचार प्रकरणं, यातल्या कोणत्याही बाबीवर न्यायालयांनी अगदी सर्वोच्च न्यायालयानेही संवैधानिक भूमिका घेऊन नागरीकांच्या हक्काचं रक्षण गेल्या सात वर्षात केलेलं नाही. त्यांचा तसा दृष्टिकोनही दिसत नाही. ऊलट न्यायपालिकाच हुकुमशहासमोर भेदरलेल्या दिसत आहेत.

अशा वेळेला काय केलं पाहिजे? असा प्रश्न अनेक सामान्य कार्यकर्त्यांपासून ते राजकीय पक्षांपर्यंत सर्वांना पडतो. अहिंसा, सत्य, अपरिग्रह व असहकार ही गांधीजींची तत्व पाळून काय करता येईल? सुरुवात कुठे करावी?

तर अशा भयप्रद वेळेला झेकोस्लोव्हाकियामध्ये ज्याप्रकारे १९७७ ते ८९  पर्यंत मानवाधिकारांचं सरकारद्वारे उल्लंघन आणि हनन होत होतं तेव्हा वाक्लाव हावेल (हे नोबेल पारितोषिक विजेते लेखक आणि नंतर झेकोल्सोव्हाकियाचे अध्यक्ष होते)  आणि अन्य  नऊ  जणांनी मिळून जी ‘सनद ७७’ (Charter 77) तयार केली तशी सदन आज भारतात तयार करण्याची गरज आहे. जे प्रशासकीय अधिकारी किंवा न्यायपालिकेतील न्यायाधीश किंवा केंद्रिय तपासयंत्रणांतले प्रशासनिक अधिकारी असंवैधानिकरित्या मानव अधिकारांचं हुकुमशाही सत्तेसाठी किंवा Orders मुळे उल्लंघन करत,

तरूण कार्यकर्त्यांपासून ते मोठ्या विचारवंतांपर्यंत सर्वांना समन्स आणि वॉरण्ट काढून बेकायदेशीरपणे जेलमध्ये पाठवतात. त्यांच्यावर ही राजवट जेव्हा केव्हा संपेल. (नि ती संपेलच) त्यानंतर काय कारवाई केली जाईल त्याची स्पष्ट कल्पना या चार्टरमध्ये असणं  आवश्यक आहे. एवढंच नव्हे तर यातले कोणी अधिकारी दुर्दैवाने तेव्हा जीवित नसतील तर त्यांच्या कुटुंबियांकडून त्यांच्या अमानवतावादी व असंवैधानिक दंड कसा वसूल केला जाईल तेही या चार्टरमध्ये नमूद करणं आवश्यक आहे.

या प्रकारची सनद आता येणं अशासाठी महत्त्वाची आहे, कारण नाझींवर १९४५ मध्ये न्यूरेंबर येथे खटला भरला गेला होता, तेव्हा अनेक नाझी अधिकाऱ्यांनी, नाझीविरोधी विचारवंत, लेखक, ज्यू, जिप्सी आणि भटकेविमुक्त यांच्या छळछावण्या उभ्या करणं,त्यांच्या स्वातंत्र्याचा संकोच करणं,आणि त्यांना मारून टाकणं. ही सर्व कृत्य ही (Superior’s order)“वरिष्ठांच्या आदेशावरून” केली असा स्वतःचा बचाव केला होता. हा बचाव नामंजूर करण्यात आलेला आहे. सुपीरीअर्स ऑर्डर हा कोणत्याही अधिकाऱ्याच्या किंवा न्यायपालिकेतल्या न्यायाधिशाचा पुढच्या काळामध्ये बचाव होऊ शकणार नाही. हे आपण आत्ता नागरिकांच्या सनदेद्वारे नमुद केलं पाहिजे.

न्यूरेंबर मधले जे नाझी अधिकारी हा बचाव करत होते, त्यांनी तर थेट फ़्यूररची (हिटलरची )शपथ घेतली होती. त्यामुळे ते तर हिटलरला उत्तरदायी होते. भारतामध्ये प्रत्येक न्यायपालिकेतील किंवा प्रशासनातील कोणताही अधिकारी तर भारतीय संविधानाची शपथ घेतो.ना की पंतप्रधान नरेंद्र मोदींची!

(किंवा त्यांच्या सहकाऱ्यांची!)

त्यामुळे हे सर्वजण भारतीय संविधानाला उत्तरदायी आहेत. ना की कोणत्या एका पक्षाला, व्यक्तिला,किंवा त्याच्या सहकाऱ्यांना. भारताच्या संविधानाप्रमाणे पंतप्रधान त्याच्या कॅबिनेटमध्ये “First among equals” असतो. भारतीय संविधानाने कोणतीही अमर्याद ताकद पंतप्रधानाला किंवा त्याच्या कोणत्याही सहकाऱ्याला दिलेली नाही. संविधानाव्यतिरिक्त हिंदुत्व किंवा कोणत्याही प्रकारचे तत्त्वज्ञान मानणारा कोणताही अधिकारी किंवा जज हा त्या आधारावर आपले निर्णय घेऊन इतरांच्या आयुष्यांचा ‘बंदोबस्त’ करू शकत नाही. तो अत्यंत गंभीर अशा स्वरूपाच गुन्हा आहे. आणि हा गुन्हा या राजवटीने जरी करुन घेतला  तरी पुढच्या कोणत्याही राजवटीमध्ये त्याला पूर्वलक्षी प्रभावाने माफी असता कामा नये. नि याची समज व संदेश थेटपणे सर्व देशभर जायला हवा.

आता भारताची सनद २०२१ कोण लिहिल? हा प्रश्न ऊरतो. खरं तर भारतीय स्वातंत्र्याबद्दल प्रेम, आदर व जाण असणारी कुणीही व्यक्ती, संस्था, पक्ष किंवा सर्वजण मिळून ही सनद लिहु शकतं. तरीही प्रमुख विरोधी पक्ष म्हणून काँग्रेसची ही प्रथम जबाबदारी आहे. जर काँग्रेस स्वतःला प्रमुख विरोधी पक्ष मानत असेल तर काँग्रेसने ‘सनद२१’ तत्काळ जारी केली पाहिजे. जे विरोधी पक्ष या प्रकारच्या फॅसिस्ट आणि नाझी प्रवृत्तीला बळी पडत आलेत, त्या सर्व विरोधी पक्षांनी या सनदेवर  सह्या केल्या पाहिजेत. यानंतर सर्वात महत्त्वाची जबाबादारी, जे उरलेले सिव्हील राईट्स गृपस आहेत,  नागरी स्वातंत्र्यासाठी लढणारे लोक आहेत, विचारवंत आहेत, लेखक आहेत, कार्यकर्ते आहेत त्यांचीही यात लिहीणेव भर घालणे ही जबाबदारी आहे. आहे.यातल्या सर्वांनी ‘सनद २१’ गावागावापर्यंत पोहोचवली पाहिजे.

जर प्रमुख विरोधी पक्ष म्हणून काँग्रेसने किंवा इतर विरोधी पक्षाने ही सनद निर्माण करण्याच्या कार्याला विलंब केला तर ही सनद कोणीही निर्माण करू शकतं. कारण स्वातंत्र्याला भीतीने संकोच घालणारी राजवट ही आपल्या संविधानाला अपेक्षित नाही. त्यामुळे अशाप्रकारची ‘सनद’ लिहून तयार होणं हे आपलं संवैधानिक परमकर्तव्य आहे. झेकोस्लोव्हाकियामध्ये तत्कालिन राजवटीविरूद्ध वाक्लाव हावेल व त्यांच्या सहकऱ्यांना सुरूवातील जी सनद लिहिली ती पाच पानांची होती. अनेकांनी नंतर त्यात भर टाकली आणि ती लोकचळवळ बनली. पुढे ज्याला ‘वेल्वेट रेव्हलूशन’ असं म्हणतात ती ‘वेल्वेट रेव्हल्यूशन’ या ‘सनद ७७’ ने घडवून आणली. बसल्या बसल्या अशा प्रकारचे सनद निर्माण करणं आणि त्याचा जाहिरनाम्यात रुपांतर करणं हे देशभरातल्या कार्यकर्त्यांना सहज शक्य आहे. आणि गांधीजींच्या सत्य, अहिंसा आणि असहकार या मार्गावरचंच पाऊल आहे.

अशी सनद एका फॅसिस्ट राजवटीत निर्माण होण्याची गरज आहे याचं कारण, या राजवटीत सत्याचं दमन होत आहे. अहिंसेचं पालन सरकारकडून होत नाही, शेतकऱ्यांपासून ते सामान्य कार्यकर्त्यांपर्यंत सर्वजण अहिंसेचं पालन करताहेत. आणि अशा राजवटीशी असहकार करणं आणि त्याच्याविरूद्ध अहिंसात्मक आंदोलन करणं हा गांधीजींचा मार्ग आहे आणि त्याचबरोबर भारतातील प्रत्येक नागरिकाचा संविधानिक हक्क आहे. अशा प्रकारच्या चार्टरची सर्वात प्रथमतः अपेक्षा काँग्रेसकडून केली जाणं स्वाभाविक अशासाठी आहे कारण काँग्रेसने सत्ता आणि सत्तातंत्रामधील सध्या वापरल्या जाणऱ्या सर्व चुकीच्या गोष्टी याचा सर्वात जास्त अभ्यास केलेला आहे. मग तो युएपीए सारखा काळा कायदा असो, किंवा कालबाह्य देशद्रोहाचा कायदा असो. त्यातल्या खाचाखोचांसहीत हे चार्टर, ही सनद, हा जाहिरनामा लोकांसमोर आला तर विरोधक आणि सामान्य नागरिकांबद्दल बेलगाम सुटलेल्या सरकारी तपास यंत्रणा आणि तटस्थ असलेल्या न्यायपालिकांना आपल्या असंवैधानिक आणि गुन्हेगारी पद्धतीच्या वर्तनाची जाणिव कोणाला तरी आहे याचे भान येईल. आणि त्याचवेळेला आजचे आपले “मालक’ भविष्य काळात याचे परिणाम जेव्हा आपल्याला आणि आपल्या कुटुंबियांना भोगावे लागतील तेव्हा वाचवायला असणार नाहीत. याची जाणिवही होईल. भारताच्या राज्यघटनेच्या प्रिएंबलमध्ये पहिलंच वाक्य, ‘We the sovereign people of India’ असं आहे, म्हणजे आम्ही भारताचे सार्वभौम नागरिक. अजून आपण नागरिक तर आहोत पण सार्वभौम आहोत हे दाखवून देण्याची वेळ आलेली आहे. तर ‘सनद२१’ लिहायला सुरूवात करा.

मूळ कल्पनेच्या लिंक्स

https://chnm.gmu.edu/1989/items/show/628

https://en.m.wikipedia.org/wiki/Charter_77

  Email :

raju.parulekar@gmail.com

माझ्या आजच्या Zoom live interview ची लिंक मी इथे देत आहे. माझ्याबद्दलच्या आणि आपल्या समकालीन जगाबद्दलच्या अनेक प्रश्नांची मी यात उत्तरं दिलेली आहेत. आपल्याला आवडल्यास, न आवडल्यास सांगा.चर्चा करा. चर्चा पुढे न्या. 👇

https://t.co/KiYlbBrW9o

Why the RSS attacks Rahul Gandhi

Why the RSS attacks Rahul Gandhi, the lonely heir to the Nehruvian legacy https://www.nationalheraldindia.com/opinion/why-the-rss-attacks-rahul-gandhi-the-lonely-heir-to-the-nehruvian-legacy

Real Savarkar and brave admirers

https://www.nationalheraldindia.com/opinion/is-a-bharat-ratna-in-the-offing-the-real-savarkar-and-his-brave-admirers

खरे सावरकर आणि वीर भक्त!

विनायक दामोदर सावरकर यांच्याबद्दल लिहिताना आणि बोलताना दोन ऐतिहासिक चुका सुधारल्या पाहिजेत. त्यातली पहिली चूक म्हणजे त्यांच्या हालअपेष्टांचे उदात्तीकरण. या हालअपेष्टांचे उदात्तीकरण करण्याचे कारण नाही, कारण सावरकरांनी हा मार्ग स्वत:च चोखाळला होता आणि त्यांच्याप्रमाणेच इतर सर्वच क्रांतिकारकांनीही. एकदा आपल्या आयुष्यातल्या पर्यायांची निवड आपण केली की त्याला आपणच जबाबदार असतो, ह्याची जाणीव सावरकरांना असणारच आणि त्यामुळे आपणही ती जाणीव ठेवण्याची गरज आहे. सावरकरांना कुणी साधं आयुष्य स्वीकारल्यामुळे अंदमानात पाठवले नव्हते. ना लोकांनी ना ब्रिटिश सरकारने. त्यांनी स्वीकारलेल्या आयुष्याचा तो अपरिहार्य भाग होता.
सावरकरांच्या मूल्यमापनातील दुसरी चूक आपण टाळली पाहिजे, ती म्हणजे सावरकरांची तुलना आपण त्यांच्या समकालीन किंवा आजच्या कोणत्याही साधेसरळ आयुष्य जगणाऱ्या माणसांशी करता कामा नये. तसे न करता त्यांच्याप्रमाणेच ज्यांनी क्रांतिकारी आयुष्य निवडले होते, त्यांच्याशीच त्यांची तुलना करायला हवी. एखाद्या क्रांतिकारकाची तुलना त्याच्यासारखेच क्रांतिकारक किंवा स्वातंत्र्यसैनिकाचे जीवन जगणाऱ्या व्यक्तीशी होऊ शकते, एअर कंडिशनमध्ये बसून लिहिणाऱ्या व्यक्तीशी नव्हे. या बाबतीत अश्या तुलनेने नंतर सावरकरांना फारसे गुण देता येत नाहीत, हेच खरे सत्य आहे.जरी त्यांच्या भक्तांना आवडलं नाही तरीही. सर्वसाधारणपणे सावरकरभक्त मुद्दाम सावरकरांची तुलना तुलनेने शांत जीवन जगणाऱ्या व्यक्तींशी करतात. वास्तवात, सावरकरांच्या सोबत, अगोदर आणि नंतरही शेकडो स्वातंत्र्यसैनिक अंदमानातील सेल्युलर तुरुंगात मारले गेलेत, अनेकांचे छळ झाले. यातले बहुतेक बंगाल प्रेसिडन्सी आणि बंगाल प्रांतातील होते. समकालीन तिथे दहदंडाने गेले त्यांची संख्या साधारणपणे 173 होती. इतर हजारो शिक्षा भोगत मेले. संन्यालसारख्या स्वातंत्र्यसैनिकांना तर दोनदा काळ्या पाण्याची शिक्षा झाली. इतरही अनेकांचा अपरिमीत छळ झाला. परंतु त्यातल्या कोणीही ब्रिटिशांकडे माफी मागितली नाही, त्यांच्यासमोर गुडघे टेकले नाही आणि यातल्या कोणाचीही सुटका झाली नाही.

1,हृषीकेश कांजीलाल
2.बरेंद्र घोष
3.नंद गोपाळ
4.विनायक सावरकर
5.सुधीरकुमार सरकार
या क्रांतिकारकांनी 1913 मध्ये दया याचिका केली होती. सावरकरांची ही दुसरी दया याचिका होती. (ज्या याचिकेत 1911 साली अंदमानमध्ये आल्यावर अवघ्या सहा महिन्यात सावरकरांनी केलेल्या दया याचिकेचा उल्लेख आहे.)
वरील पाच कैदयांपैकी फक्त सावरकर आणि बरेंद्र घोष यांनी आपला क्रांतिकारक भूतकाळ पुसून टाकण्याची विनंती केली. इतर तिघांनी फक्त मानवतावादी वागणूक मिळावी अशी मागणी केली. त्यातही फक्त सावरकरांनी पुढे संपूर्ण आत्मसमर्पण केलं. याचे सारे रेकॉर्ड्स ब्रिटिशांनी स्वातंत्र्यानंतर खूप काळाने हळुहळु खुले केलेत.
याचा एक सरळ परिणाम असा झाला की, यातल्या असंख्य ब्रिटिशांसमोर माफी न मागणाऱ्या स्वातंत्र्यसैनिकांपैकी कुणीही स्वत:च्या छळाच्या कहाण्या बोलून किंवा लिहून सांगू शकले नाहीत. स्वातंत्र्यासाठी खरेखुरे बलिदान दिलेले अनेक जण अनाम राहिले त्याचे हेही कारण होते. सावरकरांपेक्षा अनन्वित छळ सहन करणारे इतर सर्व क्रांतिकारक तुरुंगात होते, पण त्यांनी ब्रिटिश सरकारकडे माफी मागून आपली सुटका करून घेतली नाही आणि परत येऊन ते स्वत: आपले चरित्र, स्वत:चे ‘काळे पाणी’ लिहू शकले नाहीत. ना त्यांना तिकडे कुणी चरित्रकार भेटला. त्यामुळे संन्याल असो किंवा इतर कोणताही राजबंदी; ज्यांनी ५० -५० वर्षं छळ सोसला, त्यांची बलिदानकथा आपल्यापर्यंत पोहोचूच शकली नाही. आता यावरही एक असा मुद्दा सावरकरभक्तांकडून पुढे केला जातो, की ‘माफी मागणे’ हा सावरकरांचा गनिमी कावा होता. मुळात, गनिमी काव्यासाठी कुणी पाच वेळा माफी मागत नाही. सावरकरभक्त नेहमी खुबीने सावरकरांचा ब्रिटनमधला एकच माफीनामा पुढे करतात, पण सावरकरांनी प्रत्यक्षात पाच माफीनामे दिले होते.
त्यातला पहिला १९११ साली (ज्याची प्रत नष्ट झाली आहे, पण ऐतिहासिक संदर्भ उपलब्ध आहेत), दुसरा १९१३ साली ज्यात पहिल्या माफ़ीनाम्याचा स्वतः उल्लेख केलाय, तिसरा १९१४ साली (ज्यामध्ये सावरकरांनी पहिल्या महायुद्धात ब्रिटिशांच्या बाजूने स्वयंसेवक म्हणून काम करण्याची तयारी दाखवली होती.), चौथा १९१९ साली, तर शेवटचा आणि पाचवा माफीनामा सावरकरांनी मार्च १९२० मध्ये दिला. सावरकरांच्या या पाच माफीनाम्यानंतर सहावा माफीनामा त्यांची पत्नी यमुनाबाई यांनी १८ एप्रिल १९२१ रोजी दिला. ज्या साऱ्याची दखल घेऊन शेवटी ब्रिटिशांनी सावरकरांची सुटका केली. ज्यामुळे ब्रिटिश सरकारचीही अखेर सावरकरांच्या माफीनाम्यांच्या सिलसिल्यापासून सुटका झाली.
माफी मागण्याचा हा तथाकथित गनिमी कावा म्हणजे सावरकर बाहेर आल्यावर पुन्हा क्रांतिकारकांच्या किंवा स्वातंत्र्याच्या कार्यात गुंतले असते तर त्याला गनिमी कावा म्हणणे कदाचित योग्य ठरले असते. पण सावरकरांनी बाहेर आल्यावर ना ब्रिटिशविरोधी कोणत्याही कृतीत आपला सहभाग नोंदवला, ना अशा कृतीला उत्तेजन दिले . उलट भारताला स्वातंत्र्य मिळेपर्यंत ब्रिटिशांनाच सहकार्य केले. सावरकरांनी बाहेर येण्यासाठी संपूर्ण आत्मसमर्पण केले होते.एवढेच नव्हे, ब्रिटिश राजवटीचे प्रेम,आदर,आणि परस्पर मदतीचे संबंध प्रस्थापित करण्याचे नम्र प्रयत्न करण्याचे लेखी दिले.

“Such an empire as is foreshadowed in the proclamation wins my hearty adherence”

म्हणजे “उद्घोषणेत पूर्वचित्रित अशा या साम्राज्याचे मी मनापासून पालन करतो” या शब्दात सावरकरांनी संपूर्ण आत्मसमर्पण केलंय.

पुढे तर ब्रिटिशांना हवी तशी द्विराष्ट्रवादाची संकल्पना जिनांच्या कितीतरी अगोदर सावरकरांनी १९३५ च्या हिंदू महासभेच्या अहमदाबाद अधिवेशनात मांडली आणि अखंड भारताच्या विभाजनाचा मार्ग ब्रिटिशांना मोकळा करून देण्यास मदतच केली. त्यामुळे सावरकरांच्या माफीनाम्याचा सिलसिला हा गनिमी कावा अजिबातच नव्हता.ते संपूर्ण कळवळून केलेलं आत्मसमर्पण होतं. इतर शिक्षा भोगत असणाऱ्या क्रांतिकारी सहप्रवाशांशी प्रतारणाच ती.

सावरकरभक्त सावरकरांचे उदात्तीकरण करताना एक गोष्ट लक्षात घेत नाही. ती म्हणजे सावरकरांचे सहकारी क्रांतिकारक माफी न मागितल्यामुळे बाहेर येऊ शकले नाहीत. त्यामुळे आपला छळ ते मांडू शकले नाहीत, सांगू शकले नाहीत. त्यांच्या झालेल्या या छळावर सावरकरांच्या माफीनाम्यांने मिळवलेला हा “विजय” आहे.

सावरकर तुरुंगातून बाहेर आल्यावर १९२६ मध्ये सावरकरांचे उदात्त चरित्र (आत्मचरित्र नव्हे!)‘द लाइफ ऑफ वीर सावरकर’ हे पहिल्यांदा बाजारात आले. त्याच्या अनेक आवृत्त्याही निघाल्या. अनेक वर्षांनंतर उघड झाले, की या चरित्राचा मूळ लेखक चित्रगुप्त हे दुसरेतिसरे कुणी नसून स्वत: सावरकरच होते. सावरकरांबरोबर तुरुंगात असणारे पण बाहेर न येऊ शकणारे इतर क्रांतिकारक आपली कथा कसे सांगू शकणार किंवा आपले चरित्र कसे लिहू शकणार?हे चरित्र वाचावे असेच आहे. वीर चित्रगुप्त!
सावरकरांनी तुरुंगातून बाहेर आल्यावर ‘हिंदुत्व’ आणि ‘हिंदूराष्ट्रा’ची एक नवीन फुटीर कल्पना उभी केली, ज्यामध्ये भारतीय मुस्लिमांना सावरकरांनी खलनायक म्हणून रंगवले. वास्तवात, भारतीय मुसलमानांनी एकंदरीत स्वातंत्र्ययुद्धात कित्येकदा सावरकरांपेक्षा अधिक बलिदान करून हातभार लावला होता. अंदमानात काळ्या पाण्याची शिक्षा भोगत मृत्यू पावलेल्या राजबंदींची नावे वाचतानाही आपल्या हे सहज लक्षात येते. परंतु ब्रिटिशांना मदत करताना हिंदू उच्चवर्णवादाचा झेंडा फडकवत ठेवणारी संघटना उभी करणे, हे सावरकरांना क्रमप्राप्त झाले होते. सावरकरांना ते नेमके कशा पद्धतीने साध्य करायचे होते, हे १९४८ मध्ये तत्कालीन लेखक आणि समाजसुधारक प्रबोधनकार केशव सीताराम ठाकरे (सध्याचे महाराष्ट्राचे मुख्यमंत्री उद्धव ठाकरे यांचे आजोबा) यांनी आपल्या लेखामध्ये लिहून ठेवले असल्याचे सदानंदराव मोरे यांनी लिहिलेले आहे. मोरे यांनी आपल्या ‘लोकमान्य ते महात्मा’ या पुस्तकात केशव सीताराम ठाकरे यांचे उतारे सुयोग्य स्पष्टीकरणासह दिलेले आहेत…

प्रबोधनकार ठाकरे लिहितात, ‘‘मराठी क्रांतिकारक तात्याराव सावरकर यांनी सन १९०८ मध्ये (म्हणजे ऐतिहासिक सत्याला मुरड घालून इतिहासाची चैतन्यप्रेरक कादंबरी किंवा काव्य बनवण्याचे आणि हिंदवी अथवा ब्राह्मण वीरवीरांगनांच्या अंगी असतील-नसतील ते सारे सद्गुण चिकटवून, त्यांना ‘अप टु डेट’ राजकारणी जाणिवेचे देशभक्त बनवण्याचे युग चालू असताना) लिहिलेल्या ‘१८५७ चे स्वातंत्र्यसमर’ ग्रंथाच्या कालपरवाच्या पुनर्जन्मापासून तर तो प्रकार पुन्हा बेगुमान नाचू लागला आहे.’’

ठाकरे यांचा कटाक्ष सावरकरांनी राष्ट्रीय इतिहासाच्या लेखनातून केलेल्या नानासाहेब पेशवे, तात्या टोपे, राणी लक्ष्मीबाई यांच्या उदात्तीकरणावर आहे, हे वेगळे सांगायला नको. या देशभक्तांच्या बलिदानाबद्दल ठाकरे आदर व्यक्त करतात. पण त्यांचा लोकसत्ताक राज्य स्थापण्याचा इरादा होता, अशा अनैतिहासिक मांडणीवर ते आक्षेप घेतात. हाच आक्षेप ते वासुदेव बळवंत व खुद्द सावरकरांच्या ‘अभिनव भारत संस्थे’वरही घेतात. आणखी एक मौज म्हणजे सावरकरांनी आपल्या या ग्रंथात रंगो बापूजी या चांद्रसेनीय कायस्थ प्रभूला ब्राह्मण बनवला. त्याचाही समाचार ठाकरे घेतात. सावरकरांनी ही गोष्ट नजरचुकीने झाल्याचा खुलासा केला, हा भाग वेगळा. पण तरीही त्यांचे खाजगी चिटणीस दामले यांनी, ‘यापूर्वी ठाण्याच्या आठवले यांनी ही चूक निदर्शनास आणली होती, परंतु पुढे छापखान्यात मजकूर गेल्यावर काय भानगड झाली न कळे!’ असे ठाकरे यांना कळवले. त्यावर ठाकरे यांची प्रतिक्रिया, ‘सगळ्याच भानगडी! त्यात या भानगडीचे काय एवढेसे?’

ठाकरे यांच्या मते ‘‘आम्ही सांगू तोच खरा इतिहास, ठरवू तोच प्राणी देशभक्त, आमचेच पंचांग लोकमान्य, स्वदेशाभिमान काय तो आम्हांला ठावा, आम्हीच तो गावा नि इतरांना सांगावा, ब्राह्मणेतर कधीच गेले नाहीत त्या गावा, असा जो कांगावा या दांभिक हिंदुत्वनिष्ठांच्या ‘राष्ट्रीय’ ठणठणाटात दिसून येतो, त्यात सत्याभिमान, इतिहासभक्ती, साहित्यसेवा, हिंदूंचा उद्धार, लोकशाहीची विवंचना वगैरे काहीही नसून मयत पेशवाईच्या ब्राह्मणी वर्चस्वाच्या पुनरुद्धाराचा दुर्दम्य अट्टहास मात्र दिसून येतो.’’

पूर्वीच्या स्वातंत्र्य चळवळीत आणि गांधींच्या चळवळीत काय भेद आहे, हे स्पष्ट करताना ठाकरे लिहितात, ‘‘वासुदेव बळवंतांचा दीक्षाविधी घेणारे अनुयायी काय, अथवा सावरकरांच्या अभिनव भारताचे दीक्षित काय, एकजात सारे ब्राह्मणच होते. खरा हिंदुस्थान शहरात नसून खेड्यापाड्यांत आहे. तो शेतकरी, कामकऱ्यांचा कोट्यवधी बहुजन समाज उठवल्याशिवाय या शहरी शहाण्यांच्या पोशाखी चळवळी फुकट आहेत, हे बिनचूक हेरून काँग्रेसला अस्सल लोकशाही शक्ती बनवण्याची कामगिरी महात्मा गांधींनी बजावलेली आहे. गांधींच्या नेतृत्वाखाली काँग्रेसही लोकशाही स्वराज्यप्राप्तीची जबरदस्त शक्ती कशी बनली, हा इतिहास तुमच्या-आमच्या डोळ्यांपुढे घडलेला असल्यामुळे तो येथे सांगण्याची आवश्यकता नाही.”
सावरकरांच्या कल्पनेतेले हिंदू राष्ट्र हे वरवर पाहता चार्तुवर्णविहीन वाटले, तरी पूर्णत: ब्राह्मणवादप्रधान हिंदू राष्ट्र होते, कारण सावरकरांनी नेहमीच डार्विनच्या ‘बलिष्ठ तोच टिकेल’ या सिद्धांताला समाजशास्त्राच्या दृष्टीने बरोबर मानले होते आणि हिंदूराष्ट्राला ते लागू केले होते. इटलीमध्ये फॅसिझम, जर्मनीमध्ये नाझीझम, भारतात रा. स्व.संघ आणि सावरकरांची हिंदू महासभा या डार्विनच्या जीवशास्त्रीय सिद्धांताला समाजशास्त्रीयदृष्ट्या लागू करणाऱ्या संघटना. अशा वेळेला हिंदू राष्ट्रामध्ये बलिष्ठ म्हणजे टिकला पाहिजे म्हणजे ब्राह्मणवादी उच्चवर्णीय तोच टिकेल. कारण यात ‘इक्विटी’ आणि ‘इक्वॅलिटी’ला वावच नाही. बहुजन आणि दलित कसा टिकेल? एवढेच नव्हे, तर यात मानवतेलाही वाव नाही. किंबहुना ‘Urban Brahmanism’ स्थापन करणे, हाच त्यांचा खरा उद्देश होता. हिंसा त्या तत्वज्ञानात वर्ज्य नव्हती. परंतु, सावरकरांनी जे हेरले आणि नंतर राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाने जे उचलले व राबवले ते फार भयंकर होते.भारतात हूण, शक यांच्यापासून ते बौद्ध धर्मापर्यंत आलेल्या सर्व धर्मांना हिंदू ब्राह्मणवादाने आपल्या पंखाखाली घेतले आणि स्वतःत जिरवून टाकले. आपल्या जातिवादाच्या उतरंडीत त्यांचा नाश करून टाकला. परंतु, प्रथमच ‘Abrahmanic Religions’ने ब्राह्मणवादी हिंदू नेतृत्वाची गोची करून टाकली होती. सुरुवातीला मुस्लिम धर्माने आणि नंतर ख्रिश्चन धर्माने. पैकी ख्रिश्चॅनिटी हा ब्रिटिशांचा धर्म असल्यामुळे सावरकरांना त्याविरोधी काही करणे शक्य नव्हते. त्यामुळे मुस्लिमविरोधी बोलणे, करणे हेच सोयीचे होते, उपयुक्त होते आणि ब्रिटिशांच्या सेवेचे साधनही होते (ज्यातून ब्रिटिशांना हवी होती ती द्विराष्ट्रवादाची संकल्पना जोपासणे शक्य होते). आज आरएसएस-भाजप सरकारचे नेमके हेच झाले आहे. हिंदू ब्राह्मणवादाची सत्ता स्थापन करण्याकरिता ख्रिश्चॅनिटी आणि मुस्लिम धर्म हेच दोन अडथळे तेव्हाप्रमाणेच आजही आहेत. अमेरिका आणि बहुतेक पाश्चिमात्त्य देशांचा धर्म ख्रिश्चॅनिटी असल्यामुळेच फक्त मुस्लिमांना ‘सॉफ्ट टार्गेट’ करणे हेच आज भारतात सुरू आहे.

सावरकरांच्या काळात सावरकरांनी जातीभेदविरहीत हिंदू समाज निर्माण करण्याचा जो प्रयत्न केला ती त्यांची ऐतिहासिक अपरिहार्यता होती, तीच अपरिहार्यता आरएसएसची आजही आहे. कारण अगोदर हूण, शक यांच्यापासून ते बौद्धधर्म आपल्यामध्ये रिचवण्याची ताकद हिंदू ब्राह्मणवादाने निर्माण केली आहे ती ताकद एक पवित्र पुस्तक, एक प्रेषित असलेल्या आणि एकसंध असलेल्या ख्रिश्चॅनिटी आणि इस्लामपुढे तोकडी पडली. याचे एक कारण म्हणजे हिंदू धर्मातील जातीयवादाची उतरंड हा एक मोठा कमकुवतपणा होता.शिवाय हिंदू धर्मात एक प्रेषित व एक पवित्र पुस्तक असे काही नाही. किंबहुना तो एकसंध धर्मच नाही. चार वेद, दहा उपनिषदे व भगवत गीता अशी पुस्तके आणि चर्वाक ते अष्टावक्रपर्यंत अनेक प्रेषित पुरुष हे एकीकडे सनातन सौंदर्य होते. त्याचा हिंदू धर्म होताना मनुस्मृतीरचित जीवनपद्धतीच्या आखणीमध्ये जातीयवादाची अमानुषता त्यात शिरली. जातीयवादात हिंदू धर्म हा ब्राह्मणवर्चस्ववाद मानणारा पुरुषप्रधान धर्म बनला. बौद्ध धर्माचे आव्हान जेव्हा त्याच्यासमोर उभे राहिले, तेव्हा ब्राह्मणांनी आपल्या जीवनपद्धतीत अनेक बदल केले. ते अगोदर मांसाहारी होते, जे नंतर शाकाहारी झाले. बुद्धाला विष्णूचा अवतार बनवला आणि बौद्ध धर्माला रिचवून टाकला. सावरकरांच्या लिखाणात बौद्ध धर्म विरोधाच्या खुणा दिसतात, ज्याचे कारण मुळात बौद्ध धर्माने हिंदू धर्मातल्या ब्राह्मणवादाला या भूमीत दिलेले आव्हान हेच होय. त्याचे तपशील सावरकरांनी हिंसा-अहिंसा असे काहीही दिलेले असो. त्यानंतर सावरकरांनी समोरासमोरचा शत्रू मानला, तो इस्लामला. सावरकरांची जातिभेदाच्या निर्मूलनाची गरज ही फक्त उपयुक्ततावादी होती. यामागे कोणतीही मूलगामी प्रेरणा त्यांना खुणावत नव्हती. त्यामुळे दलितांसाठी मंदिर बांधणे किंवा तत्सम बाबी, त्यांनी केलेल्या सुधारण ह्या मूलगामी सुधारणा नसून त्यात केवळ उपयुक्ततावाद होता.

१९४८ साली प्रबोधनकार ठाकरे यांनी सावरकरांबद्दल जे वर लिहिलेले आहे, त्यामध्ये १८५७ चे स्वातंत्र्यसमर हे पुस्तक लिहिण्यापासून हिंदू धर्मातील ब्राह्मण्यवादाचे उदात्तीकरण करणे हाच उद्देश असल्याचे स्पष्ट केलेले आहे. त्याहीपलिकडे जाऊन सावरकरांच्या संपूर्ण राजकीय लेखनात आणि वर्तनात जो साध्यशुचितेचाही अभाव दिसतो तोही निव्वळ उपयुक्ततावादी आहे. उदा. ‘सहा सोनेरी पाने’ या पुस्तकात सावरकर सरळ सरळ शत्रूपक्षाच्या स्त्रियांवर बलात्कार करण्याचे समर्थन करतात आणि तसे आपल्या शत्रूंच्या बाबत न केल्याबद्दल आणि शत्रूच्या गोटातील स्त्रियांना सन्मानाने वागविल्याबद्दल ते चक्क छत्रपती शिवाजी महाराजांना दोषही देतात. कल्याणच्या सुभेदाराच्या ज्या सुनेला शिवाजी महाराजांनी परत पाठवले, तिच्याबद्दल सावरकरांनी असा उल्लेख केलेला आहे. शत्रूच्या स्त्रियांना पळवणे आणि त्यांच्यावर बलात्कार करणे हा परोधर्म आहे, असे सावरकर रावणाचा दाखला देत नमूद करतात. त्यामुळे सावरकरांना स्त्रियांवरील बलात्कारापासून रावणापर्यंत साध्य म्हणून काहीही चालत असे. त्यांच्या लिखाणात त्यांनी हे खुलेपणाने लिहिलेले आहे. त्यांनी स्वत:चेच चरित्र टोपणनावाने लिहिले, हाही त्याचाच एक भाग होय. साध्यसाधनशुचिताही त्यांनी कस्पटासमान मानली. त्यांचे साध्य काय होते? तथाकथित हिंदू राष्ट्र. हिंदू राष्ट्र म्हणजे कोणाचे राष्ट्र तर बलवानांचे राष्ट्र. साधा तर्क जरी बांधला तरी हिंदूंमधील सर्वात बलवान कोण? तर स्वाभाविकपणे ब्राह्मण. ब्राह्मणांनी वेळोवेळी स्वत:मध्ये बदल करून इतरांना रिचवले त्याचप्रमाणे आताही तेच करावे आणि न जिरवता येणाऱ्या इस्लामला आपला शत्रू मानावे, हे सावरकरांचे तत्वज्ञान. साधन म्हणून विज्ञाननिष्ठता, हिंसा, बलात्कार हे सर्व सावरकरांना मान्य होते, जे सावरकरांनी स्वत: लिहून ठेवलेले आहे. हिंदू धर्मातील जाती निर्मूलन हे सावरकरांचे उपयुक्ततावादी साधन होते, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांप्रमाणे मानवतावादी साध्य नव्हते, हे लक्षात घेणे खूप गरजेचे आहे. म्हणजे आज आरएसएस आणि भाजप ‘सावरकर-सावरकर’ का करते, ते आपल्या लक्षात येईल. सावरकरांच्या लेखनातील आणि हिंदू राष्ट्राच्या संकल्पनेतील झेपणार नाहीत, अशा गोष्टी बाजूला काढून आरएसएस आणि भाजपने ‘उपयुक्त सावरकर’ आपले अंतिम मार्गदर्शक म्हणून निवडलेले आहेत. आरएसएस आणि भाजपला हिंदू ब्राह्मणवादी राष्ट्र बनवायचे आहे आणि त्याच वेळेस कोणत्याही प्रकारची साध्यसाधनशुचिता किंवा विवेक बाळगायचा नाही, हे सावरकरांच्या हिंदू राष्ट्र संकल्पनेला साजेसे आहे. सावरकरांप्रमाणे आपण जातिभेद पाळत नाही, असे आरएसएस म्हणते पण वास्तव काय आहे, ते आपण सारेच जाणून आहोत. शत्रूच्या क्रमामध्ये ब्राह्मणवादी हिंदू राष्ट्राच्या निर्दालन निकड तक्त्यामध्ये प्रथम मुस्लिम येतात, नंतर दलित, त्यानंतर बहुजन येतात. या सर्वांना साध्यसाधनशुचिता न बाळगता गावकुसाबाहेर ढकलणे, हे हिंदू राष्ट्राच्या संकल्पनेचे थोडक्यात सार आहे. ज्याचे प्रॅक्टिकल सावरकर स्वत: कधी करू शकले नाही, ते आज चालू आहे.

एकीकडे आत्ता भाजपाला जो सावरकरांचा पुळका आलेला आहे, तो संधीसाधूपणाचा आहे. हा संधीसाधूपणा स्वत: सावरकरांच्या संधीसाधूपणाएवढाच बेमालूम आहे.वास्तवात सावरकर हयात असताना संघाने, तत्कालिन जनसंघाने (आताच भाजप) त्यांचा छुपा द्वेष केला, त्यांच्या लेखनाची आजतगायत हेटाळणी केली आहे. आताचे देशातील सरकार, आताचा मोदीकाळ, भारतीय जनता पक्ष, राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ ह्यांचा सावरकरांशी तसा वरवर पाहता अर्थाअर्थी संबंध नाही. पण आंतरिक संबंध अत्यंत घट्ट आहे.केवळ हिंदुत्व म्हटले म्हणजे सावरकर नव्हे. सावरकर हे “विज्ञाननिष्ठ हिंदुत्त्ववादी” असल्याचा त्यांचा स्वत:चा दावा होता. सावरकरांचा गोमूत्र, गाड्या शेणाने सारवणे, भगवे कपडे घालून मंदिरात पूजा करणे, ढोंगी बुवाबावांना पदावर बसवणे, कोणालाही साधु-साध्वीची उपमा देणे ह्याचा तिटकारा होता, भले तो उपयुक्ततावादी असेल. गायीला तर सावरकरांनी कधीच माता मानले नाही. अंधश्रद्धेने जखडलेल्या सनातन धर्माला आणि चार्तुर्वणाला सावरकरांनी कधीच आपलेसे मानले नाही. याचे मुख्य कारण साधनांच्या दृष्टीने सावरकरांना अशा हिंदू धर्माची उपयुक्तता वाटत नव्हती. याउलट, गर्दी गोळा करण्याकरिता अशा भ्रामक धर्माच्या अफूची उपयुक्तता जास्त आहे, अशी राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाची विचारसरणी राहिलेली आहे. संख्यात्मक हिंदू हा कर्मकांडाने गोळा करता येतो, तथाकथित विज्ञाननिष्ठा तिथे उपयोगाची नाही हे संघाने सावरकरांच्या हयातीतच ओळखले. त्यामुळे सावरकरांच्या तत्वज्ञानातली निष्ठुरता आणि वर्णवर्चस्ववादातील छुपी संकल्पना संघ आणि भाजपने उचलली, जी आज त्यांना “हिंदूराष्ट्रा”च्या उभारणीसाठी उपयुक्त आहे. सावरकरांनी अंदमानोत्तर आयुष्यात हिंदूंमधील चार्तुवर्णाला विरोध केला. परंतु, त्यांच्या लेखनातील निष्ठुरता, पुरुषप्रधानता, साध्यसाधनशुचितेला नाकारणे या साऱ्या गोष्टी हिंदू वर्णवर्चस्ववादी म्हणजेच ब्राह्मणवादी हिंदू राष्ट्राकडेच नेणाऱ्या आहेत. त्याला समतेची दिशा नाहीच.शिवाय, सावरकरांची विज्ञाननिष्ठता ही मूल्याधिष्ठीत नसल्यामुळे आधुनिक जगामध्ये आणि मानवी अधिकारांमध्ये तिचे अस्तित्व अत्यंत धोकादायक बनते. सावरकरांना आज भारतात राज्य करणाऱ्या नेत्यांप्रमाणेच (स्वतःच्या वगळता)मानवी अधिकारांबाबत कोणत्याही प्रकारची जाणीव नव्हती. त्यांच्या संपूर्ण लेखनात ते दिसून येत नाही. आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे सावरकर हे मराठीतील लेखक होते, कवी होते आणि नाटककारही होते. परंतु, करुणा नसल्यामुळे त्यांचे सर्व क्षेत्रातील लेखन हे जड व शुष्क होते. त्यांच्या कवितांना गीते म्हणून मान्यता मिळाली, ते मंगेशकर कुटुंबीयांचा परिसस्पर्श झाला त्यामुळेच.त्यातील शुष्कता मंगेशकरांच्या संगीतरसाने ओथंबून गेली.

आज वास्तवात आपल्या डोळ्यासमोर पुरुषप्रधान, इस्लामविरोधी, उच्चवर्णवर्चस्ववादी कायदे आणि त्याची विवेकहीन अंमलबजावणी सुरू आहे. तो सावरकरांच्याच तत्वज्ञानाचाच एक भाग आहे. हेच सावरकरांचं स्वप्न होतं.सावरकरांच्या आयुष्यामध्ये दया, क्षमा, करुणा, शांती आणि अहिंसा या मूलभूत मानवी मूल्यांना शून्य स्थान होते. याउलट, छद्म, कपट, बळ, हिंसा आणि निष्ठुरता यांचा त्यांनी वारंवार गौरव केलेला आढळतो. मग आज संघाला आणि भाजपला ते आपले जवळचे वाटले, तर ते आश्चर्य काय? म्हणूनच सावरकर आज भाजप व आरएसएसला हवे आहेत.

सावरकरांनी अंदमानातून सुटून आल्यावर ब्रिटिशांना कायम सहकार्य केले (त्यावरून ब्रिटिशांची पाच वेळा माफी मागणे हे गनिमी कावा नव्हते, हे सिद्ध होते). एवढेच नव्हे, तर भारताच्या फाळणीला बॅ. महमद अली जीना यांच्याएवढाच हातभार लावला. जे सावरकरभक्त आज गांधीजींची हेटाळणी करतात, त्या गांधीजींनी फाळणीला खरे तर विरोध केला आणि दया, क्षमा, करुणा, शांती आणि अहिंसा या मानवी मूल्यांना भारतीयांच्या आयुष्यात सर्वोच्च स्थान मिळवून दिले. गांधीजींनी मानवी आयुष्यामध्ये उच्च दर्जाच्या साध्याकरिता साधनेही महत्त्वाची असतात, साध्यसाधनशुचितेएवढे काहीच पवित्र नाही, हे शिकविले त्या गांधीजींची हत्या सावरकरांचे कट्टर अनुयायी असलेल्या नथुराम गोडसे, नारायण आपटे आणि दिगंबर बडगे वगैरेंनी केली. स्वत: सावरकर नंतर सुटले असले, तरी ते गांधीहत्येत आरोपी होते. सर्व हिंदुत्ववादी शक्तींचे गुणअवगुणांचे मूळ पुरुष सावरकरच होत. सावरकर आणि त्यांचे हे सर्व सहकारी, संघातील सर्व समविचारी हे उच्चवर्णीय, उच्चशिक्षित हिंदू होते. आपण काय करत आहोत, याची पूर्ण जाणीव त्यांना होती (जशी बाबरी मशिद पाडणाऱ्यांना होती!). त्या अर्थाने गेली ७० वर्षे भारतात राज्य करणाऱ्या वेगवेगळ्या पक्षांनी, विचारांनी, नेत्यांनी सावरकर आणि संघविचाराबद्दल एकंदरीत भयंकर भोळसटपणा दाखवला, त्यामुळे आज देश संघाच्या राज्यात (संघराज्यात नव्हे!) आणि सावरकरांच्या छायेत बेभरवशाचे आयुष्य जगत आहे.

raju.parulekar@gmail.com

05-01-2020

हातापलिकडचे पवारसाहेब

मा. श्री शरद पवार हे एक वादग्रस्त नेतृत्व आणि व्यक्तिमत्त्व राहिलेलं आहे, अर्थात ते स्वाभाविक आहे. कारण त्यांच्या नेतृत्वाची कारकीर्दच ५० वर्षांची आहे आणि त्यांचे वय ८० वर्षं! त्यांच्या बाबतीत उतार-चढाव आणि अनेक वाद होणं हे स्वाभाविकच आहे म्हणा.
पवारसाहेबांनी संपूर्ण आयुष्यात वेगवेगळ्या प्रकारच्या युत्या-आघाड्या करून आपलं राजकारण केलं. त्या अर्थाने ते एका खऱ्या भारताचे प्रतिनिधित्व करतात. कारण भारत देश हीच एक मोठी युती आहे. अनेक भाषा, अनेक धर्म, अनेक राज्य, अनेक जाती उभ्या-आडव्या पसरलेल्या. या देशात युती आणि आघाडी करण्याचं कसब नसेल तर ते चांगलं नेतृत्व करण्याची क्षमता नाही, असं मानलं जातं. पवारसाहेब एक बलाढ्य नेते ठरण्याची जी अनेक कारणं आहेत, त्यापैकी कोणत्याही पक्षाशी युती किंवा आघाडी करण्याची त्यांची क्षमता हे एक महत्त्वाचं कारण. वयाच्या अवघ्या अडतिसाव्या वर्षी त्यांनी पुरोगामी लोकशाही दलाचा प्रयोग केला आणि ते स्वतः मुख्यमंत्री बनले. ती एक आघाडी होती. (त्याविषयी इतर माहिती मी लिहिणार नाही, कारण ती इतरत्र उपलब्ध आहे.) त्यानंतर पवारसाहेबांच्या आयुष्यात अनेकदा अशी आघाड्या करण्याच्या वेळा आल्या, तेव्हा त्यांनी त्या सहजपणे केल्या. याचं कारण म्हणजे अतिशय तरुण वयात स्वतःच्या बळावर अशी आघाडी करण्याचं कसब त्यांनी आत्मसात करून घेतलं, हेच होतं.

तिशीत असल्यापासून आत्ता म्हणजे ऐंशी वर्षांचे होईपर्यंत आपल्याहून वयाने मोठ्या किंवा लहान नेत्यांशी किंवा इतर कोणत्याही क्षेत्रातल्या व्यक्तींशी संवाद साधायला, दोस्ती करायला पवारसाहेबांना अवघड जात नाही. फक्त अशी दोस्ती करताना तिचं नेतृत्व आपल्याकडे राहील, याची योग्य ती काळजी ते घेतात. एकदा त्यांचे अत्यंत जवळचे स्नेही विठ्ठल मणियार यांच्याशी बोलत असताना विठ्ठलकाकांनी एक किस्सा सांगितला. ते म्हणाले, “आम्ही पवारसाहेबांचे मित्र असलो तरी स. पा. कॉलेजमधल्या निवडणुकीतसुद्धा भिंतीला खळ लावून पोस्टर चिटकवण्याचे काम आमचे असायचे आणि त्यावर देखरेख करण्याचे काम पवारसाहेबांचे असायचे.” यावरून आयुष्यात आपली भूमिका काय असली पाहिजे, याचं ज्ञान पवारसाहेबांना तरुण वयापासूनच होतं, ते दिसून येतं.

पवारसाहेबांवर मी यापूर्वी दोन लेख लिहिले होते. पैकी एक लेख हा तत्कालिक होता, तर दुसरा त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वावर होता. परंतु, त्यांच्या संपूर्ण व्यक्तिमत्त्वाला न्याय द्यायचा झाला तर त्यांच्या कारकिर्दीचा भाष्यकार व्हायला लागेल, जे इतकं सोपं अजिबातच नाही. त्यामुळे मीही ते करू शकलेलो नाही. पवारसाहेबांच्या कारकिर्दीवर लिहिताना त्यांच्यावर माझ्याकडून काही प्रमाणात अन्यायच झाला. त्याचं कारण म्हणजे एखादी लिहिणारी व्यक्ती राजकीय काम करणाऱ्या कोणत्याही व्यक्तीबद्दल त्याच्या कृतीची फक्त ५० टक्के कारणमीमांसा करू शकतो. त्या त्या राजकीय व्यक्तीने जगलेल्या घटनांचा इतिहास म्हणून उलगडा एका वेगळ्या प्रकारे होतो.तो लेखकाला आधी करताच येत नाही. आज मागे वळून पाहताना पवारसाहेबांचा ८० वा वाढदिवस आणि त्यांच्या कारकिर्दीची ५० वर्षं पूर्ण झाल्यावर असं दिसतं, की पवारसाहेब हे खरेखुरे लोकशाहीवादी आणि काँग्रेसी आयुष्य जगलेत. इंदिरा गांधींनी जेव्हा आणीबाणी लादली होती, तेव्हा पवारसाहेबांच्या कारकिर्दीचा दुसरा टप्पा नुकताच सुरुवात होत होता. त्यात जनता पक्षाचं सरकार आल्यावर तर पवारसाहेबांनी थेट ‘पुलोद आघाडी’ची स्थापना करून मुख्यमंत्रीपद मिळवलं. त्या काळानंतर अगदी आत्तापर्यंत पवारसाहेबांवर सत्तालोलुप, संधीसाधू, पाठीत खंजीर खुपसणारे वगैरे वगैरे असे वेगवेगळ्या प्रकारचे आरोप वेळोवेळी झाले. परंतु त्यांनी आरोपांपासून पळ न काढता किंवा आरोपांवर मौन न बाळगता प्रत्येक आरोपावर उत्तर दिले, भले कुणाला ती उत्तरे पटोत न पटोत. सध्या नरेंद्र मोदी आणि अमित शाहा यांची देशावर चालणारी हुकूमशाही पाहताना पवारांच्या ५० वर्षांच्या कारकिर्दीतली लोकशाही पद्धत आपल्याला जाणवते आणि पटते. त्यांच्यावर लिहिताना महाराष्ट्रात लेखकांनी अन्यायच केला असं वाटतं.लोकशाही पवार साहेबांच्या अंगात इतकी भिनलेली आहे की अगदी आत्ता ज्या निवडणुकीत ‘पवार पॅटर्न’ संपला, अशी घोषणा माजी मुख्यमंत्री देवेंद्र फडणवीस यांनी केली होती आणि अर्ध्याहून जास्त राष्ट्रवादीचे नेते फोडून भारतीय जनता पक्षात पळवून नेले होते, तेव्हासुद्धा पवारसाहेब पत्रकार परिषदेत आपल्याला विचारल्या गेलेल्या अत्यंत ज्युनिअर पत्रकाराच्याही प्रश्नांना शांतपणे उत्तर देत होते. एका ज्युनिअर आणि भाजपप्रेमी पत्रकाराने विचारले की, “तुमचे नातेवाईक पक्ष सोडून जाताहेत?” तेव्हा फक्त पवारसाहेबांचा राग अनावर झाला. ते म्हणाले, “नातेवाइकांचा काय संबंध? राजकीय माणसं पक्ष सोडून गेली, त्याबद्दल प्रश्न विचारा”. पण यावेळीही त्यांनी सुसंस्कृतता न सोडता प्रश्नांची उत्तरं नीट दिली. २०१४ पासून २०२० च्या सुरुवातीपर्यंत एकाही पत्रकाराच्या प्रश्नाला एकही उत्तर न देणाऱ्या उठवळ अशा भाजपप्रणित फॅसिस्ट राजवटीत हे किती महत्त्वाचं आहे, ते तुम्हाला कोणताही ‘सेन्सिबल’ पत्रकार किंवा लेखकच सांगू शकेल. जनतेला आपले मार्ग पटोत न पटोत पण आपण जनतेला उत्तरदायी आहोत, याचा विसर पवारसाहेबांना गेल्या ५० वर्षांत कधीही पडलेला नाही. ‘खो-खो’पासून कबड्डी, कुस्ती, साहित्य, शास्त्र, मनोरंजन,
कला, सहकार, कृषी या सगळ्या क्षेत्रांमध्ये एकेक ग्रंथ लिहिता येईल एवढी भरीव कामगिरी पवारसाहेबांनी गेल्या ५० वर्षांत करून ठेवलेली आहे. या क्षेत्रातल्या छोट्या माणसांसाठीही त्यांनी अनेक संस्थादेखील उभारल्या. यात मी कुस्तीचा उल्लेख वेगळा केलेला नाही. (खरं तर कुस्तीमध्येही मग ती मॅटवरची असो किंवा मातीतली; पवारसाहेबांनी यासाठीही भरपूर मोठे योगदान दिलेले आहे.कुस्ती मातीतुन गादीवर त्यांनीच आणली.)शिवाय आत्ताच माजी मुख्यमंत्र्यांनी पवारसाहेबांना कुस्तीचे आव्हान दिल्यावर परिस्थिती काय झाली, हे आपण सर्वांनी पाहिलेलंच आहे.
पवारसाहेबांची काम करण्याची पद्धत अतिशय गुंतागुंतीची आणि त्यांच्यासोबत काम करणाऱ्याला प्रचंड बौद्धिक व्यायाम देणारी आहे. त्यांच्या भूमिकेचा आणि डावपेचांचा अंदाज सहजासहजी कोणाला येत नाही. अगदी त्यांचे गुरू माननीय यशवंतरावजी चव्हाण ते काँग्रेसच्या विद्यमान अध्यक्ष सोनिया गांधी यांच्यापर्यंत सर्वांना त्यांच्या डावपेचांचा अंदाज कधीच आलेला नाही. परंतु, याचा अर्थ त्यांच्यासोबत काम करण्याची मजा कमी होते, असा नाही. किंबहुना केंद्र सरकारमध्ये स्थापित असलेल्या फॅसिस्ट राजवटीविरूद्ध लढण्याची वेळ आली, तेव्हा संपूर्ण देशात ती लढाई फक्त पवारसाहेबांच्या या गुंतागुंतीच्या बौद्धिक व्यायामाच्या पद्धतीनेच महाराष्ट्रात यशस्वी करणं सोपं झालं.
शरद पवारांचे डावपेच हे अनेक तुकड्यांत विखुरलेले असतात. ते एका तुकड्याचा दुसऱ्या तुकड्याशी शेवटपर्यंत संबंध येऊ देत नाहीत. स्वतंत्रपणे त्या सर्व तुकड्यांची कामं पूर्ण झाली की, हळूहळू मन लावून त्यांची जुळणी ते स्वतः करतात. ही जुळणी कशी करायची, कधी करायची हे त्यांनी आधीच ठरवलेलं असतं, पण सोबत बसलेल्या माणसाच्याही ते अजिबात लक्षात येत नाही. राजकारणातले अर्धे लोक त्यांच्यासोबत काम करताना थकून जातात, उरलेले अर्धे विस्मयचकीत होतात. हा खेळ पवारसाहेबांना अतिशय आवडतो.तो ते संयमाने आणि चिकाटीने खेळतात. वयाच्या ३० व्या वर्षापासून ते वयाच्या ८० व्या वर्षापर्यंत पन्नास वर्षे अव्याहतपणे ते हा खेळ खेळत आलेले आहेत.परत फक्त राजकारणातच पवारसाहेब हा खेळ खेळतात असे नव्हे, तर त्यांनी ज्या-ज्या क्षेत्रात आपला ठसा उमटवला त्या त्या क्षेत्रात त्यांनी या प्रकारेच मार्गक्रमणा केलेली आहे. क्रिकेट, खो-खो, कबड्डी, कुस्ती असे खेळच काय, तर साहित्यिकांचे वेगवेगळे गट असो, सहकार क्षेत्र असो, कृषी क्षेत्र असो किंवा माणसाला शहाणं करून सोडणारं कोणतंही क्षेत्र असो पवारसाहेबांनी बौद्धिक व्यायामाच्या जोरावर त्या-त्या क्षेत्रात आपला ठसा उमटवला नाही असं कधीच झालं नाही.तरीही पवारसाहेबांना सत्तेच्या राजकारणात अत्याधिक रुची आहे हे मान्य करावंच लागेल,आणि आश्चर्याची गोष्ट म्हणजे सत्तेपर्यंत पोहोचताना जो प्रवास आहे मग ते क्षेत्र कोणतंही असो; त्यात पवारसाहेब आपली ही बौद्धिक व्यायामाची पद्धत नेहमीच वापरताना दिसतात. एक उदाहरण म्हणून क्रिकेटच्या क्षेत्रामधील त्यांची वाटचाल आपण काढून पाहा. तुम्हाला वर मी जे म्हणतोय, त्याचा प्रत्यय नक्की येईल.
आत्ताच्या विधानसभेच्या निवडणुकीच्या वेळेला ‘राष्ट्रवादी काँग्रेस संपली’, ‘पवार पॅटर्न बाद झाला’ यावर अनेकांनी विश्वास ठेवलेला होता. राष्ट्रवादी काँग्रेस हा त्यांचा पक्ष अर्ध्याहून जास्त फोडून भाजपाने स्वतःच्या पक्षात विलीन केला होता. तरीही पवारसाहेबांनी आपल्या चित्ताची शांती ढळू दिली नाही. ईडीसारख्या एजन्सीपासून भर पावसापर्यंत ते लढत राहिले. एवढंच नव्हे, तर आपल्या लाखो कार्यकर्त्यांना त्यांनी लढण्याची प्रेरणा दिली. परिणामतः राष्ट्रवादी काँग्रेस पुन्हा उभी राहिली. शून्यात जाऊन परत उभं राहण्याची पवारसाहेबांची ही पहिलीच वेळ अजिबात नव्हे. पन्नास वर्षांच्या राजकारणात अनेक वेळा त्यांना शून्यात जावं लागलं आणि तरीही ते जिद्दीने पुन्हा उभे राहिले. एवढंच नाही, तर त्यांनी शत्रूंना आडवे केले. विरोधकांना मित्र बनवून पंखाखाली घेतले.ते स्वतः गुणी आहेतच शिवाय (विरोधकांचे पण) गुणग्राहक आहेत.

आयुष्यात संघर्षात गुण दाखवण्याची वेळ त्यांच्यावर अनेकदा आलीय. पहिल्यांदा काँग्रेस सोडून समाजवादी काँग्रेसची स्थापना केली तेव्हा, परत समाजवादी काँग्रेस काँग्रेसमध्ये विलीन केली तेव्हा, परत काँग्रेस मोडून राष्ट्रवादी काँग्रेस उभी केली तेव्हा, आणि राष्ट्रवादी काँग्रेस उभी केल्यावर परत काँग्रेसशी युती केली तेव्हाही पवारसाहेबांनी प्रचंड मोठी जोखीम घेतली होती. आपल्या कारकिर्दीत अशा प्रकारे अनेकदा त्यांनी प्रचंड जोखीम पत्करून शून्यातून सारं काही उभं केलेलं आहे. केवळ राजकारणच नव्हे, तर पवारसाहेबांना जेव्हा कॅन्सर झाला आणि संपूर्ण तोंडाचा आणि जिभेचा एक भाग आतून वेगळा करावा लागला तेव्हा प्रचंड वेदनेत असतानाआणि तोंडात रक्ताळलेल्या जखमा घेऊन पवारसाहेबांनी निवडणुकीचा प्रचार केला होता. शेकडो भाषणं केलीत.तेव्हाही त्यांच्या विरोधकांना आणि शत्रूंना असं वाटलं होतं, की पवारसाहेबांवर या आजारामुळे नि सर्जरीमुळे खूप मर्यादा येतील. परंतु पवारसाहेब कायमच ‘On My Terms’ म्हणत लढत राहिले. नुसते लढत राहिले नाही, तर त्यांनी या लढाईत पुन्हापुन्हा विजयही मिळवलेला आहे. पवारसाहेबांना असाधरण स्मरणशक्तीची देणगी लाभलेली आहे. ते आयुष्यात काहीच विसरत नाही, सन्मान असो किंवा अपमानही! ते क्वचित सूडही घेतात. तो ही उंदीर-मांजर पद्धतीने..
पवारसाहेबांनी जर मी काही विसरलो असं सांगितलं, तर असं निश्चित समजा की तो त्यांचा राजकीय डाव आहे. पवारांच्या बौद्धिक व्यायामाच्या प्रक्रियेचा एक भाग म्हणून ते विसरण्याचा अभिनय करू शकतात, पण ते विसरूच शकत नाहीत. कारण त्यांना विसरण्याची देणगीच नियतीने दिलेली नाही.
गेल्या पन्नास वर्षांच्या राजकीय आणि सामाजिक कारकिर्दीत पवारसाहेब सत्तेबरोबर राहिले. सत्तेबरोबर राहण्याचा त्यांचा मार्ग हा त्यांचे गुरू माननीय यशवंतराव चव्हाण यांच्या मार्गापासून फारकत घेणारा होता, असा आरोप बरेचजण त्यांच्यावर करतात. ते सत्यही आहेच.परंतु आता मागे वळून पाहताना वाटतं, की यशवंतराव चव्हाणांचा अखेरचा काळ जेव्हा पवारसाहेबांनी पाहिला तेव्हा त्यांना त्या प्रकारचं मृदू राजकारण भविष्यकाळात टिकणार नाही, याची जाणीव झाली असावी आणि म्हणूनच पवारसाहेबांनी राजकारण करण्याची आपली स्वतंत्र पद्धत व शैली विकसित केली. कल्पना करा, यशवंतराव चव्हाणांच्या मार्गाने आत्ता त्यांना मोदी आणि शहांसारख्या कोणत्याही प्रकारच्या शालिनतेचा स्पर्श न झालेल्या लोकांवर विजय मिळवता आला असता का? महाराष्ट्रात बाळासाहेब ठाकरे हयात असताना बाळासाहेब ठाकरेंच्या राजकारणाची आणि पवारांच्या राजकारणाची एक स्पर्धा होती, विशेषतः १९९० सालापासून. बाळासाहेब ठाकरेंचा काही विशिष्ट कारणांमुळे (ज्याविषयी मी अन्यत्र अनेकदा लिहिलेलं आहे.) प्रचंड करिष्मा होता. परंतु पवारसाहेबांच्या राजकारणापुढे त्यांच्या राजकारणाचा कधीच पाड लागला नाही. ठाकरेंचं राजकारण हे पवारसाहेबांनी कायमच स्वतः अंकित करून ठेवलं होतं. याचा अर्थ त्यांची आणि ठाकरे यांची मैत्री नव्हती असंही नाही किंवा त्यांना ठाकरेंबद्दल प्रेम नव्हतं असंही नाही. परंतु पवारसाहेबांची ही मजबुरी आहे, की त्यांच्या आयुष्यात येणाऱ्या कोणत्याही व्यक्तीसोबत राजकरण मध्ये घेतल्याशिवाय ते छानपैकी मैत्री एन्जॉय करू शकत नाहीत. याला अपवाद, त्यांच्या कन्या सुप्रिया सुळेंचा आणि त्यांच्या नातवंडांचा असावा. महाराष्ट्रामध्ये राजकारणाची एक पातळी आहे, राजकारणाचा एक दर्जा आहे. महाराष्ट्रात गेली पाच वर्षं वगळता कधीही सूडाचं राजकारण केलं गेलं नाही. याचं कारणही पवारसाहेबांच्या व्यक्तिमत्त्वातला सुसंस्कृतपणा आहे. कारण पवारसाहेब हे गेली पन्नास वर्षं, निदान चाळीस वर्षं महाराष्ट्रातल्या राजकीय नेतृत्वाचे ‘लघुत्तम साधारण विभाजक’ आहेत. जर त्यांनी ठरवलं असतं, तर महाराष्ट्राच्या राजकारणातला सुसंस्कृत आणि सभ्यपणा ते गुजरात प्रमाणे नष्ट करू शकले असते. परंतु ठरवून पवारसाहेबांनी तो सुसंस्कृतपणा नष्ट होऊ दिला नाही. हेही पवारसाहेबांचे त्यांनी या राज्यावर केलेले उपकारच आहेत.
इतर कोणत्याही मोठ्या माणसाप्रमाणे पवारसाहेबांना त्यांची स्तुती आवडते आणि निंदा आवडत नाही. त्यांच्यावर टीका केली तर ते रागावतात, बऱ्याचदा संवाद बंदच करतात. पण लगेच हातात सत्ता आहे म्हणून त्यांना प्रश्न विचारणाऱ्यांच्या, त्यांच्याविरूद्ध बोलणाऱ्यांच्या, त्यांच्याविरूद्ध लिहिणाऱ्यांच्या घरी कधीही पोलीस, इन्कम टॅक्स,ईडी किंवा सीबीआय पाठवत नाहीत. पवारसाहेबांच्या हातात सत्ता असताना किंवा ते तरुण असतानाही अशा संस्थांचा आपल्या विरोधकांना दबवण्याकरिता (क्वचित एखादा दुसराअपवाद वगळता) त्यांनी वापर केल्याचं मला आठवत नाही. विरोधकाला आपल्याबरोबर घेण्याची हातोटी आणि विरोध पचवण्याची ताकद हे पवारांचे असाधारण गुण आहेत. त्यांच्यावर लोकांनी जगभरचे आरोप लावले. अनेक प्रकारच्या माफियांशी त्यांचे संबंध आहेत असंही लिहीले आणि बोलले गेले. परंतु ते लिहीणारी आणि बोलणारी सर्व माणसं आजही हयात आहेत आणि उत्तम जगताहेत, मॉर्निंग वॉकला जात आहेत.पवारांकडे प्रचंड सत्ता असतानाही. पवारांनी अशा लोकांकडे दुर्लक्ष केलं. वेळ पडली तेव्हा उत्तरं दिली आणि संधी आली तर त्यांना पंखाखालीही घेतलं.
एकेकाळी म्हणजे ७० च्या दशकापासून ते २००० पर्यंत म्हणजे साधारण ३० वर्षं शिवसेनेच्या ‘मारो-काटो’च्या राजकारणाचा मुंबईवर फार मोठा प्रभाव होता. त्या राजकारणामुळे एका मोठ्या गटाचे बाळासाहेब ठाकरे हे राजकीय स्टाईल स्टेटमेंट बनले होते. परंतु या गोष्टीचा पवारसाहेबांच्या राजकारणावर काहीही परिणाम झाला नाही. त्यांनी मुळचे काँग्रेसी पद्धतीचे राजकारण महाराष्ट्रात रूजवले आणि पुढे नेले. उजव्या शक्तींचे फॅसिस्ट राजकारण ज्यामध्ये साहित्य, कला, शास्त्र आणि विज्ञान याला काहीही महत्त्व नाही. त्याच्या विरोधात पवारांनी या साऱ्या क्षेत्रांमध्ये ५० वर्षांच्या काळात भरीव योगदान दिलेलं आहे. मराठवाडा विद्यापीठाच्या नामांतरापासून ते महाराष्ट्रात स्त्रियांना राजकारणात आरक्षण मिळण्यापर्यंत सर्व बाबींमध्ये पवारांनी स्वतःच्या सत्तेचा वापर करून भरीव योगदान दिलेलं आहे. राज्य महिला आयोग स्थापना,स्थानिक स्वराज्य
संस्थात स्त्रियांना 50% आरक्षण, जमीन,घर खरेदी विक्रीत पत्नीचे नाव लावण्याचा निर्णय असे असंख्य पुरोगामी निर्णय पवारसाहेबांच्या नावावर आहेत.
वेगवेगळ्या काळामध्ये तत्कालिक घटनांच्या अनुषंगाने पवारांच्या नेतृत्वावर अनेक प्रकारची टीका केली गेली. परंतु त्यांच्या ५० वर्षांच्या कारकिर्दीचं सिंहावलोकन केलं, तर शरद पवार हे निखळ पुरोगामी नेते आहेत, हेच लक्षात येतं. असं असतानाही आजवर पवारसाहेब भारताचे पंतप्रधान होऊ शकलेले नाहीत. याचं मुख्य कारण महाराष्ट्र एकदिलाने पवारसाहेबांच्या पाठीशी उभा राहिला नाही, हेच आहे. या व्यतिरिक्त काँग्रेसचं अंतर्गत राजकारण आणि पवारसाहेबांना काँग्रेसच्या तत्वज्ञानाबद्दल असलेलं आकर्षण (जे योग्यच आहे.) आणि शिवसेनेच्या वेगळ्याच आंदोलनाचा महाराष्ट्रात झालेला उदय. या सर्व गोष्टी पवारसाहेबांच्या पंतप्रधानपदाच्या मार्गातील वेळोवेळी अडचणी ठरल्या. काँग्रेस च्या हातापलीकडे पवारसाहेब पोहोचले. पण त्या हातापासून देश मुक्त होऊ नये यासाठी त्यांनी स्वतःचा हात कित्येकदा दूर ठेवला.पवारसाहेबांमध्येअसाधारण गुणवत्ता असूनही भारतातले फार थोडे नेते असे असतील,जे पवारांवर विश्वास ठेवतात. याचं मुख्य कारण हे त्यांची कमी विश्वासार्हता हे नसून पवारांची बौद्धिक व्यायाम देण्याची पद्धत न झेपणे हे ही आहेच. परंतु अशा अनेक कारणामुळे पवारसाहेब पंतप्रधानपदापासून दूर राहिलेत.खरं तर हे ही पूर्ण सत्य नाही. कारण तसं असेल तर जेव्हा मोदी पंतप्रधान झाले, तेव्हा त्यांच्यावर भारतातले किती नेते विश्वास ठेवत होते? राजकीय वर्तुळामध्ये पवारांची विश्वासार्हता तर मोदींपेक्षा कायमच जास्त होती, परंतु मोदींच्या मागे गुजराती समाज एकदिलाने उभा राहिला. मोदींनी एक नकारात्मक चळवळ उभी करण्याची आणि स्वतःला पंतप्रधानपद मिळवण्याकरिता देशाला त्रासात लोटण्याची तयारी दाखवली, आणि ती अमलातही आणली. पवारसाहेबांनी तसं काही केलं नाही. याचं कारण त्यांच्यावर झालेले काँग्रेसचे खोल संस्कार होते, ज्यामध्ये एकंदरीत जनतेचं हित हे व्यक्तिगत फायद्यापेक्षा जास्त महत्त्वाचं आहे असं पवारसाहेब नेहमीच म्हणत आलेले आहेत.
महाराष्ट्राचं पुरोगामित्व, महाराष्ट्राची सुशिक्षितता आणि एकंदर मराठी संस्कृती ही झुंडी करून किंवा कळपाकडे जाण्याची नाही. समाजसुधारकांची एक मोठी परंपरा महाराष्ट्राला लाभलेली आहे. त्यामुळे महाराष्ट्रातल्या लोकांना आपला माणूस पंतप्रधान व्हावा, यापेक्षा देशातल्या जास्तीत जास्त लोकांचं भलं कसं होईल, याची अधिक चिंता असते. याउलट गुजरात किंवा उत्तर प्रदेशचं राजकारण आहे. पवारसाहेबांना महाराष्ट्र लाभलेला असल्यामुळे त्यांचं पंतप्रधानपद आजवर तरी दुरापास्त होतं. आता मोट बांधण्यात वाकबगार असलेले पवारसाहेब अजूनही जर मोट बांधू शकतील, तर पंतप्रधान होऊ शकतील. कारण राजकारणात उशीरा आणि लवकर असं काही नसतं. इराणचे सर्वेसर्वा आयातुल्ला खोमोनी ८० व्या वर्षी फ्रान्समधून परागंदा अवस्थेतून इराणला परत आले आणि इराणचे सर्वोच्च नेते बनले, आणि ९० व्या वर्षापर्यंत त्यांनी इराणवर राज्य केलं. त्यामुळे राजकारणात अशक्य काहीच नसते आणि ८० हे वय अजिबात जास्त नाही.
पवारसाहेब आत्ता आयुष्याच्या त्या टप्प्यावर उभे आहेत, जिथे ते काका, बाबा, आजोबा आणि नेते या चारही भूमिका एकाच वेळी वठवताहेत. ते स्वतःच आताच प्रचारात म्हणाले होते की, “मी काय म्हातारा आहे का? अजून बऱ्याच लोकांना घरी बसवायचं आहे.” तर त्याचं उत्तर ‘नाही ‘ असं आहे. त्या उत्तराला जोडून त्यांच्या वाढदिवसाच्या निमित्ताने त्यांना इतिहासाचं एक आव्हान स्वीकारायची मी विनंती करतो. पवारसाहेब, तुम्ही अजिबात म्हातारे झालेले नाहीत. घरी बसवायचा मुद्दाच असेल, तर लोकशाही भारत देशातल्या फॅसिस्ट नेतृत्वाला घरी बसवणं ही काळाची गरज आहे. तेवढं हे एक देशाचं आवाहन मान्य करा, आणि नेतृत्व म्हणून हे इतिहासाचं आव्हान स्वीकारा. ह्या फॅसिस्ट नेत्यांना महाराष्ट्राप्रमाणे भारतात आपण जर घरी बसवलंत तर आज जितका महाराष्ट्राचा इतिहास आपला ऋणी आहे, तितकाच भारताचा इतिहास आपला ऋणी होईल.
तेवढं एक देशातल्या फॅसिझमला वणक्कम कराच!
तेव्हढा एक पवारांचा हात आज देशाला मिळू द्या!
आपल्या वयाच्या दिमाखदार शतकाच्या वेळी मग मी पुस्तकच लिहीन.

– राजू परूळेकर
raju.parulekar@gmail.com
१२ डिसेंबर २०१९

सिद्धहस्त संजय

श्री संजय राऊतांवर मी अगोदरही लिहिलेलं आहे. पण ते पुरेसं नव्हतं आणि ते बऱ्याच प्रमाणात तत्कालिक होतं. खरं तर संजय राऊत यांच्यासराख्या माणसावर माझा लेख वाचल्यावर तो माणूस डोळ्यासमोर उभा राहील असं लेखन माझ्याकडून मलाच अपेक्षित होतं. मी ज्या काळात ‘सामना’त वेगवेगळ्या व्यक्तीमत्वांवर ‘क्लोज शॉट’ नावाचा स्तंभ लिहायचो (त्याचीही एक गोष्ट आहे.पण ती नंतर) तेव्हा संजय मला अनेकदा गंमतीत विचारायचा की, “तू माझ्यावर लिहिलसं तर काय लिहिशील?”  त्याचं उत्तर तेव्हा माझ्याकडे नव्हतं. याचं कारण संजयच्या व्यक्तिमत्वाला अनेक पैलू आहेत. काही गंभीर आहेत तर काही गंमतीशीर आहेत.संजय कधीच गंभीरपणाचा आव आणत नाही. पण तो मुलत: अतिशय गंभीर माणूस आहे.  तो कष्टकरी जनतेचा खराखुरा प्रतिनिधी आहे. तो सातत्याने कष्ट केल्याशिवाय शांतपणे बसून जगू शकत नाही.अर्थात त्याला लहानपणापासून कष्टाचं आयुष्य प्राप्तआहे. एकेकाळी तो ‘सामना’मध्ये इतकं लिहित असे की, पहिल्या पानापासून शेवटच्या पानापर्यंत संजयचा लेख, स्तंभ, अग्रलेख यात असे. कित्येकदा बतमी स्वतः लिहून तो उपसंपादकाकडे देत असे. कोऱ्या कागदांचा ताव घेऊन आपल्या मोठ्या टपोऱ्या अक्षरांमध्ये लिहिल्याशिवाय त्याला आपण कार्यकारी संपादक आहोत याचं फिलिंगच कधी आलेलं नाही. आत्ता ह़ॉस्पिटलमध्ये त्याची एँजिओप्लास्टी झाली त्याच्यासुद्धा दुसऱ्या दिवशी तो गादीवर बसून लिहीतो आहे असे वर्तमानपत्रात फोटो आले,  अनेकांना  ती फोटोसाठी दिलेली पोझ वाटली. तर तसं अजिबात नाही. संजयसाठी अशा प्रकारे बसून हातने लिहिणं हे औषध आहे. कुठच्याही प्रकारच्या ताणतणावावरचा त्याचा तो कॅथार्सिस आहे. ‘सामना’ मध्ये तो रोखठोक, सच्चाई हे कॉलम त्याच बरोबर अग्रलेख तो रोजच्या रोज लिहित असे ते सुद्धा पेनाने.  ( सच्चाई आता बंद झाला, अग्रलेख आणि रोखठोक अजून चालू आहे.)  आपल्या कारकिर्दीमध्ये एकेकाळी तर त्याने राशी भविष्यसुद्धा लिहिल्याचं मला आठवतय.तशी त्याच्या कुठच्याही लिखाणात राशी-भविष्यात असते तशी नाट्यमयता असतेच. त्याच्या पत्रकारितेच्या सुरूवातीच्या काळात त्याच्यावर माधव गडकरींचा खूप परिणाम होता. माधव गडकरींच्या लेखनशैलीमध्ये एक नाट्यमयता होती. ती नाट्यमयता त्यांच्या लेखाच्या शेवटाला जाऊन टिपेला पोहोचत असे आणि त्या क्लायमॅक्स पॉईंटला ते लेखनाला एक ट्विस्ट देत असत. ती शैली संजयने अजून विकसित केली. माधव गडकरींच्या सोबत संजयवर आचार्य अत्रे आणि बाळासाहेब ठाकरे या दोघांचाही खूप प्रभाव आहे. तो पोटतिडकीने लिहितो, वागतो. त्याला अत्र्यांप्रमाणेच परस्परविरोधी भूमिका काही कालांतराने तितक्याच पोटतिडकीने मांडायला सहज जमतं. याचं कारण अत्रे आणि ठाकरे या दोघांचा त्याच्यावरचा प्रभाव हेही आहे. आमच्या मैत्रीमधे हा आमच्या दोघांमध्ये समान बिंदू सुद्धा आहे. एखाद्या माणसावर किंवा मुद्द्यावर पराकोटीची टीका, निंदा आणि नंतर काळ बदलल्यावर त्याच व्यक्तीची पराकोटीची प्रशंसा मनापासून करता येऊ शकणे हे निर्मळ मनाचं प्रतिक आहे. ते संजयमध्ये पुरेपुर आहे. संजय हाडाचा लेखक आहे आणि पत्रकार आहे. लोकप्रभामध्ये उपसंपादक असताना तो आपल्या लेखनाने धुमाकूळ घालत असे. त्याचे संपादक अर्थातच माधव गडकरी होते. लेख शिर्डीच्या साईबाबांवर असो किंवा गँगस्टर अरूण गवळीवर असो, संजय एखाद्या चित्रपटाच्या पटकथेप्रमाणे लिहित असे. संजय मौखिक लिहितो. म्हणजे, तो जे लिहितो ते तो मनात स्वतःशी बोलत असतो. त्यामुळे एखाद्या चित्रपटाच्या पटकथा आणि संवादाप्रमाणे त्याचं लेखन होत जातं. सुरूवातीच्या काळात क्राईम रिपोर्टर म्हणूण खूप काळ काम केल्याने संजयने गुन्हेगारांचे आणि माफियांचे अधोविश्व जवळून बघितलेले आहे. संजय ज्या काळात क्राईम रिपोर्टर होता त्या काळात दाऊद, अश्विन नाईक, रमा नाईक, छोटा राजन, पुढे अरूण गवळी आणि इतर सर्व गँग्स मुंबईत जोरात होत्या. त्या सर्वांच्या अधोविश्वाचं संजयने एखाद्या चित्रपटाच्या थरार कथेप्रमाणे अनेकदा  लोकप्रभामध्ये वर्णन केलेलं आहे. वर उल्लेखलेल्या सगळ्या बाबींमुळे संजयची मूस वेगळी घडत गेली. संजय जे लिहितो ते तो मनातल्या मनात स्वतःशी बोलत असतो त्यामुळे तो जेव्हा बोलतो ते एखाद्या चित्रपटातील डायलॉग डिलिवरीप्रमाणे वाटतं. अनेकांना संजयची बोलण्याची पद्धत नाट्यमय वाटते. पण संजय तसं ठरवून करत नाही तर त्याच्या लेखन शैलीचा त्याच्या बोलण्यावर झालेला नैसर्गिक परिणाम आहे. लोकप्रभात संजय जेव्हा लिहित असे तेव्हा अनेकदा त्याच्या लेखांची जाहिरात झाल्यावर लोकप्रभा हातोहात खपून बाजारात मिळत नसे. असं यश उपसंपादकपदी असलेल्या पत्रकाराला फार क्वचित लाभलेलं आहे. संपूर्ण आयुष्यात संजयचा रस्ता सोपा सरळ आणि कधीच सुरळीत नव्हता. कोणतीही गोष्ट त्याला सहज सोपी आणि सुरळीतपणे लवकर मिळालेली नाही. लोकप्रभात जेव्हा तो लिहित असे तेव्हा लोकसत्ता,एक्सप्रेसमध्ये राज ठाकरे कार्टुन काढत असत. ठाकरे घराण्याचे आणि संजयचे संबंध खरे तिथून सुरू झाले पण हेही तितकंसं खरं नाही. कारण संजय लहान असताना शिवसेनेच्या आंदोलनामध्ये त्याच्या घरातल्या वडिलधाऱ्या पुरूषांना रक्तबंबाळ होईपर्यत पोलीस मारत घेऊन गेलेले आहेत. एवढं शिवसेनेचं वेड त्याच्या घरात होतं. संजयमध्ये पण ते वेड आलंय. लोकप्रभाचे आणि लोकसत्ताचे तेव्हाचे संपादक आणि संजयचे त्या अर्थाने तेव्हाचे शिक्षक माधव गडकरी .यांना ही एक बाब फार खुपायची. माधव गडकरींचा त्या काळात इतका दबदबा होता की, माधव गडकरींच्या केबिनबाहेर मंत्री बसलेले असायचे. लोकसत्तेचा अग्रलेख हा महाराष्ट्राला त्या काळात दिशादर्शक असायचा. अंतुलेसारख्या मुख्यमंत्र्यांना पण माधव गडकरींनी पदावरून जायला लावले होते. माधव गडकरी हे समाजवादी विचारांचे होते. त्यांना संजयची शिवसेनेविषयीची भक्ती आवडत नसे. त्यामुळे त्यांच्या मनात संजयबद्दल एक दुषित पूर्वग्रह निर्माण झालेला होता. स्वाभाविक  त्याचे परिणाम म्हणून गडकरी संजयवर काही अंशी अन्याय करू लागले. किंवा असं म्हणू की गडकरी आपल्यावर अन्याय करतायत असं संजयला वाटलं… असा अन्याय सहन करेल तो संजय राऊत कसला? त्याने बरेच दिवस सहन केलं आणि वाट पाहून एक दिवशी माधव गडकरींना मुतारीत  गाठलं. तिथे त्यांना शिवसेनेच्या पद्धतीने त्या भाषेत हग्यादम दिला. तो दम इतका जालीम होता की गडकरी स्वत:च्याच बूटावर मुतले. 

तर अशी संजयची लोकप्रभामधली कारकिर्द जी बाह्य जगात आणि अंतर्गतही दबदबा निर्माण करणारी होत असतानाच अशोक पडबिद्री हे ‘सामना’चे कार्यकारी संपादक सामनाचं समाजवादीकरण करत होते! संपादक बाळसाहेब ठाकरेंना ते रूचत नव्हतं. जालीम आणि रोखठोक लिहीणारा माणूस कोण असावा? या शोधात  बाळासाहेब  होते. संजयने एकदा लोकप्रभामध्ये बाळासाहेबांच्यावर जबरदस्त टिका केली आणि त्यांची बाजू मांडण्याकरिता किंवा त्यामिशाने त्यांची जोरदार,रोखठोक मुलाखतही मिळवली. मला वाटतं संजयने बाळासाहेबांच्या त्यानंतर अनेक मुलाखती ‘सामना’साठी घेतल्या पण ‘लोकप्रभा’ मधली त्याने घेतलेली बाळासाहेबांची ही पहिली मुलाखत. संजय बाबत मतभेद आणि टिका यांच्या पलिकडे पाहण्याचं शहाणपण बाळासाहेब ठाकऱेंमध्ये होतं. पण याचा अर्थ बाळासाहेब ठाकरेंच्या ‘सामना’मध्ये संजयला थेट प्रवेश मिळाला असं नव्हे. राज ठाकरे यांची संजयशी असलेली मैत्री आणि त्याकाळात राज ठाकरेंच शिवसेनेत असलेलं नेते म्हणून वजन या दोन्हींच्या माध्यमातून संजय ‘सामना’त पोहोचला. अर्थात ‘सामना’चं कार्यकारी संपादकपद पण त्याला इतक्या सुखासुखी मिळालं नाही. मला आठवतं त्याप्रमाणे संजयने त्यावेळेला बाळासाहेबांना कार्यकारी संपादक पद देणार असाल तर लोकप्रभा सोडून सामनात येतो’- असं सांगितलं तेव्हा संजय राऊतचं वय होतं फक्त २८ वर्ष. बाळासाहेब ठाकरे आणि त्याच्या वयात प्रचंड अंतर. पण त्या दिवशीपासून बाळासाहेबांचं निधन होईपर्यंत संजय बाळासाहेबांच्या बूटात पाय घालून लिहित राहिला. अर्थात बाळासाहेबांचं संजयवरचं प्रेम आणि मनाचा मोठेपणा हा की, बाळासाहेबांनी पुढे त्यांच्यासाठी संजयने लिहिलेल्या अग्रलेखांची पुस्तकं संजयला त्याच्या स्वतःच्या नावाने प्रसिद्ध करायला लावली. बाळासाहेब ठाकरे आणि संजय एकात्म होते. संजय ‘सामना’मध्ये कार्यकारी संपादक म्हणून रुजू झाला त्या दिवशी पासून बाळासाहेबांच्या निधनापर्यंत सामनाने – संजयने – शिवसेनेने आणि बाळासाहेबांनी अनेक चढउतार  पाहिले. पण संजय राऊत आणि बाळासाहेब ठाकरे यांचं एकात्म असणं हे कधीच बदललं नाही. अर्थात मतभेदाचे प्रसंग कमी आले असं अजिबात नाही. त्यातला एकच मतभेदाचा प्रसंग खूप मोठा आणि तणावपूर्ण होता. तो प्रसंग होता दुसऱ्या संजयचा. म्हणजे संजय दत्त चा. संजय दत्तवर संजय राऊत यांनी तुफान टिका केली होती. अचानक बाळासाहेब ठाकरेंनी आपली भूमिका बदलून त्याला जाहिरपणे ‘उगवता सूर्य’ वगैरे म्हटलं. संजय राऊत याच रक्त उकळलं. आणि त्यांनी चक्क पेपरमध्येच मूळ भूमिकेच्या विरोधात काहीतरी लिहिलं. बाळासाहेब संजय राऊतवर प्रचंड संतापले. संजय राऊत आणि बाळासाहेब ठाकरेंमध्ये एक छोटसं कोल्डवॉर झालं. अर्थात या युद्धाचा शेवट माँसाहेबांच्या मध्यस्तीने झाला.  माँसाहेबांनी दोघांना एकत्र जेवायला बसवून त्यांच्यात समेट करून दिला. संजयच्या बाबतीत बाळासाहेब खूप उदारमतवादी होते. बाळासाहेबांनाही संजय गुरू मानत असल्यामुळे त्यांचा राग आणि त्यांची बोलणी तो त्यांच्या समोर बसून सहन करीत असे. बाळासाहेब मनस्वी माणूस होते. चिडले की कोथळा काढतील. शांत झाले की त्यालाच पेढा भरवतील असा त्यांचा स्वभाव होता. तो संजयलाही अचूक माहित होतं. अनेकदा संजयच्या लेखनामुळे कोर्टकज्जे होत असत. केवळ संजयच्या लिखाणामध्येच नव्हे तर सामनामध्ये कोणत्याही प्रकारच्या लेखनामुळे अशा प्रकारच्या गोष्टी घडत असत. संजय सामनामध्ये झालेल्या कोणत्याही प्रकाराची पूर्ण जबाबदारी घेऊन बाळासाहेबांना सामोरा जात असे. आणि जर बाळासाहेबांना त्या घटनेचा राग आला असेल तर ते संजयची चंपी करत असत. मी स्वतः असे अनेक प्रसंग संजयच्या बाजुने पाहिले आहेत, त्यातला एक प्रसंग तर माझ्यामुळेच ओढवला होता.

‘सामना’मध्ये मी माझ्या खऱ्या नावाने एक सदर चालवत असे ज्याचं पुढे पुस्तक झालं. पण दुसरं एक सदर मी टोपण नावाने चालवत असे. ते सटायर होतं.  ते रोज ‘सामना’च्या  पहिल्या पानावर संजय छापत असे. त्यात एके दिवशी मी आसाराम बापू ची मजबूत टवाळी करणारं काहीतरी लिहिलं. आसाराम बापूच्या शिष्यांनी खूपच उछलकूद केली. आणि  ते सरळ बाळासाहेबांकडे गेले. बाळासाहेबांना त्यांची बाजू पटली असावी. आणि त्यांना माझा रागही आला असावा. मला धार्मिक विचार आवडत नाहीत याची त्यांना कल्पना होती. ‘सामना’मध्ये लिहिलेल्या लेखनाची जबाबदारी कार्यकारी संपादक म्हणून संजयची होती आणि संजयने ती घेतली पण. संजयने बाळासाहेबांना सांगितलं की राजूने माझ्या सांगण्यावरून  हे लिहिलेलं आहे. आणि त्यावरून  बाळासाहेब संजयवर खूप रागावले.  सामनामध्ये लिहिणाऱ्या प्रत्येक लेखकाला संजय राऊत या कार्यकारी संपादकाचं संरक्षण असतं.  संजय कधीही कोणत्याही  लेखकाला ‘हे’ लिही किंवा ‘हे’ लिहू नको’ असं कधीच सांगत नाही.  मी अनेक भांषांतील अनेक नियतकालिकांमध्ये लिहिलेलं आहे. परतू  ‘सामना’मध्ये लिहिणं हा एक खास अनुभव होता. याचं कारण  माझ्या लिखाणातली एकही ओळ कापली  जायची नाही किंवा हे लिहू नका किंवा हेच लिहा असा कोणाचाही फोन यायचा नाही.

खरं तर ‘सामना’मध्ये लिहायची सुरूवात यामुळे झाली की मी अनेक नियतकालिकांसोबत सोबत ‘सकाळ’मध्येही त्याकाळात एक सदर लिहित असे. ‘सकाळ’च्या सदराची दर आठवड्यात काहीतरी  कापाकापी झाल्यामुळे माझं ब्लडप्रेशर वाढत असे. संजयने हे बघून ठेवलं होतं. एकदा संजयकडे ‘सामना’च्या त्याच्या केबिनमध्ये बसलो असताना त्याच्या कंम्प्यूटवरून मी मेल बघायला घेतला. संजय म्हणाला, “काय बघतोस?” तर मी म्हणालो, “लिहिलेल्या सदराला वाचकांच्या काय प्रतिक्रिया आल्या आहेत त्या बघतोय’,  तर तो म्हणाला, “ तू ‘सामना’त लिही म्हणजे तुझ्या कोणी ओळी कापणार नाही. आम्ही ‘सामना’त  कोणी लिहिलेल्या ओळी कापत नाही.आमचे वाचक प्रतिक्रिया द्यायला मेलवर जाणार नाही. सरळ फोन करतील आणि अक्षरशः तसंच झालं.  ‘सामना’त मी तसं लिहिल्यावर खरच दिवसभर वाचक फोन करत असत. शिवाय ‘सामना’तल्या लेखाची माझी एकही  ओळ कधीच कापली गेली नाही. ना संजयने कापली ना बाळासाहेब ठाकरेंनी कापली. बाळासाहेब ठाकरेंबरोबर काम करत असतानासुद्धा संजयला शरद पवारां विषयी  फार ममत्व वाटे.  

बाळासाहेब असो किंवा शरद पवार असो तात्विक दृष्ट्या मला पटायचे नाहीत. पण माणसांबद्दल तात्विक दृष्ट्या सगळच पटलं पाहिजे असं नाही. हे समजावण्यासाठी  संजयचा बराच काळ माझ्यावर खर्च होत असे. शरद पवारांच्या प्रशासकीय कौशल्यचा संजय जबर चाहता होता. शरद पवारही संजयला खूप प्रेमाने वागवत असत. अर्थात यात कोणत्याही प्रकारच्या लाभाचा होतू दोन्ही बाजूने नव्हता. कारण संजय जेव्हा ‘सामना’चा कार्यकारी संपादक होता. तेव्हाही त्याचं भांडूपचं घर त्याला एका टप्प्यात उभं करता आलं नाही ते  टप्प्या टप्प्याने त्याने वाढवलेलं आहे. एवढच  काय तर संजय खासदार झाला तेव्हाही त्याला पाच पन्नास लोकांना जेवायला बोलवायचं तर आर्थिक ताण सतावत असे. आज अनेक मराठी पत्रकारांना संजय आपला रोल मॉडेल वाटतो. किंवा संजयमध्ये अनेक पत्रकारांना आपली स्वप्न दिसतात तेव्हा त्यांनी हे देखील लक्षात घेतलं पाहिजे की, संजयने आयुष्यातल्या प्रत्येक टप्प्यावर पत्रकार , लेखक आणि सरस्वतीचा पूजक म्हणून ज्या आर्थिक टंचाईला सामोरे जावं लागते त्या आर्थिक टंचाईला तोंड देतच हा मार्ग पुढे नेलेला आहे. तर शरद पवार हे संजयचे अजून एक श्रद्धास्थान होतं. पवारांच आणि संजयचं नातं नेमकं कधी जुळलं त्याच्याबद्दल मला आता नेमकं आठवत नाही.  त्या काळातही संजय नेहमी एक गोष्ट सांगत असे, ‘महाराष्ट्रात कोणताही मोठा बदल घडवायचा असेल तर एक तर बाळासाहेब ठाकरे लागतील किंवा शरद पवार लागतील.’

अनेकांना संजय राऊत आणि शरद पवार यांच्यात राजकीय कारणांमुळे संबंध असल्याचं वाटतं, ते तितकसं खरं नाही,  कारण कारणं राजकीय नव्हती तेव्हासुद्धा संजय शरद पवारांना वडिलांसारखा मान देत असे आणि प्रेम करत असे आणि शरद पवार संजयला मुलाप्रमाणे वागवत असत हे मी डोळ्यांनी बघितलं आहे. नंतर संजय खासदार होऊन दिल्लीला आला तेव्हा संजयने बाळासाहेब आणि शरद पवार यांच्यामध्ये सेतू म्हणून काम केलेलं आहे. पण ते नंतरचं. संजयने पत्रकारीतेच्या कारकिर्दीमध्ये पवारांएवढं कोणालाच झोडपलेलं नाही. त्याबाबतीत त्याने कधीच तडजोड केलेली नाही. गंमत म्हणजे  खासदार झाल्यावरही लेखनाच्या शैलीत त्याने अजीबात  बदल  केलेला नाही. संजय राजकारण करण्याचं कारण संजयने मुळात राजकारण करायचं ठारवलं होतं असं नव्हे. किंबहुना काहीशा अपघाताने तो राजकारणात आला. मला आठवतं त्याप्रमाणे  झालं होतं असं की, त्याच्या पत्रकारितेतल्या कारकिर्दीचा गौरव म्हणून संजयला पद्मश्री मिळणार होती. अर्थात संजय हे डिझर्व्ह पण करत होता. संजयला पद्मश्री मिळणार अशी नव्याण्णव टक्के शक्यता असताना भाजप च्या दिल्लीतल्या एका बड्या नेत्याने  पंतप्रधान कार्यालयात आपलं सर्व वजन वापरून  ती पद्मश्री एका उद्योगपतीला द्यायला लावली. ती गोष्ट संजयला खूप लागली. आपल्या मेहनतीचं फळ मिळत नाही आणि चीज होत नाही अशी जखम त्याच्या मनात घर करून बसली. अर्थात प्रत्येक विपरीत गोष्टीच्या विरूद्ध बंड करून लढणं हा संजयचा स्वभाव असल्यामुळे आपण राजकारणात जायचं आणि दिल्लीतच मोठं व्हायचं हे त्याने तेव्हाच ठरवलं. पारितोषिकांचा नाद त्याने सोडला. या टप्प्यावर त्याला उद्धव ठाकरे यांनी खूप साथ दिली. त्याने स्वच्छपणे उद्धव ठाकरेंजवळ आपलं मनोगत व्यक्त केल्याबरोब त्यांनी मोकळ्या मनाने बाळासाहेबांच्या सहमतीने संजयला शिवसेनेचं – खासदार पदाचं –  राज्यसभेचं तिकीट पहिल्यांदा दिलं, अर्थात ही राज्यसभा आणि राजकारण संजयच्या वाट्याला सहजासहजी आणि सोपेपणाने आलेलं नव्हतं. हिंदी ‘सामना’मध्ये संजयने स्वतःच्या हाताने मोठ्या केलेल्या संजय निरूपमला तोवर एकदा शिवसेनेतर्फे राज्यसभा मिळून गेलेली होती. अशा परिस्थितीत संजय राऊत राज्यसभेत पोहोचले मला ती संध्याकाळ अजून आठवते. जेव्हा संजयचं  राज्यसभेचं तिकीट पक्क झालं त्या संध्याकाळी त्याने मला फोन केला आणि तो म्हणाला, “आपलं तिकीट झालेलं आहे. पण कोणाला सांगू नको.” कोणाला सांगू नको हे सांगताना त्याच्या मनात पद्मश्रीच्या वेळेस त्याचा झालेला घात आणि त्याचा विषाद त्याचा आवाज सांगत होता- ‘कोणाला सांगू नको जोपर्यंत ते हातात येत नाही.’ पुढे खासदार झाल्यावर संजयची वाटचाल इतकी सोपी नव्हती, मुळात राजकारण सोपं नाही. दिल्ली त्याहून सोपी नाही. पण संजय हा चिवट लढवय्या आहे आणि तो वाट्टेल तसे परिश्रम करू शकतो. या एका गुणाच्या जोरावर त्याने सामनाचं कार्यकारी संपादकपद आणि खासदार पद दोन्हीही पुढे रेटलं. आठवड्यातनं दोनदा तो दिल्ली  – मुंबई अपडाऊन करत असे. ‘सामना’चं लिखाण शनिवारी, रविवारी तो करत असे. रोखठोक,  सच्चाई,  अग्रलेख याचं काम तो करत असे. परत दिल्लीला जाऊन तो राज्यसभेसाठी प्रश्नोत्तरांची तयारी, भाषणांचे लेखन, ज्या समित्यांवर होता त्यांचं सगळं काम सांभाळत असे.  मी जेव्हा पासून संजयला बघितलेलं आहे, तेव्हा पासून त्याने अठरा अठरा तास काम केलेलं बघितलेलं आहे, आणि त्याला कोणालाही हे सांगताना मात्र पाहिलेलं नाही!

संजय जेव्हा खासदार झाला तो काळ शिवसेनेच्या आयुष्यातला सर्वात खडतर काळ होता. संजय जेव्हा पहिल्यांदा खासदार झाला तेव्हा नारायण राणेंचं बंड, राज ठाकरेंच्या पक्षाची स्थापना हे सगळं त्याकाळात झालं. राज आणि उद्धव  दोघेही संजयचे जवळचे मित्र होते आणि आहेत. राज ठाकरेंनी स्वतंत्र पक्ष तयार केल्यामुळे संजयसारख्याला खूप मोठा पेच पडला असं बऱ्याच जणांना वाटलं. परंतू संजयला त्यावेळेला काहीही पेच पडायचा नाही. किंबहूना संजयने मला एका वाक्यात सांगितलं की, “माझे गुरू जे सांगतील ते मी करणार. बाकी राज माझा मित्र आहेच” त्यामुळे संजय बाळासाहेबांबरोबर राहिला आणि त्याने उद्धवला आपली संपूर्ण निष्ठा अर्पण केली. उद्धव हा सुद्धा संजयचा अतिशय जवळचा मित्र.

व्यक्तिशः माझी आणि उद्धवची चांगली मैत्री व्हावी म्हणून संजयने त्याच्या परिने होतील ते सगळे प्रयत्न केले… संजय रूढार्थाने हिंदुत्ववादी वगैरे नाही. पण बाळासाहेबांचा तो कट्टर शिष्य आहे. नारायण राणे जेव्हा शिवसेना सोडून गेले तेव्हा संजय न्यूयॉर्क मध्ये होता. तोपर्यंत संजयने माझी आणि उद्धवची चांगली मैत्री करून दिली होती. उद्धव स्वतः स्वभावाने खूप सौम्य आणि शांत आहेत. राणे शिवसेना सोडून गेले तेव्हा राणेंनी बोलून आणि लिहून शिवसेनेवर तुफान हल्ला सुरू केला आणि कोकणामध्ये राणे विरूद्ध शिवसेना असा प्रचंड मोठा निवडणूकीचा संघर्ष उभा राहिला. तेव्हा संजयने अमेरिकेहून फोन करून मला कोणाची बाजू पटते? असं विचारलं. तेव्हा मी संजयला म्हटलं, “मला उद्धवची आणि शिवसेनेची बाजू पटते. पण राणेंना मोठं शिवसेनेनेच केलंय आणि ते जे बोलतायतं ते शिवसेनेचंच तत्वज्ञान आहे.” तेव्हा संजय म्हणाला,  “भूतकाळातलं आठवत बसायचं नाही. आता जे पटतं ते करायचं.” आणि म्हणून त्याने आपल्या अनुपस्थितीत सामनाच्या पहिल्या पानावर नारायण राणेंच्या फुटिरतेविरूद्ध मला लेखमाला चालू करायला सांगितली. रिपोर्ताज शैलीमध्ये मी वीस कॉलम रोज लिहिले. ते खूप गाजले. त्याची लोक आजही आठवण काढतात, मला परवा शिरवळला भाषणाला गेलेलो असताना एकाने त्याची आठवण करून दिली. एवढचं नव्हे तर त्यावेळेला राणे विरूद्ध प्रचारासाठी बाळासाहेब ठाकरे कुडाळला गेले होते तेव्हा राणे विषयी खरं जाणून घ्यायचं असल्यास राजू परूळेकरांचं लेखन वाचा असं जाहिर भाषणात बोलल्याचं आठवतं. ती लेखमाला लिहित असताना एकदा अशी परिस्थिती होती, की मी आणि राज ठाकरे कणकवलीला शर्मिला ह़ॉटेलमध्ये राहत होतो. तेव्हा मी सकाळी उठून कागद घेऊन कुरूकुरू लिहित बसायचो आणि फोनवर संजयला काय लिहिलं ते सांगायचो. एकदा राज मला म्हणाला, “सक्काळी उठून तुम्ही एवढ्या शिस्तबद्ध पणे का लिहिता? अगोदर कधी एवढ्या शिस्तबद्ध पणे लिहिताना बघितलं नाही.” त्याना मी तेव्हा उत्तर दिलं नाही, ते उत्तर आज लिहितो. संजयच्या श्रमांचा आणि शिस्तबद्धपणाचा संसर्ग त्याच्याजवळच्या सर्वांना होत असे. त्याचा एक भाग म्हणून तेवढ्या शिस्तबद्धपणे आणि निकराने मी ते लेखन करत होतो. माझं लेखन हे शिस्तबद्ध होत नाही याची संजयला जाणीव होती. परंतू त्याच्या संपादकीय कौशल्याने तो मला सतत्यापूर्ण लिहितं करत असायचा.

मी लिहिलेल्या सदरातल्या एका व्यक्तीचित्रणाविषयी  संजय आणि माझ्यात एक विलक्षण प्रसंग घडला. मी नितीन गडकरींवर लिहिलं होतं. सर्वसाधारणपणे मी लिहिलेलं संजय फक्त एक नजर टाकत असे आणि ते छपाईला जात असे, लेखात नितिन गडकरींवर मी तुफान टिका केली होती आणि तेव्हा  शिवसेना-भाजपची युती होती. त्या रात्री संजयचा मला प्रचंड ताणतणावात फोन आला. संजय मला म्हणाला की, “हा कॉलम लिहू नकोस असं मी सांगू शकत नाही कारण तू माझा लेखक आहेस. पण हे जर मी छापलं तर त्याच्या परिणामांचा स्विकार म्हणून मला उद्याच राजीनामा द्यावाच लागेल. मी उद्याच्या सदराची जागा रिकामी सोडणार नाही, जर अर्ध्या तासात तू नवीन काही पाठवलं नाहीत तर मी हेच छापेन. तू विचार कर. तू बऱ्याचदा विचार न करता लिहितो. लेखन म्हणून ते छान असलं तरी त्याचे परिणाम भयंकर असतात.  तुला अर्धा तास आहे. अर्ध्या तासानंतर हा लेख मी सोडतो छापायला…असं सांगून त्याने फोन ठेवला. मी रिक्षात होतो, रिक्षा थांबवली उतरलो स्टेशनरीच्या दुकानात पेन आणि कागद खरेदी केले, त्या दुकानाच्या काऊंटरवर उभा राहून मी गडकरींवरचा लेख पुन्हा नव्याने लिहिला. आणि विसाव्या मिनिटाला त्याच दुकानातून संजयला फॅक्स केला. संजय सारखे संपादक स्फोटक लेखकाला नाशपूर्ण लेखनापासून कसे वाचवतात याचं हे उदाहरण. अर्थात असे संपादक कायम मला लाभले नाहीत. आणि बऱ्याचदा मीही कोणाचं एकलं नाही हेही तेवढचं खरं.

राजकारणी संजय हा संपादक आणि लेखक संजयपेक्षा वेगळा आहे असं अजीबात नाही. संजय नेहमीच असं म्हणतो की, “मी जो काही आहे तो संपादकपदामुळे आहे.” अर्थात पूर्ण संपादक तो आजच झालाय तोपर्यंत तो कार्यकारी संपादक होता. अगोदर बाळासाहेब ठाकरेंसोबत आणि नंतर उद्धव ठाकरेंसोबत. उद्धव ठाकरेंच्या सौम्य स्वभावाला संजयचा तिखट स्वभाव कसा जमेल असं मला सुरूवातीला  वाटत होतं. किंबहुना संजयने ते लिलया पेललं आणि उद्धव यांनीही. उद्धव यांच्यावर संजयचं प्रेम आहे.  खरंतर संजयचं मित्रावर प्रेम आहे. मित्र म्हटला की संजय त्याचा गुन्हाही आपल्या अंगावर घेतो. हे शब्दशः खरं आहे आणि मी पाहिलेलं ही आहे. चिवटपणा, परिश्रम आणि दुनियेला अंगावर घेण्याची वृत्ती ही लेखक संजयची आहे.ती त्याने राजकारणात भाषांतरीत केली आहे. संकटाच्या प्रसंगी ठाम निश्चयाने रेटून पुढे जातच राहायचं हा संजयचा स्वभाव आहे. तो त्याच्या बरोबर काम करणाऱ्या सर्वांना चार्ज करतो. त्याच्या बोलण्यातली आणि वागण्यातली नाट्यमयता ही देखील त्याच्या लेखनातून आलेली आहे, हे उपजत आहे. ते नाटक नव्हे. अनेकदा संजय बोलत असताना त्याला न ओळखणाऱ्या लोकांना तो नाटकी बोलतो असं वाटतं. संजयच्या नाट्यमय लिहिण्याची सवय त्याला बोलतानाच संवाद घडवत जाण्याची ताकद देते त्याचा तो परिपाक असतो हे त्याला जवळून ओळखणाऱ्यांना माहित आहे. या सगळ्या गुणांचा आणि उर्जेचा शिवसेनेसाठी संजयने पुरेपूर वापर केला. उद्धवची शक्तीस्थळ आणि उद्धवची कमजोरी, पवारसाहेबांचे शक्तीस्थळ आणि पवार साहेबांची युक्ती या सगळ्याची समीकरणं जुळवली. आणि भाजपच्या विरूद्धच्या या युद्धात ती पणाला लावली. आणि त्याचे परिणाम म्हणून  शिवसेनेतर्फे एकाकी लढत देऊन त्याने उद्धव ठाकरे यांना मुख्यमंत्री पदापर्यंत पोहोचवून दाखवलं. ज्या दिवशी उद्धव ठाकरे मुख्यमंत्री झाले त्याच दिवशी त्यांनी सामनाच्या कार्यकारी संपादक पदाचा राजीनामा दिला आणि संजय राऊत सामनाचे पूर्ण संपादक झाले. संजय राऊत बाळासाहेब ठाकरें पासून ते उद्धव ठाकरेंपर्यंत कार्यकारी संपादक होते.  त्यांनी बाळासाहेब ठाकरेंनंतर उद्धव ठाकरेंच्या कारकिर्दीत त्यांना सत्तेचा मार्ग सुकर करून दिला. एका पद्धतीने गुरूदक्षिणाच दिली.  कार्यकारी संपादकाचा पूर्ण संपादक व्हायला एवढा मोठा प्रवास संजय राऊतांना करावा लागला. संजय राऊतांच्या आयुष्यात कोणतीही गोष्ट सहजासहजी आणि सुखासुखी मिळालेली नाही त्याचा हा एक क्लायमॅक्स होता.

व्यक्तीगत आयुष्यात संजय स्वभावाने शांत आहे. आपल्या दोन मुलींचा बाबा म्हणून त्यांच्यासाठी तो काय वाट्टेल ते करेल. मुलींवर ओरडताना मी त्याला कधीही बघीतलेलं नाही. त्याच्या मनात सतत एक ज्वालामुखी धगधगतो असं त्याच्या लिखाणातून आणि राजकीय जीवनात आढळतं. परंतू एक बाप म्हणून तो अतिशय शांत माणूस आहे. त्याच्या व्यक्तीमत्वाध्ये खूप विरोधाभास आहेत. त्यामुळे संजयच्याबद्दल गैरसमज खूप आहेत आणि ते चटकन होतात. संजयला शत्रूही खूप आहेत आणि ते वाढवण्यात संजय कुशल आहे!

गुजरातमध्ये एक मित्र आहेत. ते ज्योतिषही बघतात, ते संजयची पत्रिका बघून मला म्हणाले होते की, “ये आदमी दिल्ली में बहोत बडा नेता बनेगा” तेव्हा संजय दिल्लीत खासदार झालेला होता. मी त्यांना म्हटलं, “हा! तो खासदार बनलाय दिल्लीत.” तर त्यावर ते म्हणाले होते, “सांसद नही बहोत बडा नेता.” त्यांना काय म्हणायचं होतं असेल?  भविष्यात संजय काहीतरी अद्भूत भूमिकेत दिसणार का? हे अजून प्रश्नच आहेत. ज्योतिष खरं असतं का खोटं असतं हे ही मला माहिती नाही. परंतू गेल्या महिन्याभरात देशभरातल्या लोकांच्या मनात संजयने घर केलं हे निश्चित. माणसं हल्ली त्याचा सकाळचा द्विट वाचायला आतूर असतात. हजार अग्रलेखांचं बळ त्या एका ट्विट् मध्ये असतं. असं भाग्य किती लोकांना मिळतं? खरं तर असं भाग्य किती पत्रकारांना मिळतं? संजयने मला एक पुस्तक अर्पण केलयं.मीही त्याला एक पुस्तक अर्पण केलंय. त्याने मला अर्पण केलेल्या पुस्तकाचं नाव आहे ‘गरूड नजर’ .जे नाव त्याच्या व्यक्तिमत्वाचं निदर्शक आहे. मी त्याला अर्पण केलेल्या पुस्तकाचं नाव आहे ‘माणसं : भेटलेली न भेटलेली’ जे माझ्या स्वभावाशी सुसंगत आहे. परंतू हे खूपच अपूर्ण आहे. खरं तर संजयवर लिहायचं तर एक लेख न लिहिता पुस्तकच लिहावं लागेल. कारण संजयच्या आयुष्यातल्या दहा अशा महत्त्वाच्या लढाया तरी असतील ज्या एखाद्या थ्रिलर चित्रपटापेक्षाही मनाची जबरदस्त पकड घेणाऱ्या आहेत. समस्या अशी आहे, की ठरवून लिहायचं म्हटलं तर लिहू शकेन असा लेखक मी नाही. आणि अलिकडे संजयही भेटतो कुठे?

raju.parulekar@gmail.com

– राजू परुळेकर

“नेहरुवादाचा एकाकी वारसदार:राहुल गांधी”

“You don’t fight facism because you are going to win, you fight facism because it is facist”.

– Jean Paul Sartre

“नेहरूवादाचा एकाकी वारसदार:राहुल गांधी”

 

“A Lonely Heir of Nehruvism: Rahul Gandhi”

 

 

“You don’t fight fascism because you are going to win, you fight fascism because it is fascist”. 

–Jean Paul Sartre 

 

“तुम्ही फॅसिझम विरुद्ध लढता ते जिंकण्यासाठी नव्हे, तुम्ही फॅसिझम विरुद्ध लढता, कारण ते फॅसिस्ट आहे म्हणून”.

–ज्याँ पॉल सार्त्र

 

 

 

२०१४ आणि २०१९ च्या निवडणूकांच्या पार्श्वभूमीवर राहुल गांधी हेमुगल साम्राज्याच्या अखेरच्या बादशहासारखे म्हणजे बहादूरशहा जफरसारखे वाटतात, पण ते तसं नाही. ते अधिक गुंतागुंतीचं आहे. ते समजून घेण्याकरिता थोडं मागे जावं लागेल. काँग्रेसच्या इतिहासात मोतीलाल नेहरूंपासून सुरू झालेली, नेहरू आणि गांधी परिवाराची रेष ही राहुल गांधींपाशी येऊन आजघडीला थांबलेली आहे. यात मोतीलाल नेहरू आणि जवाहरलाल नेहरू, इंदिरा गांधी, राजीव गांधी, राजीव गांधी यांच्या पत्नी सोनिया गांधी आणि आता राहुल गांधी अशी ही रेष आहे. नेहरू गांधी परिवार म्हणताना एक लक्षात ठेवले पाहिजे की, इथे गांधी हे महात्मा गांधींशी संबंधित नसून फिरोज गांधींशी संबंधित नाव आहे. म्हणजे स्वातंत्र्यपूर्व काळातील गांधी– नेहरू वेगळे आणि आत्ताचे नेहरू–गांधी वेगळे. म्हणजे महात्मा गांधींचा सक्रीय सहवास मोतीलाल नेहरू, जवाहरलाल नेहरू यांना लाभला; इंदिरा गांधींनाही तो लाभला; पण इंदिरा गांधींचे पती फिरोज गांधी यांच्यामुळे आत्ताचं नेहरू–गांधी हे नाव प्रचलित झालं. अनेकदा उजव्या विचारसरणीची मंडळी गांधी –नेहरू हे सलग नाव महात्मा गांधी आणि जवाहरलाल नेहरूंची बदनामी करायला सरसकट वापरतात म्हणून आज हा खुलासा करावा लागतो. खरं तर गांधी– नेहरू– गांधी यातील नेहरू सामाईक. जवाहरलाल नेहरू हे भारताचे पहिले पंतप्रधान होते; ते एका अर्थाने गांधीजींचे मानसपुत्रच होते; पण यापलीकडेही त्यांचं भारतीय इतिहासात मोठं योगदान आहे. ते समजून घेतल्याशिवाय राहुल गांधींनी नेमका कोणता वारसा आपल्याबरोबर पुढे न्यायचा आहे आणि नेहरूंच्या मृत्यूनंतर व राहुल गांधीच्या उमेदीच्या काळात कोणती बदनामी त्यांच्या वाट्याला आली त्याशिवाय ते कळणार नाही. जवाहरलाल नेहरूंनी स्वातंत्र्यपूर्व काळामध्ये ब्रिटिशांच्या कारागृहात ९ वर्षे घालवली होती. याव्यतिरिक्त त्या वेळच्या जहाल तरूणांचे जे महत्त्वाचे नेते होते त्यामध्ये सुभाषचंद्र बोस आणि जवाहरलाल नेहरू यांची नावं प्रामुख्याने घेतली जात असत; पण उजव्यांचे आणि फॅसिस्टांचे नेहरू हे कायमचेच शत्रू राहिले आहेत. कारण नेहरू कायम फॅसिझमविरोधी होते. नेहरू आणि सुभाषबाबूंच्या वैचारिक संघर्षामध्ये हाही भाग सूक्ष्म आणि स्थूलरीत्या येतो. फॅसिस्ट नेता बेनिटो मुसोलिनी याने नेहरू युरोपमध्ये असताना नेहरूंना भेटण्याची इच्छा व्यक्त केली होती; पण नेहरूंनी त्याला भेटण्यास नकार दिला आणि त्याची इच्छा असतानाही नेहरू त्याला कधीच भेटले नाहीत. ही राजकीयदृष्ट्या अतिशय महत्त्वाची गोष्टी आहे,ज्याचं कौतुक  त्या काळच्या ब्रिटीश साम्राज्याचे तत्कालीन आजी आणि भावी पंतप्रधान म्हणजे चेंबरलेन आणि चर्चिल हेदेखील करत होते. त्या इटलीचा सर्वसत्ताधीश ड्यूस बेनिटो मुसोलिनीने  नेहरूंना भेटण्याची इच्छा त्या काळात व्यक्त केली होती, तेव्हा ती झिडकारणारे नेहरू कोण होते? ते ब्रिटिश साम्राज्याच्या पारतंत्र्यात खितपत पडलेल्या भारत नावाच्या देशातील एक साधे स्वातंत्र्यसैनिक होते. १९३८ पर्यंत म्हणजे म्युनिक कराराच्या टेबलवर चेंबरलेन, दलादीएँ, हिटलर यांना एकत्र बसवणारा मुसोलिनी हा एका रोमन सम्राटापेक्षा कमी नव्हता. त्याची इच्छा असताना त्याला एका गुलाम देशातील स्वातंत्र्यसैनिकाने भेटायला नकार देणं ही त्या स्वातंत्र्यसैनिकाच्या म्हणजे जवाहरलाल नेहरूंच्या वैचारिक निष्ठेची परमावधी होती. नेहरूंचे सहकारी मित्र आणि समकालीन सुभाषचंद्र बोस हे गांधीजींचे खरं तर दुसरे मानसपुत्रच होते, परंतु सुभाषबाबूंना भारतीय स्वातंत्र्यसंग्रामासाठी मुसोलिनी किंवा हिटलर यांच्याशी हातमिळवणी करणे गैर वाटत नसे. नेहरू या बाबतीत अधिक गांधींचे अनुयायी होते याचं कारण नेहरू अहिंसावादी होते असं नव्हे, तर नेहरूंना त्यांच्या आयुष्यात गांधींच्या शिकवणीतील साध्य साधनशुचिता महत्त्वाची वाटत असे. नेहरूंच्या आयुष्यातील या गोष्टी समजावून घेतल्याशिवाय भारतातील उजव्या विचारांचे, फॅसिस्ट आणि संघाचे लोक राहुल गांधी आणि नेहरूंचा एवढा द्वेष का करतात हे आपल्याला समजू शकत नाही.

 

 

नेहरूंच्या बाबतीत अहिंसेपेक्षा साध्य साधनशुचिता महत्त्वाची  होती. अहिंसेच्या बाबतीत गांधीजींनी जसं भगतसिंगांना मारोकाटो का पंथ म्हटलं तसं नेहरू मानत नसत. भारताचे आजचे पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांनी ९ मे २०१८ ला एका ट्विटमध्ये असं म्हटलं की, भगतसिंग, बटुकेश्वर दत्त वगैरे जेव्हा ब्रिटिशांच्या कैदेत होते तेव्हा कोणी काँग्रेस नेता त्यांना भेटायला गेला होता का? हा तद्दन द्वेषमूलक अपप्रचार होता. खरं तर ९ ऑगस्ट १९२९ रोजीभगतसिंग आणि फाशीची वाट पाहणारे त्याचे इतर सहकारी  ज्या लाहोरच्या सेंट्रल जेल मध्ये होते, (त्या वेळेला हे सर्वजण ब्रिटिशांचा निषेध म्हणून उपोषण करत होते) तिथे वर दिलेल्या तारखेला नेहरू स्वतः गेले होते. तिथे ते भगतसिंग आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांना भेटले. एवढंच नव्हे तर नेहरूंनी स्वतःच्या आत्मचरित्रातही भगत सिंगांचे भरभरून कौतुक केले आहे आणित्यांच्या त्यागाला सलामही केलेला आहे. याचा अर्थ नेहरूंसाठी (आणि त्यांच्या वारसांसाठी) हिंसा अहिंसा या मुद्द्यापेक्षा क्रांतिकारकांची हिंसा आणि फॅसिझम याच्यातला फरक  अतिशय महत्त्वाचा होता. भगत सिंगांनी आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांनी जेव्हा असेंब्लीमध्ये बाँम्ब टाकला तेव्हा तिथे जवाहरलाल यांचे वडिल मोतीलालजी हजर होते; परंतु हा मुद्दा ना जवाहरलाल नेहरूंच्या मनाला शिवला ना मोतीलालजींच्या. त्यांना या क्रांतीकारकांचं कौतुकच होतं आणि त्यांच्या त्यागाबद्दल आदरही होता. पण भगतसिंगांसारख्या क्रांतिकारकांच्या बाबतीत त्यांच्या हिंसेच्या संदर्भातलं तत्त्वज्ञान अधिक महत्त्वाचं होतं. त्या तत्त्वज्ञानाविना कोणतीही हिंसा निष्फळ असते. नेहरूंच्या बाबतीत या गोष्टी इतक्या विस्तारानं  लिहिण्याचं कारण आज देशातील परिस्थितीच्या मुळाशी हाच वैचारिक संघर्ष आहे, ज्या वैचारिक संघर्षामध्ये नेहरूंच्या नावाचं अस्तित्व नष्ट केल्याशिवाय संघ आणि भारतीय जनता पक्ष, काँग्रेस आणि राहुल गांधी यांच्यावर निर्णायक विजय मिळवू शकत नाही. काँग्रेस आणि राहुल गांधी म्हणजे केवळ सर्वसामान्य घराणेशाही नव्हे. आज देशामधील बहुतेक राजकीय नेत्यांचे परिवार राजकारणात आहेत. भारतीय जनता पक्षातील अनेक घराणी राजकारणात आहेत; पण गांधी परिवार म्हटल्यावर सर्व उजवे तुटून पडतात. याचं कारण गांधी परिवार त्यांच्या नावामागील हा नेहरूंचा वारसा आहे हे पूर्णपणे लक्षात घेतलं पाहिजे. या पार्श्वभूमीवर राहुल गांधी जेव्हा राजकारणात आले तेव्हासुरूवातीपासूनच त्यांच्या प्रतिमेचे खच्चीकरण करण्यात आले. राहुल गांधी यांचा  संघर्ष हा तीन पातळ्यांवर होता. एक पक्षातील जुने स्थितीवादी, दुसऱ्या बाजूला संघ आणि त्यांच्या इको सिस्टीमने निर्माण केलेलं सायकॉलॉजिकल वॉर आणि तिसरीकडे याच इको सिस्टीमने निर्माण केलेली फॅसिस्टांची अजस्त्र प्रचार यंत्रणा, ज्यामध्ये मोदी यांचे प्रतिमामंडण आणि राहुल गांधींचे प्रतिमाभंजन या दोन्ही गोष्टी समाविष्ट आहेत.

 

 

२००४ मध्ये अटलबिहारी वाजपेयींच्या नेतृत्वाखालील एनडीए सरकारचा (ते निखळ भारतीय जनता पक्षाचं सरकार नव्हतं, ते रालोआ सरकार होतं.) पराभव करून काँग्रेसच्या नेतृत्वाखालील यूपीए सरकार जेव्हा सत्तेत आले तेव्हा सोनिया गांधी या काँग्रेसच्या नेत्या होत्या. सोनिया गांधी जन्माने परदेशी असल्यामुळे त्या स्वतः पंतप्रधान झाल्या नाहीत आणि त्यांनी पक्षातील धुरंधर नेते आणि अर्थशास्त्रज्ञ मनमोहन सिंग यांना पंतप्रधान केलं.भारतातील राजकीय लोकशाहीचा जो पाया जवाहरलाल नेहरूंनी घातला होता त्या पायाला फारसा धक्का न देणारं अटलबिहारी वाजपेयींचं  सरकार होतं; परंतु वाजपेयींच्या मागे राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाची पूर्ण यंत्रणा व शक्ती काम करत होती. तत्वज्ञान म्हणून नेहरूवादाला शत्रू मानणारं आणि फॅसिझमला आपलंसं मानणारी विचारयंत्रणा वेगवेगळ्या प्रकारचे सायबर युद्ध, मनोवैज्ञानिक युद्ध, कुजबुज तंत्र आणि इतर प्रचार यंत्रणा यांना हाताशी धरून स्वातंत्र्यपूर्व काळापासून ते २००४ पर्यंत काम करतच होती. त्यांना वाजपेयींचा पराभव जिव्हारी लागला. वास्तवात संघविचाराला राजकारणात खरं स्थान मिळवून देण्याचं श्रेय समाजवादी पक्षाला जातं. १९७५ साली इंदिरा गांधींनी देशात आणीबाणी जाहीर केली त्या वेळी ज्येष्ठ समाजवादी नेते आणि स्वातंत्र्यसैनिक जयप्रकाश नारायण यांनी एक आघाडी उभी केली.ज्याचा नंतर पक्ष तयार झाला ज्याचं नाव जनता पक्ष. जनता पक्षाने १९७७ साली इंदिरा गांधींचा पराभव करून  केंद्रात सत्ता मिळवली. संघाच्या नेत्यांना दिल्लीतल्या केंद्रसत्तेची मिळालेली ही पहिली चव त्यांना समाजवाद्यांमार्फत प्राप्त झाली. त्या मंत्रिमंडळात लालकृष्ण अडवाणी हे नभोवाणी मंत्री होते जेआत्ता मार्गदर्शक मंडळात आहेत! ही समाजवाद्यांची आणि हिंदुत्ववाद्यांची आपापसात वैचारिक विरोध असूनही नेहरूवादाला, कॉंग्रेसला शत्रू मानून हातमिळवणी करण्याची परंपरा आजपर्यंत कायम राहिलेली आहे. याचा अचूक फायदा संघानेही उचलला. फॅसिझमला आपला विरोध आहे, असं सांगणारे जॉर्ज फर्नांडिस हे १९७७ च्या जनता पक्षाच्या सरकारमध्ये मंत्री होते, ते नंतर २००४ मध्ये अटलबिहारींच्या मंत्रिमंडळात मंत्री होते, शिवाय ते त्या काळी रालोआचे निमंत्रकही होते. हे चक्र अगदी आजतागायत कायम आहे. उदा. नितीश कुमार यांनी भारतीय जनता पक्षाला आणि मोदींना विरोधकरता करता आपल्या वैचारिक सहकाऱ्यांशी दगाबाजी करून आणि भाजपशी हात मिळवणी करून सत्ता प्राप्त केली. वाजपेयींचे सरकार पडल्यानंतर २००४ आणि २००९ च्या निवडणूकांत पुन्हा यूपीए सरकार भारतात निवडून आलं. सरकार आलं म्हणजे काँग्रेसची शक्ती वाढत होती असा त्याचा अर्थ नव्हे; किंबहुना १९८९ नंतर म्हणजे राजीव गांधींच्या सरकारला घरघर लागल्या नंतर काँग्रेसची शक्ती क्रमाक्रमाने कमीच होत गेलेली आहे. काँग्रेस ही सरंजामदारीने ग्रस्त होत गेली आणि तिला जडत्व प्राप्त झालं. वर उल्लेख केलेल्या नेहरूवादाच्या लोकशाही, साहित्य, शास्त्र, कला, विचार, तत्त्वज्ञान आणि इतिहास यांच्याबाबत प्रागतिक आणि पुरोगामी असलेल्या परंपरेचा काँग्रेसला उत्तरोत्तर विसरच पडलेला दिसून आला. या गोष्टींची नोंद राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ आणि त्यांच्या सहकारीसंघटनांनी घेतली नसती तरच नवल. आतून वाळवी लागलेल्या सागवानी वाड्याप्रमाणे असलेल्या एखाद्या वाड्यावर सत्ता गाजवणाऱ्या व्यक्तीची स्थिती जशी असेल तीच स्थिती या काळात सोनिया गांधींची होती. राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाच्या आणि देशातील सर्व उजव्या विचारांच्या लोकांच्या एक गोष्ट लक्षात आली होती की, या भारतीय राज्यसत्तेवर संपूर्णपणे निरंकुश हल्ला करणं आणि ती आक्रमक पद्धतीने ताब्यात घेणं याची हीच खरी वेळ आहे. २०१४ ला मोदींच्या नेतृत्वाखालील भारतीय जनता पक्षासमोर कॉंग्रेससंपूर्णपणे पराभूत झाली; परंतु याची सुरूवात २०१० पासूनच झालेली होती.भाजप–संघाच्या सर्व यंत्रणांनी नेहरू आणि राहुल गांधी यांच्याविरुद्ध एकाच वेळी सर्व प्रकारच्या प्रचारमाध्यमांतून मनोवैज्ञानिक युद्ध छेडलेलं होतं.

 

चार वर्षे म्हणजे २०१० ते २०१४ पर्यंत राहुल गांधी यांना पप्पूची प्रतिमा देण्यात आली. खरं तर राहुल गांधी हे परदेशामध्ये म्हणजे ऑक्सफर्डमध्ये एमफिल केलेले गृहस्थ आहेत. याउलट मोदींचे औपचारिक उच्चशिक्षण झाल्याचा कोणताही पुरावा जनमानसात नाही; पण तरीही २०१४ च्या निवडणुकीत राहुल गांधी हे एक बुद्धू, पप्पू, राज्य करायला योग्य नसलेला असा मनुष्य आहेत, अशा पद्धतीने वेगवेगळ्या माध्यमांतून त्यांची प्रतिमा निर्माण करण्यात आली. वास्तवात २०१९ च्या लोकसभा निवडणुकांच्या वेळी राहुल गांधींच्या मुलाखतीत त्यांचं बोलणं, त्यांचं वास्तविक शिक्षण, त्यांची परिपक्वता हे दिसून आलं; परंतु त्यांची पहिली  वेळ २०१४ मध्ये निघून गेलेली होती. भारतीय जनता पक्ष, राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ आणि त्यांच्या विषारी प्रचार यंत्रणा यांनी निर्माण केलेली मोदींच्या नेतृत्वाची काल्पनिकप्रतिमा आणि त्याच वेळी त्यांनी मलिन केलेली राहुल गांधी यांची काल्पनिकप्रतिमा या सर्वांच्या दुष्टचक्रात राहुल गांधी यांचं नेतृत्व पार घुसळून निघालं.याच वेळी काँग्रेस ही नेहरूवादापासून दूर जात  इतकी जराजर्जर झालेली होती, की संघाच्या अजस्त्र विषारी यंत्रणांपुढे तिचा टिकाव लागणं अशक्य बनलं. अर्थात या सगळ्याचा वर्मी घाव राहुल गांधी या माणसाला  आणि राहुल गांधी या नेत्याला बसला. खरं तर राहुल गांधींच्या जागी दुसरा कोणीही माणूस असता तर तो कोलमडून पडला असता. भारतीय इतिहासात नेहरूंप्रमाणे दुसर्‍या कोणत्याच माणसाची आणि त्याच्या वैचारिक वारसाची इतकी विषारी, द्वेषपूर्ण आणि धादांत खोट्या तत्त्वावर बदनामी झालेली नसेल; पण राहुल गांधी कोसळून पडले नाहीत. सध्या भारताच्या निवडणूक आयोगापासून ते न्यायालयीन प्रक्रियेवर ताबा मिळवला जात आहे.कोणतीही गोष्ट, कोणत्याही पद्धतीने संवैधानिक (घटनात्मक) राहिली नाही.तरीही सगळ्या उजव्या यंत्रणांना सातत्याने नेहरूंचं आणि राहुल गांधींचं प्रतिमाभंजन करणं गरजेचं वाटतं आहे. यातच मोदी, संघ, भारतीय जनता पक्ष आणि देशातील सर्व उजव्या शक्ती मिळून नेहरूंचं तत्वज्ञान आणि राहुल गांधींचं नेतृत्व नष्ट करू शकल्या नाहीत, याचा पुरावा दिसून येतो. राहुल गांधींकडे जेव्हा हरण्यासाठी संपूर्ण देशाची सत्ता होती, तेव्हाही ते स्वतःच्या पक्षातील ज्येष्ठ नेत्यांसोबत सातत्याने लढत होते. याचं एक उदाहरण आहे ज्याची नंतर बदनामी करण्यात आली आणि विपर्यास करण्यात आला, ते म्हणजे एका निर्णय झालेल्या मसुद्याचा कागद राहुल गांधींनी जाहीरपणे फाडला होता. ही गोष्ट राहुल गांधींना सत्तेच्या आतमध्ये असताना आलेल्याउद्विग्नतेचं उदाहरण होतं. सत्ता जर नेहरूवादाच्या म्हणण्याप्रमाणे लोकांच्याहितासाठी वापरता येत नसेल तर त्याचा उपयोग नाही हेच त्यांचं म्हणणं होतं;परंतु त्यांच्या शत्रूंनी त्यांच्या पक्षातील अंतर्गत युद्धाचा त्यांच्या बदनामीसाठी वापर करून घेतला.

 

एकदा २०१४ च्या अगोदर एका मुलाखतीत राहुल यांनी सत्ता हे विष आहे हे मी आईकडून शिकलो, असे म्हटले होते, तर याचीही यथेच्छ टवाळी करण्यात आली. वास्तवामध्ये आता मागे वळून पाहिलं तर काय दिसतं? आत्ताचे जे सत्ताधीश आहेत (२०१९) त्यांच्याप्रमाणे राहुल गांधी कधी खोटं बोलले नाहीत. त्यांनी कधीही खोटी वचनं दिली नाहीत, स्वतःच्या शिक्षणाबद्दल खोटे आभास निर्माण केले नाहीत. स्वतः ऑक्सफर्डमध्ये शिकल्यामुळे ऑक्सफर्ड विरूद्ध हॉर्वर्ड (हार्वर्ड विरूद्ध हार्डवर्क असं जे आपल्याला सांगण्यात आलं) असं कधी त्यांनी सांगितलं नाही. वास्तवामध्ये राहुल गांधींचा २०१० पासून जो प्रवास आहे, जो पक्षांतर्गत विरोधक आणि बाहेरचे शत्रू म्हणजे जवळपास सारं जग विरूद्ध राहुल गांधी असा तो संघर्ष होता, त्यात खऱ्या अर्थाने राहुल गांधींबरोबर त्यांची बहीण, आई आणिकाँग्रेसचे सामान्य कार्यकर्ते यांच्याव्यतिरिक्त कोणीच नव्हतं. राहुल गांधी यांची संघटना त्यांच्या उदयाला येण्याअगोदरच आतून कोलमडलेली होती. त्यात राहुल गांधी यशस्वी होणं शक्यच नव्हतं. एकही गोष्टी राहुल गांधींना पाठिंबा देणारी अशी नव्हती. ते केवळ गांधी परिवारातून आलेले आहेत आणि काँग्रेस पक्षाचे भावी नेतृत्व आहेत म्हणजे सर्व त्यांना अनुकूल होतं,असं जे चित्र उभं केलं जातं ते सर्वस्वी खोटं आहे, हे वर केलेल्याविश्लेषणातून लक्षात यायला हरकत नाही. २०१९ च्या भारतीय लोकसभेच्या निवडणुका या संपूर्ण असत्यावर जिंकल्या गेल्या. साध्य– साधन– शुचितेचा मुद्दा जर आपण लक्षात घेतला, तर इथे नैतिकतेचा मुद्दा राहुल गांधींच्या बाजूचा राहतो. कारण राहुल गांधींनी कोणत्याही प्रकारची गुलाबी चित्र रंगवली नाहीत, कोणत्याही प्रकारच्या अच्छे दिनांची वचनं दिली नाहीत.वास्तवात त्यांच्या पक्षाचं सरकार असताना खरे अच्छे दिन होते, हे आता लोकांच्या लक्षात येऊनही राहुल गांधी यांनी असं बोलणं नेहमीच टाळलं.लोकांना सत्य बोलणारा आणि आजाराचं खरं स्वरूप सांगणारा  डॉक्टर नको असतो. याउलट भुलवणारा आणि तुम्हाला काहीही आजार नाही, असं सांगणारा क्वॅक किंवा कंपाऊंडरसुद्धा चालतो, अशी या समाजाची मानसिकता बनलेली आहे. अशा समाजात, अशा मानसिकतेत राहुल गांधींसारखी एका अजस्त्र  प्रचार यंत्रणेच्या विरोधात जाऊन सत्यसांगण्याचा प्रयत्न करणारी माणसं ही बराच काळ अप्रिय राहतात किंवा पप्पू ठरतात. अर्थात वास्तवाचे चटके बसल्यावर खरा डॉक्टर हवा असतो तेव्हा हीच माणसं लोकप्रिय होतात. आज मोदीशासित भाजपकडे भारताची निरंकुश सत्ता आहे. त्यावर कोणत्याही आयोगाकडे किंवा न्यायालयाकडे कोणतीही दाद मिळणं दुरापास्त आहे. भारतात लोकशाही संकटात आलेली आहे. अशा स्थितीत काँग्रेस पक्षाच्या अध्यक्षपदाचा राजीनामा द्यावालागलेले राहुल गांधी हे संघाचे, भाजपचे आणि स्वतः मोदींचे नंबर एकचे शत्रू का असतात, हे कळण्याकरिता वस्तुस्थिती थोडी समजून घेतली पाहिजे.

 

वस्तुस्थिती ही आहे की, भारतासारखा वैविध्याने परिपूर्ण असलेलाअजस्त्र देश एका धर्माच्या नावावर चालवता येत नाही. भारतासारख्या अजस्त्र देशाची अर्थव्यवस्था हॉर्वर्डच्या विरूद्ध हार्डवर्कच्या अनाडीपणाने रेटता येत नाही. याची जाणीव झाल्यावर खरा डॉक्टर लागतो आणि खरं वैद्यकशास्त्र लागतं. कारण हे झाल्यावर पेशंटचीही शस्त्रक्रियेसाठी मानसिक तयारी झालेली असते. तो खरा डॉक्टर राहुल गांधी आहे, ते खरं वैद्यकशास्त्र नेहरूवाद आहे, हे सत्य कळल्यावर भारतीय जनतेची स्वतःवर शस्त्रक्रिया करून घेण्याची तयारी होते आहे. त्यामुळे काँग्रेसच्या अध्यक्षपदाचा राजीनामा देऊन काँग्रेसचा साधा कार्यकर्ता असलेला राहुल गांधी, पन्नास–पंचावन्न वर्षांपूर्वी स्वर्गवासी झालेले त्याचे पणजोबा जवाहरलाल नेहरू आणि त्यांचं तत्वज्ञान हे पुन:पुन्हा खोडरबर घेऊन खोडण्याची गरज पडते आहे. युद्धं, क्रांती यांना नेहरूवादाचा विरोध होता आणि राहुल गांधीही याच संस्कृतीचे पूजक आहेत, अशी जी टीका केली जाते, ती एक विकृत बदनामी आहे, कारण युद्ध कोणाविरूद्ध आणि क्रांतिकारकता म्हणजे काय याचा विचार न करणाऱ्या जनमानसाला फॅसिस्ट हिंदुत्वाचे तत्वज्ञान (इथे हिंदू धर्म आणि फॅसिस्ट हिंदुत्व तत्वज्ञान या पूर्णपणे वेगळ्या गोष्टी आहेत,)  म्हणजे भारतीय क्रांतिकारकत्व नव्हे, हे सांगणे आवश्यक आहे. नेहरू हे खरे क्रांतिकारक होते, भगत सिंग हे खरे क्रांतिकारक होते, त्यांच्या तत्त्वज्ञानात सामान्य माणसाच्या आयुष्यात आमूलाग्र बदल घडवण्याची ताकद होती.म्हणूनच भारत स्वातंत्र्यानंतर वैज्ञानिकदृष्ट्या आणि अर्थशक्ती म्हणून इतका पुढे आला. पाकिस्तानवर भाषणं देऊन पाकिस्तान हा मुद्दा सुटणार नाही.त्याहीपुढे जाऊन युद्धाबाबत बोलायचं झालं तर  काँग्रेसच्या नेतृत्वाखाली पाकिस्तानविरूद्ध तीन लढाया भारताने जिंकलेल्या आहेत आणि त्यात इंदिरा गांधींच्या नेतृत्वाखाली पाकिस्तानविरूद्ध झालेल्या युद्धात तर पाकिस्तानचे दोन भाग झाले होते. आता मोदींच्या नेतृत्वाखाली बॉलीवूड सोडले तर भारताने कशावरही विजय मिळवलेला दिसून येत नाही. झालेल्या पराभवाला राहुल गांधी जबाबदार नाहीत; पण या पराभवाचा आपसूक फायदा राहुल गांधींना होऊ शकतो. कारण त्यांच्या आणि त्यांच्या पणजोबांविरोधात केलेला प्रचार हा आता आपल्यावर उलटेल याची संघसत्तेला भीती आहे.म्हणून राहुल गांधींना खोडत राहणे ही त्यांची अपरिहार्य गरज बनली आहे.तर राहुल गांधी बळकट होणे, त्यांचे पक्षांतर्गत विरोधक नामोहरम होणे आणि पक्षाबाहेरचे शत्रू विलयाला जाणे ही देशाची गरज आहे. राहुल गांधींनी काँग्रेसच्या अध्यक्षपदाचा ज्या सहजतेने राजीनामा दिला किंवा बोलताना  आणि वागताना आपल्या सहज स्वाभाविक खरेपणाचा त्यांनी त्याग केला नाही, यातच त्यांच्या अस्तित्वाचं क्रांतिकारकत्व दडलेलं आहे. कारण भोवतालच्या सगळ्या खोटेपणात पुन:पुन्हा जनतेला तेवढचं एक खरं जाणवत राहणार आहे. आता इथे एक महत्वाचा मुद्दा असा, की राहुल गांधी आता काँग्रेसचे अध्यक्ष नाहीत, ते कोणत्याही पदावरही नाहीत, ते त्या घराण्याचे आहेत हे वगळता ते कुणीच नाहीत. त्यांनी कधीही आपल्या वैचारिक वारशावर पाचपन्नास भाषणं केलेली नाहीत (जे ते करू शकले असते). त्यांनी ते न करण्यातच त्यांचं आजच्या काळाचं, समकालीनक्रांतिकारकत्व दडलेलं आहे. आपल्याभोवती महानेत्याची महाप्रतिमा उभी करण्याकरिता सगळ्या प्रचारयंत्रणा कसोशीने काम करत असतानाही वयाच्या पस्तिसाव्या वर्षापर्यंत भीक मागण्याच्या गोष्टी, चहा विकून गरिबीत दिवस काढल्याच्या गोष्टी, खूप म्हणजे खूपच ठिकाणी फिरल्याच्या गोष्टी असं एकंदर गोष्टीवेल्हाळ राजकारण भारतात चालू असताना राहुल गांधींकडे त्यांचे पणजोबा, त्यांची आजी, त्यांचे वडील अशा वास्तवातल्या हजारो गोष्टी असतानाही त्यांनी एकही गोष्ट पाल्हाळिकपणे सांगणं, त्याचा राजकीय लाभ उठवणं नाकारलेलं आहे. कितीही बदनामी झाली तरी ते जसे आहेत तसेच लोकांना सामोरे गेलेले आहेत. ही क्रांतिकारकता कमी आहे का? भाजपने ज्या सायबर वॉरची उभारणी केली, व्हॉट्सअॅपपासून सर्वसमाजमाध्यमांद्वारे राहुल गांधी, राजीव गांधी, इंदिरा गांधी आणि जवाहरलाल नेहरू यांची बेफाम बदनामी केली, ज्या बदनामीद्वारे अंततः भाजपला सत्ता मिळाली ते बदनामी करण्यासाठी वापरण्यात आलेलं आधुनिक तंत्रज्ञान भारतात राजीव गांधींनीच आणलं होतं आणि आता सत्ता मिळाल्यावर भाजपने गाय, गाईचं मूत्र आणि शेण याच्याव्यतिरिक्त कोणतेही नवीन तंत्रज्ञान भारतात आणलं नाही. याउलट रोज नवनवीन अवैज्ञानिक, बुरसटलेल्या विचारांचा पुरस्कार होताना दिसत आहे. या सगळ्यावर कळस म्हणून राजीव गांधींच्या मृत्यूनंतर त्यांच्यावर सिद्ध न झालेल्या आरोपांवरून त्यांची बदनामी करताना खुद्द पंतप्रधान दिसतातआणि एवढं होऊनही राहुल गांधी मनाचा तोल न ढळू देता आपल्यावडिलांच्या कर्तृत्वाचे कोणतेही तुणतुणे वाजवत नाहीत. वडिलांच्या हौताम्याविषयीही बोलत नाहीत. एवढेच काय, तर खुद्द पंतप्रधानांनी राहुल गांधी यांच्या वडिलांचा असभ्य रीतीने उल्लेख केल्यावरही ते याबाबत प्रतिउत्तरही करत नाहीत. महात्मा गांधी आणि नेहरू यांची जी विचारसरणी होती त्याचा डीएनए याहून वेगळा तो काय सिद्ध करणार? 

 

आज देशामध्ये निवडणुका कशा लढल्या जातात, मग ईव्हीएम आणि निवडणूक आयोग यांच्या सहकार्याने त्या कशा जिंकल्या जातात,न्यायालयात आणि आयोगाकडे त्याची कशी दाद मिळत नाही, हे सर्व पाहतअसताना भारताची प्रगती व्हावी, असं वाटणाऱ्या विज्ञाननिष्ठ लोकांना, जनतेला राहुल गांधी यांचा राग येतो. राहुल गांधी आक्रमकपणे काही करत का नाहीत, असं त्यांना वाटतं आणि त्याच वेळी त्यांच्या शत्रूंना त्यांना खोडत राहावसं वाटतं, हेच राहुल गांधी यांचं खर यश आहे. त्याही पलीकडे जाऊन असं म्हणता येईल की, राहुल गांधी यांना आज भारतीय राजकारणात असण्याची जर काही अपरिहार्यता असेल तर ती हीच आहे. राहुल गांधी हे अलौकिक आहेत किंवा नाहीत, ते नेहरूंएवढे मोठे होऊ शकणार किंवा नाही हे मुद्दे आज फिजूल आहेत. त्या त्या वेळेला त्या त्या काळाच्या पार्श्वभूमीवर एक धाक असणारी नैतिक शक्ती असावी लागते. आज भारत स्वातंत्र्योत्तर काळातील अशा कालखंडात आहे की, राजसत्तेला कुणाचाही नैतिक धाक उरलेला नाही. राजसत्ता निरंकुश तर आहेच, पण ती नैतिकदृष्ट्याही बेलगाम आहे. अशा वेळेला ह्या विषारीपणाचे पाणी जनतेच्या नाकातोंडात जात असताना त्या पाण्याची उंची मोजायला किमान एक फुटपट्टी लागते. ती फुटपट्टी राहुल गांधी आहेत. राहुल गांधींच्या मागे कोणता तेजस्वी इतिहास आहे किंवा जवाहरलाल नेहरूंच्या तत्त्वज्ञानात किती भारतीयत्व आहे, हे येणारा काळ ठरवेल; परंतु एका ऐतिहासिक नकारात्मक कालखंडामध्ये एका शोकांतिकेचा नायक बनवला गेलेल्या शापित राजपुत्रासारखं आयुष्य जगणाऱ्या राहुल गांधींनी आपल्या आयुष्याशी जोडलेले सारे गौरवास्पद संदर्भ आपल्या समर्थनासाठी किंवा प्रचारासाठी वापरण्यास कायम नकार दिला. ही एकच गोष्ट आत्ताच्या जुलमी फॅसिस्ट सत्तेसाठी भिंत बनून उभीआहे. त्या भिंतीचा भारतीय इतिहासावर काय परिणाम होतो किंवा त्या भिंतीमुळे भारतीय इतिहासाला कोणतं वळण लागतं हे नाटकीयभाषणबाजीपेक्षा लोकांच्या आयुष्यावर झालेल्या खोल परिणामावरून आपल्याला भविष्यात पाहायला मिळेल. २०१९ च्या लोकसभा निवडणुकीत केरळमधला वायनाड मतदारसंघ राहुल गांधी यांनी निवडला. त्यांचा पारंपरिक मतदारसंघ अमेठी इथूनही ते उभे राहिले होते. अमेठीत ते पराभूत झाले आणि वायनाडमध्ये ते चार लाख एकतीस हजार मतांनी विजयी झाले.उत्तरेत फॅसिस्ट हिदुत्वाला उधाण आलेले असताना दक्षिणेने सातत्यानेप्रागतिक भारतीयत्वाला स्वीकारलेले दिसून आले. त्या पार्श्वभूमीवर राहुल गांधी यांचा मतदारसंघ आणि विजय हाही खूप बोलकाच आहे. त्यातून सिद्ध काही होत नसले तरी भारत हा अनेक वेगळ्या संस्कृतींचा देश आहे ज्यामध्ये उत्तर आणि दक्षिण या दोन भिन्न संस्कृती आहेत, त्या बरोबर घेऊन आपण पुढे जाणार, का त्यांचे विभाजन करून आपल्या देशाला एका अंधाराच्या खाईत लोटणार, हा प्रश्न राहुल गांधींनी वेगवेगळ्या माध्यमांतून पुन:पुन्हा विचारलेला आहे. तो प्रश्न आणि काही अंशी त्याचं उत्तर जवाहरलाल नेहरू यांनी त्यांचे पुस्तक डिस्कव्हरी ऑफ इंडिया या त्यांच्या पुस्तकात मांडले होते. राहुल गांधी २०१४ ला किंवा २०१९ लाही प्रश्न नव्हतेच. यानंतरच्या भारताच्या इतिहासात मात्र राहुल गांधी हे एक उत्तर म्हणून पुढे येण्याच्या सर्व शक्यता आज निर्माण झालेल्या आहेत.

raju.parulekar@gmail.com

 

 

बाबांचं नाव विजय तेंडुलकर!

तेंडुलकर नावाचं बोट

सचिन तेंडुलकर खूप प्रसिद्ध होईस्तोवर तेंडुलकरप्रेमींना त्यांचं नामकरण  हे खूप सोयीचं होतं. तेंडुलकरप्रेमी असा सरळ अर्थ त्यातून निघत असे. सचिन तेंडुलकरचा उदय झाल्यावर अर्थाची फोड करावी लागायला लागली. तशी प्रियासुद्धा अख्ख्या देशभर खूप लोकप्रिय होती. पण ‘तेंडुलकरप्रेमी‘ असं नामाभिधान धारण करणारं भक्तमंडळ तिच्याही नशिबी आलं नाही. तेंडुलकरांचे चाहते आणि विरोधक हे फॅनॅटिक चाहते आणि विरोधक आहेत.

गिरगाव – ठाकूरद्वार परिसरात डॉ. तेंडुलकर नावाचे विजय तेंडुलकरांचे एक डॉक्टर मित्र राहत असत. तेंडुलकरांची आणि माझी भेट त्यांच्याच घरी झाली. दिनकर गांगलांनी ती भेट घडवून आणली होती. म्हणजे थोडक्यात, गांगलांनी त्यांच्या बाजूने मला तेंडुलकरांच्या पायावर घातलं होतं! आता त्या भेटीतली एक गोष्ट मला प्रकर्षाने आठवते. डॉ. तेंडुलकरांची छोटी नात तिथे खेळत होती. मी तिचं नाव  विचारलं तर डॉ. तेंडुलकरांनी तिचं नाव ‘समानता‘ असल्याचं सांगितलं. त्यावर मी ‘समानता‘ म्हणजे त्याचं स्पेलिंग करताना ‘टीए‘ असं करता की ‘टीएचए‘ असं करता असं विचारलं. तर ती छोटी चटकन ‘टीएचए‘ असं म्हणाली. त्या काळात ‘समान्था‘ फॉक्सची खूप क्रझ होती. या साऱ्या संभाषणाला त्याचा संदर्भ होता. या तिच्या उत्तरावर तेंडुलकर खुदकन हसले होते. वर वर पाहता निरस्थक वाटणारं हे सारं संभाषण मी इतक्या विस्तारानं लिहिलं आणि आजही ते इतक्या प्रकर्षाने माझ्या लक्षात राहिलं याचं कारण म्हणजे तेंडुलकरांना भेटण्याचं आणि त्यांच्याशी बोलण्याचं मला प्रचंड दडपण होतं. अनेक राजकीय नेते, उद्योगपती किंवा वेगवेगळ्या क्षेत्रांतल्या अनेक कर्तृत्ववान माणसांना मी सतत भेटत आलोय. मला कधीच कुणाला भेटण्याअगोदर  दडपण आलेलं नाही. फक्त तेंडुलकरांचा अपवाद. तर तेंडुलकरांच्या या भेटीतलं ते दडपण समान्था नावाच्या त्या छोट्या मुलीनं घालवून टाकलं. त्या काळात मी दोन्ही खांद्यावर लोंबकळणारी काळ्या रंगाची हॅवरसॅक लावून देशभर भटकत असे. त्यातून मला पुढे मनदुखी निर्माण होईल तेव्हा मी ते टाळावं असं तेंडुलकरांनी आवर्जून त्या पहिल्या भेटीत सांगितलं होतं. 

तेंडुलकरांची प्रत्यक्ष ओळख व्हायच्या अगोदर त्यांचं सगळं लिखाण वाचून त्याची जवळजवळ पारायणं मी केलेली होती. त्यांच्या नाटकांतली काही मी बघितलेली होती. काही राहून गेली होती. तेंडुलकरांचं कोणतंच नाटक मी मूळ संचात बघितलेलं नव्हतं. कारण माझी समज तयार होईस्तोवर त्या मूळ संचांच उदयास्त होऊन गेलेला होता. तेंडुलकरांचं लेखन आणि त्यांचे इतर सामाजिक पैलू हे इतके चतुरस्त्र आणि वैविध्यपूर्ण आहेत की त्या काळात ज्याला थोडं कळतं त्याला तेंडुलकर नावाचं प्रचंड दडपण यायचं. मी काही अपवाद नव्हतो. सगळं जग बदलणं, सगळ्या समस्या, प्रेमात पडणं, प्रेमातून बाहेर पडणं, तत्त्वज्ञानातला रोमँटिकपणाला तत्त्वाचा मुलामा देणं हे सगळं खूप खूप सोपं वाटतं अशा वयात मी होतो. त्या काळात मी तेंडुलकरांवर एक ‘अटळ माणूस‘ नावाचा लेखही लिहिलेला होता (१९९६). तो तेंडुलकरांनी वाचला होता किंवा नाही याची मला कल्पना नाही. कारण तेव्हा मी तेंडुलकरांना ओळखत नव्हतो. नंतरही मी कधी त्याबद्दल त्यांना विचारलं नाही. त्यांच्या लेखनाबद्दल माझी मतं आजही फारशी बदललेली नाहीत. त्यांनी लेखनात जे प्रयोग केले किंवा लिहिण्याच्या संपूर्ण प्रक्रियेकडे ज्या सूक्ष्मपणे पाहिलं त्या पद्धतीने मराठीत त्या अगोदर कुणीही केलेलं नव्हतं. नाटककार तेंडुलकरांनी लिहिलेलीं नाटकं वाचली आणि पाहिली की, मराठीतलेच काय तर देशातलेही अनेक बडे नाटककार अतिशय पपलू वाटतात!तेंडुलकर कुठच्याही वास्तवाकडे अगदी वेगळ्याच पैलूने पाहतात. त्यांना भव्यतेचं अजिबात आकर्षण वाटत नाही. त्यांच्या इतक्या काळच्या प्रदीर्घ सहवासाने माझ्या लक्षात आलंय ते हे की, तेंडुलकर अगदी छोट्या, सूक्ष्म आणि कुणालाही अत्यंत बिनमहत्त्वाच्या वाटणाऱ्या घटनेत आपली कहाणी शोधतात. म्हणजे अगदी शोधतात असंही नाही, तर अशा घटनांवर त्यांचं मन रेंगाळत राहतं. त्यातून मग ते मानवी आयुष्याचे वेगळेच पदर उलगडत नेतात. त्यांच्यासोबत काही चित्रपटांच्या कथा – पटकथांवर मी काम केलं. दुर्दैवाने ते चित्रपट पडद्यावर आले नाहीत. परंतु काम करत असताना त्यांची कामाची पद्धत नव्याने माझ्या लक्षात आली. ती संपूर्णपणे माझ्या लक्षात आली असा माझा दावा नाही ; परंतु काही गोष्टी तरी नक्कीच लक्षात आल्या. तेंडुलकर अंशमात्र तरी समजावून घ्यायचे असतील तर त्यांची ही मनोभूमिका समजून घ्यायला हवी असं मला वाटतं. 

उदाहरणच घ्यायचं झालं तर शिवसेनेचं घेऊ या. शिवसेनेचं उदाहरण घेण्यामागे एक विशिष्ट हेतू आहे. त्याला एक व्यापक सामाजिक संदर्भ आहे. तेंडुलकरांच्या लेखनाचाही त्याला संदर्भ आहे. शिवसेना वरवर जशी दिसते तशी तिला तेंडुलकर पाहत नाहीत. तिचा मानवी भाग त्यांना महत्त्वाचा वाटतो. विशिष्ट परिस्थितीत माणसं अशी का वागतात याचे संदर्भ त्यांना महत्त्वाचे वाटतात. त्यांना त्या वागण्याची राजकीय बाजू महत्त्वाची वाटतेच असं नाही. निदान लेखक म्हणून विचार करताना त्यांना या राजकीय बाजूपेक्षा मानवी बाजूचा मोह जास्त पडतो. ‘मार्मिक‘च्या सुरूवातीच्या काळात तेंडुलकरांनी ‘मार्मिक‘ मध्ये काम केलंय. लेखक म्हणून मानवी बाजूचे कप्पे धुंडाळताना त्यांचे राजकीय आडाखे चुकतात. एकदा मी त्यांना विचारलं, ‘शिवसेना पुढे एवढा मोठा राजकीय पक्ष होईल याचा तुम्हाला अंदाज होता का?‘ ते म्हणाले, ‘नाही अजिबात नाही.‘

तेंडुलकरांच्या नाट्यलेखनाच्या सुरूवातीच्या काळापासून संघ, शिवसेना या संघटनांपासून ते नानासाहेब गोरे ते कॉम्रेड डांग्यांपर्यंत सर्वांनी त्यांच्या लेखनाचा खूप विरोध केला. 

वास्तविक सुरूवातीच्या काळात तेंडुलकर ज्या पद्धतीचं लिहीत होते ते नेमकं काय आहे ते लोकांच्या लक्षात यायला बराच वेळ लागला. त्या काळातल्या नाट्यस्पर्धांचे निकाल पाहिले की दिसतं ते हेच की, तेंडुलकरांनी लिहिलेल्या नाटकांना एक तर द्वितीय, उत्तेजनार्थ किंवा बक्षीस अजिबातच नाही, अशी परिस्थिती होती. माणसाचं अगदी विक्राळ आणि उघडंनागडं स्वरूप तेंडुलकरांनी जगासमोर आणायला सुरूवात केली होती. त्या काळात तेंडुलकर दाढीधारी नव्हते. त्या काळातले त्यांचे फोटो बघितले तर या माणसाच्या पोटात असा काही ज्वालामुखी दडलेला असेल यावर अजिबात विश्वास बसत नाही!

तेंडुलकरांना भेटण्याअगोदर मी तेंडुलकरांबद्दल काय काय ऐकलं होतं. ते अतिशय डिप्लोमॅटिक आहेत पासून ते माणसांपासून चे प्रचंड अलिप्त राहतात इथपर्यंत सर्व काही मी ऐकलं होतं. प्रत्यक्षात अगदीच वेगळं वास्तव माझ्यासमोर उलगडत गेलं. पार्ल्याच्या घरामधली तेंडुलकरांची खोली ही थोडीशी गूढ आणि बरीचशी बंद बंद होती. तिथे गेल्यावर सुरूवातीला माझ्यावर खूप दडपण येत असे. त्या काळात काही कारणांनी माझी मनःस्थितीही चांगली नव्हती. तेंडुलकर शांतपणे माझी बडबड ऐकुन घेत. त्यावर एखादंच वाक्य बोलत, पण ते वाक्य प्रश्नाचा मुळापासून वेध घेणारं असे. उदाहरणार्थ : “पश्चात्ताप आणि स्वप्नरंजन हे दोन्हीही व्यर्थ. दोन्हीमध्ये वेळ जातो. हाताला काहीह लागत नाही“ असं ते एकदा म्हणाले. आपल्या आयुष्यातल्या अनेक समस्यांचं मूळ त्यांच्या या वाक्यात होतं. मी सुरूवातीच्या काळात तेंडुलकरांकडे जात असे तो बहुतेक वेळा सकाळच्या प्रहरी. मग अख्खा दिवस कधी कधी मी त्यांच्यासोबत असे. वेगवेगळ्या क्षेत्रातली वेगवेगळी माणसं त्यांच्याकडे येत – जात असत. त्यांना मला न्याहाळता येत असे. राम गोपाल वर्मांपासून ते फिरोज नाडियादवालापर्यंत अनेकांना मी तेंडुलकरांच्या त्याच खोलीत भेटलोय. समोरचा माणूस कुणीही असो तेंडुलकर त्याला पूर्ण बोलू देतात. आपलं काही त्याला ऐकवण्याची त्यांना घाई अजिबात नसते. कित्येकदा ते समोरचा बोलत असताना डोळे बंद  करून डोकं मागे टेकवून बसतात. झोपल्यासारखे. समोरचा माणूस नवा असेल तर तो यामुळे हादरू शकतो, पण तेंडुलकर शांतपणे समोरच्याचं म्हणणं ऐकण्याची प्रक्रिया चालू ठेवतात, पण बऱ्याचदा याला स्टाइल मानून तेंडुलकरांना डिप्लोमॅटिक मानलं जातं ते अगदीच भंपकपणाचं आहे. तेंडुलकरांना डावपेच अजिबातच जमत नाहीत. अगदी जगायला आवश्यक तेवढे किमान डावपेचही त्यांना जमत नाहीत. त्यातलं सगळ्यात भयंकर म्हणजे ते समोरच्याने विचारलं असेल त्याचं खरं खरं उत्तर त्याच्या तोंडावर देतात. मग तो समोरचा कुणीही असो. या एकाच गुणामुळे त्यांचं अपरिमित आर्थिक आणि व्यावहारिक नुकसान झालंय. त्यातलं नुकसान होताना कित्येकदा मी स्वतःच बघितलंय. काही वेळा तर मी त्यात भागीदारही होतो. तेंडुलकरांच्या सहवासाने आणि प्रभावाने मीसुद्धा काही काळ त्यांच्यासारखाच लोकांच्या तोंडोवर खरी मते द्यायला सुरूवात केलेली होती. नंतर यातून मला प्रियाने (प्रिया तेंडुलकर ) सावध करून बाहेर आणलन्. तेंडुलकरांच्या मते आय़ुष्यात जे आपण काम करतो त्याचीच शुद्धता आणि नशा (हा त्यांचा शब्द नाही) अशी असली पाहिजे की, डावपेच वगैरेसारख्या गोष्टींसाठी आपल्यापाशी काही महत्त्वच उरता कामा नये. 

तेंडुलकरांनी बोलताना अनेकदा आपण आयुष्यात डावपेच वगैरे कोणतीही साधनं आपणापाशी नसताना आपण कसे पास झालो याबद्दल आश्चर्य व्यक्त केलं. अनेकांना खरं वाटणार नाही, पण हितसंबंध वगैरे गोष्टींचा विचार न करता तेंडुलकर थेट आणि खरं बोलतात. बऱ्याचदा त्यांच्या जवळच्या समजल्या जाणाऱ्यांनीही यासाठी त्यांच्यावर मजबूत खुन्नस ठेवला, पण त्यांना त्याचं काही नाही. तेंडुलकरांना भेटण्याअगोदर मला त्यांचं वैशिष्टय म्हणून एक गोष्ट ऐकिवात आलेली होती ती म्हणजे लेखक म्हणून लेखनसाधना वगैरे करण्यासाठी ते माणसांपासून आपल्या गढीत अलिप्त असे राहतात. हे तर साफ खोटं निघालं. अगदी लिहित असतानाही त्यांना कुणी भेटायला आलं तर वेळ मोडून ते त्याला भेटतातच. काही माणसं अगदी ‘पिळू‘असतात. त्यांना कटवण्याचे अनेक मार्ग असतात. त्यात अनुभवाने मीही आता तरबेज होत आलेलो आहे, परंतु तेंडुलकरांसोबत मी खूप काळ असे, त्या काळात सातत्याने मी हेच पाह्यलंय की, त्यांनी ‘वेड्या‘ किंवा ‘पिळू‘ माणसांनाही कधी आयुष्यात व्यत्यय आणला म्हणून कटवलेलं नाही. उलट शक्य तितकी मदतच केलेली आहे. ‘माणसं महत्त्वाची. लेखन त्यानंतर येतं‘ हे त्यांचं यावरचं म्हणणं. आपल्या लेखनात तेंडुलकरांनी माणसांचे असंख्य प्रकार त्यांच्या सूक्ष्मातिसूक्ष्म पैलूंसहित व्यक्त केले. कॅरॅक्टरायझेशनच्या बाबतीत तेंडुलकरांचा हात धरणारा लेखक संपूर्ण अशियाई उपखंडात विरळा, परंतु असे तेंडुलकर प्रत्यक्षात माणसांवर चटकन विश्वास ठेवतात. माणसामधली नकारात्मकता इतक्या विलक्षण झगमगीतपणे जगासमोर आणणारा हा वर्ण – विलक्षण लेखक प्रत्यक्षात मात्र माणूस चांगलाच असतो. यावर विश्वास ठेवणारा आहे. या विश्वासापायी त्यांनी स्वतःला आणि स्वतःच्या कुटुंबियांना अनेकदा प्रचंड मनःस्तापाच्या ज्वालामुखीच्या तोंडावर नेऊन ठेवलेलं आहे. प्रिया हयात असताना असंख्य वेळा प्रिया आणि मी यावर तासनतास बोलत असू. तेंडुलकरांच्या गोतावळ्यातली काही मंडळी तेंडुलकरांचा गैरफायदा घेताना दिसत असत. पण तेंडुलकरांचा आपल्याजवळच्या माणसांवर इतका अंधविश्वास की ते त्यांच्याबद्दल एक शब्दही ऐकून घेत नसत. यामुळे प्रियाला प्रचंड मनःस्ताप होत असे. खरं तर हा साराच प्रकार एक स्वतंत्र लेखाचा विषय आहे. तेंडुलकरांना माणसांनी आपलं स्वरूप समाजवादी, गरिबांच्या कळवळ्याचं तत्त्वज्ञान सांगणारं, दलित – पददलित आणि अल्पसंख्याकांबद्दल अनुकंपा असणारं असं दाखवलं की,  तेंडुलकर त्यांना आपलं मानतात. वास्तवात बहुसंख्य समाजवाद्यांची शोरूम आणि गोडाऊन वेगळी असते. वरवर गरिबांच्या अनुकंपेची असली तरी वास्तवात दीर्घद्वेषीपणा आणि हाती आसेल्या मानगुटीला उद्ध्वस्त करण्याची खोड असलेला एक वर्ग आहे. या माणसांनी तेंडुलकरांना वास्तवात प्रचंड त्रास दिलेला आहे. खरंतर बऱ्याचदा माणसं जशी दिसतात तशी ती सुसंस्कृत नसतात, त्यांच्यात गिधाडं लपलेली असतात, हे तेंडुलकरांनी जगाला दाखवून दिलं. परंतु स्वतःच्याच अस्तनीत लपलेल्या गिधाडांना झटकून  टाकण्याऐवजी त्यांचं ते पोषण करत का राहिले याचं मला नेहमीच कोडं वाटतं. विचारलं तर, ‘राहू दे रे. त्यांच्यासारखे ते वागले आपण आपल्यासारखं वागू‘ हे त्यांचं ठरलेलं उत्तर. याचा त्यांना स्वतःला आणि प्रियाला अतोनात त्रास झालाय. प्रियाही तेंडुलकरांच्या प्रभावळीतल्या या प्रत्येकाला अंतर्बाह्य ओळखायची. त्यातल्या एकाने तर प्रिया गेल्यावर तिच्या एकाकी मृत्यूविषयी आणि स्वतः न केलेल्या मदतीविषयी ‘मदत करत होतो‘ असं सांगून प्रियासारख्या आत्मसन्मान असलेल्या व्यक्तीची मृत्यूनंतर आपरिमित अवहेलना केली आणि प्रियाने त्याचं खरं स्वरूप ओळखल्याचा तिच्या मृत्यूनंतर सूड घेतला! अशा या गुन्हेगारांपुढे मोदींविषयीची तेंडुलकरांची भूमिका गृहीत धरूनही मोदी मला सरळ माणूस  वाटतात आणि तेंडुलकरांना या साऱ्याचा त्रास होऊनही परत परत ते या साऱ्यांच्या उपकारासाठी सज्ज का असतात, याचं आश्चर्य वाटतं. खरं लिहायचं झालं तर तेंडुलकरांनी प्रेमाने जवळ करून स्वतःचा प्रकाश दिलेल्या आणि बदल्यात तेंडुलकर आणि त्यांच्या कुटुंबियांना विषारी दंश करणाऱ्या माणसांवर एक जाडजूड पुस्तक लिहिता येईल!

पण या साऱ्या वादळांचा ‘लेखक तेंडुलकरां‘ वर काही फार परिणाम होत नाही. आयुष्यातली असंख्य वादळं, असंख्य आघात, अत्यंत प्रिय व्यक्तींचे मृत्यू, अनासक्त व्हायला लावणारं आयुष्य या साऱ्याने घेतले गेलेले असताना तेंडुलकर नेहमीच लेखक म्हणून विजय राहिले. अनेकदा अख्ख्या दिवसात तेंडुलकरांना आयुष्याशी जोडून ठेवणारा धागा फक्त लेखनाचा राहिलेला आहे. माणूस म्हणून तुमच्याशी बोलणारे तेंडुलकर लिहायला बसले की तुमचे असत नाहीत. त्यांच्या पात्रांना ते स्वतःच्या किंवा  स्वतःच्या प्रिय व्यक्तींच्या आयुष्याचे तर्क लावत नाहीत. स्वतःचे तर्क आणि स्वतःला आवडणारी तत्त्वं किंवा स्वतःला आवडणारे विचार हे तेंडुलकर आपल्या पात्रांवर लादत नाहीत. ‘कन्यादान‘ सारख्या नाटकाने त्यांच्यावर केवढे आरोप झाले. त्यांच्या पुरोगामित्त्वावरही त्यांच्या विरोधकांनी प्रश्नचिन्ह लावलं. पण तेंडुलकरांनी आपल्या पात्रांना त्यांचं स्वातंत्र्य बहाल केलं. त्यांच्यावर आपली मतं लादली नाहीत. आपल्या अवतीभोवतीच्या छोट्या – मोठ्या घटनेत त्यांना एकदा गोष्टींचं बीज सापडलं, की मग त्यांनी त्याचं सोनं केलं. ‘कमला‘ सारखं नाटक घ्या. तेंडुलकरांचं आपल्या लोखनाबाबत जे धोरण आहे तेच धोरण त्यांनी वडील म्हणून अंगीकारलं. आयुष्यातल्या अनेक भूमिकांमधली मला त्यांची ही सर्वात आवडणारी भूमिका वडिलांची. 

मी तेंडुलकरांना ‘बाबा‘ म्हणतो. माझ्या आयुष्यात ही भूमिका त्यांनी सख्ख्या वडिलांएवढीच वकुबाने बजावली. सुषमा (ताई), प्रिया, तनुजा आणि राजू ही चार मुलं वाढवताना तेंडुलकरांनी त्यांच्यावर आपली मतं लादली नाहीत. तेंडुलकरांना याबाबतीत त्यांच्या मुलांनी फार कमी समजून घेतलं. ताईशी माझा फार संबंध आला नाही. पण प्रिया, तनुजा आणि राजू माझ्या आयुष्याचा भागच आहेत. प्रियाला आणि तनुजाला तेंडुलकरांच्या वडीलकीमधली महानता इंटेलेक्चुअली आकळली. पण भावनिकदृष्ट्या पसंत पडली नसावी. राजूने तर तेंडुलकरांच्या वडीलकीमधील ‘स्वातंत्र्य‘ या मूल्यावरची श्रद्धा बैद्धिक आणि भावनिकदृष्ट्या फेटाळली. राजूचं आणि तेंडुलकरांचं नातं वडील आणि मुलगा म्हणून फार गोड होतं. राजूची तेंडुलकरांवर श्रद्धा होती. आपल्या पित्याचं मोठेपण त्याला समजलं होतं आणि मान्यही होतं. पण त्याच्यात तेंडुलकरांना अतिप्रिय असणाऱ्या स्वातंत्र्याचं भय होतं. एखादा धोकादायक किंवा गुंतागुंतीचा निर्णय घ्यायची वेळ आली की तेंडुलकरांनी ठाम भूमिका घेऊन तो स्वीकारावा वा फेटाळावा असं मुलांना वाटत असे, पण तेंडुलकर बहुधा असं करत नसत. ते वस्तुस्थितीच्या जेवढ्या बाजू आहेत त्या मुलांसमोर ठेवत असत. त्यातली योग्य ती निवडा असं सांगत. आजही ते तसंच करतात. या स्वातंत्र्याच्या कल्पनेत त्यांची जबाबदारी टाळण्याची भूमिका नसे. कारण अनेकदा मुलांनी निवडलेल्या पर्यायाचा सर्व त्रास मूकपणे तेंडुलकरांनी सोसलाय. यात व्यक्तिस्वातंत्र्य आणि मुलांच्याही आत्मसन्मानाला जपण्याची पराकाष्ठा असे. पण राजूला हे फारसं मान्य नसायचं. राजूला वाईल्डलाईफ आणि मुक्या प्राण्यांविषयी फार प्रेम होतं. जिम कार्बेट हा त्याचा अतिशय आवडता लेखक. त्याच्या सर्व लेखनाचे खंड तेंडुलकरांनी राजूला भेट दिलेले होते. तेंडुलकरांशी भांडण झालं की, राजू अबोला धरायचा आणि जिम कार्बेटचे सर्व खंड बाबांना परत करायचा. भांडण संपलं की, ते जिम कार्बेटचे खंड परत न्यायला तेंडुलकरांच्या खोलीच्या दरवाजावर उभा राहायचा. ते परत देताना तेंडुलकर मला जगातले सर्वत गोड बाबा वाटायचे. जगातल्या सर्व नातेसंबंधातले सर्व शुभंकर आणि भयंकर ते सारं काही उलगडून दाखवणारा प्रतापी लेखक विजय धोंडोपंत तेंडुलकर ते हेच यावर क्षणभर विश्वास बसायचा नाही. 

मी जेव्हा तेंडुलकरांकडे यायला –जायला लागलो तेव्हा माझी ‘स्वातंत्र्य‘ मुल्याविषयीची आस्था आणि कळकळ त्यांनी काहीही न बोलता ओळखली. मला वाटतं, माझी आई टेलिफोनवर एकदा माझ्या बंडखोर स्वभावाविषयी आणि त्यामुळे घरात आणि माझ्या आयुष्यात असलेल्या तणावांविषयी त्यांच्याशी बोलली. (हे नंतर तिनेच मला सांगितलन्) तेंडुलकरांनी त्यानंतर आजतागायत पाचव्या मुलासारखं मला सांभाळून घेतलं. लिहिताना आणि जगताना येणाऱ्या अनेक समस्यांविषयी आणि त्यातून निर्माण होणाऱ्या मूल्याविषयी मी त्यांच्यशी मोकळेपणाने बोलू शकतो. ‘बोट धरून नेताना बापाने बोट कधी सोडून दिलं हे पोराला अजिबात कळता कामा नये आणि बापाने ते तोंडाने कधीच सांगता कामा नये. शिवाय बोट सोडून जगाच्या जत्रेत शिरलेल्या पोराबद्दल पूर्ण आत्मविश्वासाने चिंता अजिबात करता कामा नये.‘ माझ्या दृष्टीने ही आदर्श बापाची व्याख्या आहे. तेंडुलकर हे माझ्या आयुष्यात पाहिलेले अतिशय आदर्श बाबा आहेत. 

तेंडुलकरांसोबत काही चित्रपटांच्या पटकथा विकसित करण्यासाठी मदतनीस म्हणून मी काम केलं. तेंडुलकर त्यांच्याबरोबर (मदत करण्याकरिताही) काम करणाऱ्या कुणाचीही इतक कुणाशी ओळख ‘माझे सहकारी‘ अशीच करून देतात. सोबतच्या माणसांचे पैसे आधी आणि नीट मिळावे असा त्यांचा आग्रह असतो. हे त्यांनी आयुष्यभर पाळलंय. त्यासाठी त्यांना अनेकदा स्वतः प्रोजेक्ट सोडून द्यावा लागलाय. स्वतःसोबत कामात असलेल्या प्रत्येक माणसाचा आत्मसन्मान जपण्याचा तेंडुलकर पराकोटीचा आग्रह धरतात. त्यात ते कसलीही तडजोड करत नाहीत. जे माणसांच्या बाबतीत तेच कामाच्या बाबतीत. काम करीत असताना कामाच्या दर्जाबाबत आणि त्यातल्या छोट्यातल्या छोट्या बारकाव्यांबाबत तेंडुलकर खूप आग्रही असतात. कांद्याच्या पाती सोलत जाव्या त्याप्रमाणे ते कोणत्याही पात्राच्या तळाचा वेध घेत जातात. मग ते नाटक असो, कथा असो, पटकथा असो की कादंबरी असो तेंडुलकर त्यातल्या सर्व शक्यतांचा वेध घेत जातात. पटकथेच्या शक्यतांचा विचार करताना विशिष्ट पात्र एखाद्या परिस्थितीत किती प्रकारे वागेल याचा ते वेध घेत जातात. सर्वात शेवटी तर्क हळूच दूर सोडून अंतःस्पूर्ती आणि मनाच्या कौलाप्रमाणे निर्णय घेत जातात. आयुष्य तर्काने जात नाही. तर्क आपण नंतर चिकटवतो. आपल्या चुका, आपलं सामर्थ्य जे काही आहे त्याला तर्क आपण नंतर लावतो. आयुष्य अतर्क्य बनूनच आपल्यासमोर येतं. उलगडतानाही ते अतर्क्य असतं. जसं ‘शांतता, कोर्ट चालू आहे‘ मधल्या बेणारेबाई बाहेर पडण्याअगोदर अचानक कडी लावतात त्याप्रमाणे. चित्रपट लिहिताना तेंडुलकरांचा विचार – प्रवास उलगडत गेला आणि मला कळला हो हा असा. 

तेंडुलकरांबाबत मला अनेकदा असं वाटतं की, ते आपल्या एवढे जवळ  असल्यामुळे आपण त्यांना समजू शकत नाही की काय? तेंडुलकरांना जेव्हा नेहरू फेलोशिप मिळाली तेव्हा ते भारतभर हिंडले. फाशीची शिक्षा झालेल्या कैद्यापासून तऱ्हेतऱ्हेच्या माणसांना ते भेटले. त्यांच्यातली जाणून घेण्याची आग, लिहिण्याची आग आणि सर्व विपरीत परिस्थितीत लिहीत राहणं हे किती कठीण आहे. त्यांच्यानंतर आलेल्या आणि त्यांच्या अगोदरच्या फार थोड्यांना हे जमलं. एका गॅरेजमध्ये मधून नाला वाहत असताना चार मुलांसहितचा संसार सांभाळत इतकं अस्सल लिहिणं हे एखाद्या यक्षालाच शक्य आहे!

हातून लिखाण न होण्याचे आज जेव्हा माझ्यासारखा कुणी अनेक बहाणे सांगतो तेव्हा तेंडुलकर गालातल्या गालात हसतात. त्या हसण्यात मिस्कीलपणा असतो. मध्य प्रदाशचे भाजपचे तेव्हाचे मुख्यमंत्री सुंदरलाल पटवा कालिदास सन्मान घ्यायला गेलेल्या तेंडुलकरांशी ते चित्रकार आहेत, असं समजून  बोलले होते. तेव्हाही तेंडुलकर असेच मिस्किल हसले असतील. अज्ञानामुळेच त्या मुख्यमंत्र्यांना पुढे बोलण्याचं धैर्य येत गेलं. आपलंही तसंच होतं. आपण पुढे बोलत राहतो. तेंडुलकर मात्र यक्षाच्या तटस्थतेने आपलं शहाणपणाचं पाप – पुण्य तोलत असतात. 

लिहिण्यासारखं असं बरंच आहे, पण यक्ष पकडायला गेलं की हाताला लागत नाही! तो अदृश्य राहतो आणि जाणवतोही. 

तेंडुलकर गेले त्याअगोदर म्हणजे मागच्या दिवाळीत मी माझ्या आईवर  ‘मी, आई आणि मृत्यू‘ हा लेख ‘अक्षर‘ च्या दिवाळी अंकात लिहिला होता. माझी आई ८ ऑगस्ट २००६ ला गेली. २००७ च्या दिवाळीत लेख प्रसिद्ध झाला. तेंडुलकर तेव्हा डॉ. प्रयागांच्या हॉस्पिटलमध्ये अत्यवस्थ होते. तो त्यांच्या प्रदीर्घ आजारपणाचा पहिला टप्पा होता. दुसऱ्या टप्प्यात तेंडुलकर गेले. 

 

मायस्थेनिया ग्रॅव्हिस आणि इतर अनेक गुंतागुंतीच्या आजारात कंटाळून गेलेल्या तेंडुलकरांनी अशक्तपणातही तो लेख विद्याताई आपटेंना मोठअयाने वाचायला लावला. वाचून तेंडुलकरांनी तत्काळ मेसेज पाठवला, ‘तुझा आईवरचा लेख आत्ताच वाचला. अप्रतिम. मला तुझा हेवा वाटतो‘ त्यानंतर दोनच दिवसांनी तोच लेख त्यांनी विद्याताईंना पुन्हा वाचायला लावला. नंतर एसएमएसद्वारे परत मेसेज पाठवला, ‘तुझा आईवरचा लेख पुन्हा विद्याकडून वाचून घेतला, पुन्हा आवडला‘.

तेंडुलकरांच्या आणि माझ्या सरता वर्षांच्या संवादातलं ते लेखन – वातनासंबंधी शेवटचं संभाषण होतं. तेही मोबाईल ‘एसएमएस‘द्वारे आणि तेही तेंडुलकर स्वतः मृत्यूच्या छायेत असताना. डॉ. प्रयागांच्या हॉस्पिटलमध्ये असताना तेंडुलकरांना भेटायला मी फार तर दोन – तीन वेळाच गेलो असेन. एकदा तर त्यांनी दोन – तीन दिवस मला इथे तू हवाच आहेस असं कळवलं होतं. तेव्हाही त्या तारखा मी ऍडजस्ट करून शकलो नाही. त्यांनीही हट्ट लावून धरला नाही. 

तेंडुलकर डॉ. प्रयागांच्या इस्पितळात असताना सतत मृत्यूच्याच छायेत असताना मला दिसत. ते मला आतून पिळवटणारं होतं. ते सारं ज्या अशोककाका कुलकर्णी आणि विद्याताई आपटेंनी ज्या हिमतीने आणि अर्थपूर्ण प्रेमाने निभावलं, त्याच्यापुढे मी तर एक पळपुटा बिंदूसुद्धा नाही. 

वास्तविक तेंडुलकरांनी मला आयुष्यात अशी अनेक दालनं खुली करून दिली ज्याची कल्पनाही अनेकजण कशू शकत नाहीत. पण  मी जे लिहिणार आहे ते त्याबद्दल नाही तर तेंडुलकर आणि माझ्यात एक करार झाला होता, त्याविषयी मी आज लिहिणार आहे. प्रिया तेंडुलकर जेव्हा गेली तेव्हा मी तिच्या आणि राजू तेंडुलकरच्या अचानक जाण्यावर एक ‘प्रिया आणि राजू‘ हा लेख लिहिला होता. तो लेख लिहून झाल्यावर मी तेंडुलकरांना वाचून दाखवला, तेव्हा ते म्हणाले, ‘जवळून पाह्यल्याने मी नसतो असं लिहू शकलो.‘ त्यांचे डोळे तेव्हा भरून आलेले होते. 

‘प्रिया आणि राजू‘ हे लेखाचं नावही त्यांनीच सुचवलेलं. तो लेख जिथे संपला, तिथे प्रत्यक्षात तो संपत नव्हता. तो खूप मोठा लेख होता. माझ्या आयुष्यात प्रियाच्या मैत्रीचं एक विशेष स्थान आहे. तिच्याही आयुष्यात ते होतंच. पण प्रत्यक्षात तो लेख जिथे थांबलाय, तिथे तो तेंडुलकरांनी थांबवला.

ते चटकन म्हणाले, ‘इथे थांब. पुढचं पुढे कधीतरी लिही. म्हणजे मी नसताना. कदाचित मी पुढचं ऐकू (आणि वाचू) शकणार नाही‘.

तोवर राजू आणि प्रियाचे मृत्यू होऊन गेलेले होते. 

जे लिहिलं नाही आणि झालं ते असं होतं. म्हणजे मी पाहिलं ते असं पाहिलं. 

तेंडुलकरांच्या पूर्वायुष्यात त्यांनी मोठ्या भावाच्या प्रतिभेचं मातेरं घेऊन त्याचा करूण अंत पाहिला होता. पण उत्तरायुष्यात म्हणजे मी तेंडुलकर कुटूंबाचा घटक झाल्यावर त्यांच्या घरात मृत्यूने ठसा उमटवायला सुरूवात केली त्याचा पहिला साक्षीदार आणि श्रोता मी होतो. तनुलाही ते नंतर कळलं. 

तेव्हा प्रिया पवईला ‘जलवायुविहार‘ मध्ये राहत असे. या घटनेच्या साधारणतः वर्ष – दीड वर्ष आधी ‘प्रिया तेंडुलकर टॉक शो‘ मध्ये मी पॅनलवर लेखक म्हणून गेलो होतो. ‘एण्ड ऑफ आयडिऑलॉजी‘ हा विषय होता. तो शो झाल्यावर प्रिया हॉस्पिटलमध्ये ऍडमिट झाली. तिच्या पोटात ट्युमर होता. तो डॉ. सोनावाल यांनी शस्त्रक्रिया करून काढला. त्याची वेदना सहन करत (पोटात ट्युमर असताना) प्रियाने ते शूटिंग केलं होतं. तो ट्युमर बिनाइन म्हणजो नॉन – कॅन्सरस आहे असं डॉक्टरचं म्हणणं पडलं. 

त्याची प्रियाने एक पार्टी जलवायुविहारमध्ये तिच्या घरी सेलिब्रेट केली होती. त्यात मी घरातला नवा, संकोची घटक असल्यासारखा होतो. तेंडुलकर आणि माझा स्नेह आता जुना झालेला असता करी मी प्रियाला तेवढा सरावलो नसतो. वर्षभरात ‘आप की अदालत‘ या तिच्या कार्यक्रमाचं संशोधन करता करता मी तिला सरावलो. 

तिच्या या पहिल्या शस्त्रक्रियेनंतर वर्ष – सव्वा वर्षाने तिने मला एका रात्री  तिच्या जलवायुविहारच्या घरी बोलावलं. खूप महत्त्वाचं काम आहे म्हणून. तोपर्यंत मी तिचा सख्खा मित्र झालेलो होतो.  रात्री साडेनऊचा सुमार असेल. तसं तर आम्ही दुसऱ्या दिवशीच्या शूटिंगसाठी रात्री दीड – दीड– दोन – दोन वाजेपर्यंत जागून अभ्यास करत असायचो. पण त्या दिवशी प्रियाचा मूड वेगळा होता. ती ठाम आणि निश्चल होती. 

“राजू एक गोष्ट आहे. ती परवाचं शूटिंग होऊन जाईस्तोवर तू बाबांनासुद्धा सांगू नकोस“ प्रिया म्हणाली. “माझ्या पोटात पूर्ण आकाराचा ट्युमर पुन्हा वाढलाय. मला वाटत नाही या वेळी नॉन –कॅन्सरस असण्याएवढी मी सुदैवी असेन.“

पुढे तिचं म्हणणं आठवड्यातच खरं ठरलं. 

तिला कॅन्सर असल्याचा रिपोर्ट आला. तेंडुलकरांनी मला बोलावून घेतलं म्हणाले, “मला तू हवा आहेस.“

मी बद्रिधाममध्ये तेंडुलकरांच्या घरी गेलो. तिथे राजू तेंडुलकर येरझाऱ्या घालत होता. तो फार भावुक आणि डिस्टर्ब्ड होता. त्याने माझ्या खांद्यावर हात ठेवला. राजू तेंडुलकरएवढा निरागस आणि भोळा माणूस मी क्वचित कुणी पाह्यलाय. 

तेंडुलकर आपल्या खोलीत बसून प्रियावर असलेल्या जबाबदाऱ्या आणि ताण हलके कसे करावे याची आखणी करत होते. मधून मधून मला त्यांनी, 

“तुला काय वाटतं?“ असं विचारलं तेवढंच.

बाकी त्यांनी प्रिया आता कधी तरी नसणार आहे हे स्वीकारलेलं होतं. जे त्यांना स्वीकारणं अशक्य होतं. कारण इतर कोणत्याही मुलापेक्षा प्रिया ही तेंडुलकरांची अधिक छायाप्रतिमा होती. 

प्रिया इच्छाशक्तीच्या जोरावर कॅन्सरच्या पहिल्या झडपेतून बाहेर आली ‘जिम्मेदार कौन‘ हा नवा कार्यक्रमही तिने करायला घेतला. त्याचं संशोधनही मीच करायचो. तेंडुलकर, प्रिया आणि मी यांच्यात सतत संपर्क असायचा. मृत्यूची एक अतिशय हलकी सावली असलेलं ते एक उत्कट नातं होतं. बाबा (म्हणजे तेंडुलकर) आणि प्रिया यांच्यापैकी कुणीही एक आपल्या आयुष्यात नसणार ही कल्पना जरी मनाशी आली तरी त्या काळात माझे पाय थरथरत. 

माणूस म्हणून माझं व्यक्तिगत आयुष्य कधी सुरक्षित, शांत व सुव्यवस्थित गेलेलं नाही. 

त्यामुळे तेंडुलकर, मी आणि प्रिया यांच्यात एक ‘कम्फर्ट झोन‘होता. त्या ‘कम्फर्ट झोन‘ वर सतत यमराजांची पहारेदारी होती.

प्रियावर मृत्यूची छाया पसरलेली असताना लिव्हर सिरोसिसने राजू अचानक आजारी पडला. त्यातही  प्रियाने अथक प्रयत्न करून त्याला बरा केला. मृत्यूच्य़ा दाढेतून बाहेर काढला. पण काही कारणाने त्याची जीवनेच्छाच संपत गेली. 

त्याला पुन्हा नानावटी हॉस्पीटलमध्ये ऍडमिट करावं लागलं. प्रियाच्या सांगण्यावरून मी तेंडुलकरांना भेटायला गेलो. तर त्यांनी मला नानावटीत जाऊन राजूचं काही बरं– वाईट झालं तर (ते होणार हे इतःपर स्पष्ट झालेलं होतं) परस्पर हॉस्पिटलमधूनच स्मशानभूमीत त्याला न्यायचा प्रियाला निरोप दिला. तिचं त्याबद्दल (म्हणजे राजूला परत घरी न आणण्याबद्दल) मन वळवण्याची जबाबदारी तेंडुलकरांनी माझ्यावर टाकली. हे किती अवघड?कारण मृत्यूच्या दारात असला तरी जिवंत होता! तरी मी प्रियाशी बोललो.

त्या काळात मी लिहिलेली ‘आरंभ‘ नावाची मालिका ई–टीव्हीवर चालू होती. त्यात प्रिया होती. परिस्थितीविषयी अज्ञानात असणाऱ्या एका बाईने त्यातच मध्ये येऊन प्रियाचं तिच्या अभिनयाबद्दल कौतुक केलं. प्रिया मला म्हणाली,“राजूच्या रूममध्ये एकदा जाऊन त्याला हाक मार.“ ओळखीच्या कुणी हाक मारली तर ब्लड  – प्रेशर वर जातं…… ही वेड्या बहिणीची वेडी आशा होती. 

मी आत गेलो तर राजूचं ब्लड – प्रेशर श्यून्याकडे झेपावत होतं. पायाला कंप सुटल्या अवस्थेत मी राजूकडे बघत राहिलो. त्याच्या डोळ्यातून रक्त पाझरू नये म्हणून (रक्त गोठवण्याची यकृताची क्षमती संपली होती) डोळ्यावर पट्ट्या बांधलेल्या होत्या. 

कॅमेऱ्याच्या लेन्सेसमधून उत्कृष्ट तेच पकडणारा विजय तेंडुलतकरांचा लाडका कॅमेरामन मुलगा राजू तेंडुलकर अखेरच्या प्रवासाला निघाला होता. यानंतर तो आपल्या बाबांशी तुम्ही त्या राजू परूळेकरचे फार लाड करता म्हणून भांडणार नव्हता की, रागाने त्यांनी दिलेल्या भेटीही त्यांना परत करणार नव्हता. 

राजू गेल्यावर दुसऱ्याच दिवशी त्याच नानावटीच्या स्टुडिओत आम्ही ‘जिम्मेदार कौन‘ चे चार एपिसोड तेंडुलकरांच्या दिग्दर्शनाखाली शूट केले. 

तेंडुलकर आणि प्रिया दुःख गिळून उभे राहिले. 

प्रियाच्या डोक्यावरची केमोथेरपी आणि कॅन्सरची टांगती तलवार खाली खाली येत होती. तिच्या मृत्यूअगोदर सात महिने मी तिच्याशी बोललो नाही. अपवाद तिच्या एका आलेल्या फोनचा. त्याव्यतिरिक्त तिची तिव्र आठवण येऊन मी तिला फोन केला. जो तिने उचलला नाही. माझ्याबाबतीत तिने पूर्ण आयुष्यात असं फक्त एकदाच केलं. 

मी शेवटचे सात महिने तिच्याशी बोललो नाही. त्याचं कारणही तेंडुलकरच होते. अर्थात अप्रत्यक्षपणे. एके दिवशी प्रियाचा मला भडकून फोन आला. कॅन्सर आणि केमोथेरपीने ती खूप जर्जर झालेली होती. तिला झालेला आजार कुणा नवीन व्यक्तीला कळलेलं तिला आवडत नसे. तिला कुणीतरी फोन करून तिच्या आजाराबाबत सहानुभूती व्यक्त केली. तिचं त्यामुळे डोकंच गेलं.

“या  माणसांना बाबा (म्हणजे तेंडुलकर) माहिती देतात.”

असं नसावं बहुधा. शिवाय  तेंडुलकरांना वाटायचं की, यात लपवण्यासारखं काय? हेही खरंच. पण यातून मी बोध हा घेतला की, आता हे काही लपणार नाही. नंतर एके दिवशी प्रियाला माझा संशय वाटणार. आयुष्यातले इतके अनमोल आणि दर्जेदार क्षण जिच्यासोबत आपण घालवलेत, तिने आपल्याबद्दल असं मानणं हे दुःखद आणि वेदनादायीच. यात माझी थोडी अपरिपक्वताच होती असं (आता ) मला वाटतं. पण मला जे वाटलं ते तेंडुलकरांना मी सांगितलं नि प्रियाशी संभाषण थांबवलं. 

बरोबर सात महिन्यांनी प्रिया गेली. 

त्या रात्री मी तेंडुलकरांच्या घरी त्यांना भेटायला गेलो. घरातली माणसं होतीच. तेंडुलकरही होते. विषण्ण. पण सावरून घेत. ते त्यातून कसे गेले असतील हे त्यांचं त्यांना ठाऊक. 

मिसेस तेंडुलकरांना नंतर बराच काळ काही कळायचं नाही. त्या गेल्या त्या नेमक्या २६ –२७ जुलै २००५ च्या पुराच्या वेळी. कुणीच कुणाशी संपर्कात नाही. अचानक तेंडुलकांचा भाचा सचिन आला म्हणून मिसेस तेंडुलकरांची अखेरची व्यवस्था तरी झाली. 

या मृत्यूच्या तांडवातून पार पाडून तेंडुलकर मग अमेरिकेला गेले. तिथून त्यांचं मला रोज एक मेल यायचं. त्यात ‘मला नाही जगायचं आता’ अशी एक डिप्रेशनची भावना असायची.

तेव्हा मी दहिसरला राहायचो. माझ्या घरी कॉम्प्युटर नव्हता. मी संध्याकाळ होऊन सायबर कॅफेत जायची वाट पाहायचो. धावत जाऊन तेंडुलकरांचं ई– मेल चेक करायचो. त्यांना अनेक शपथा घालायचो. ‘महान’ नातेसंबंधांची आण द्यायचो. ते अगदी लहान मुलासारखे सारे ‘हट्ट’ पुरवून घ्यायचे.

माझ्या आयुष्यातलं एक अख्खं युग त्यांनी माझे अनेक आचरट हट्ट असेच पुरवले होते. तासनतास माझ्याबरोबर बसून माझ्या प्रत्येक शंकेचं नि प्रश्नाचं उत्तर ते पुऱ्या शक्तीने द्यायचे. माझ्या मित्रांशी मैत्री करायचे. माझ्या ‘शत्रूंशी’ संबंध तोडायचे. माझ्या आई– वडिलांनीही हे माझ्यासाठी कधी केलं नाही.

मृत्यूअगोदर काही महिने डॉ. प्रयागांच्या हॉस्पिटलमध्ये माझा हात घट्ट हातात धरून ठेवला नि म्हणाले, “माझ्या बंटीकडे (आदित्य तेंडुलकर) लक्ष दे. माझ्या साऱ्या आशा त्याच्यावर केंद्रित झालेल्या आहेत.” हे बोलताना त्यांच्या डोळ्यात पाणी होतं. 

मी नवीन घर घेतलं ते त्यांना खूप आवडलं. ते इथे खूप दिवस राहायला येणार होते. आम्ही खूप वाद घालणार होतो. ते माझ्याबद्दल माझ्या वडिलांशी बोलणार होते. शिवय मला अनेक सल्ले त्यांना द्यायचे होते. त्यातला एक तर त्यांनी दिलाच ‘राजकारणी माणूस कितीही जवळचा माणूस वाटला तरी लेखकाने त्याच्या फार जवळ जाऊ नये. नुकसान होतं दोघांचंही.’ हे तत्त्व त्यांनी आयुष्यभर पाळलं.  

मला त्यांनी सांगितलेल्या काही गोष्टी पटायच्या नाहीत. त्यांची वाट घालण्याची एक विशिष्ट पद्धत होती. ती ते फॉलो करत. 

मेधा पाटकर हा आमच्या वादाचा एक प्रमुख मुद्दा असायचा. मेधा ही त्यांच्या कल्पनेतली (त्यांची) आदर्श मुलगी होती. तिच्या काहीही आणि कितीही चुका झाल्या तरी तिला सांभाळून घ्यावं असं त्यांना वाटे. 

प्रिया तिच्या करिअरच्या ऐन भरात होती तेव्हा अनेक राजकीय पक्षांना ती आपल्या पक्षात यावी असं वाटे. प्रियालाही सत्ता या तत्त्वाचं आकर्षण होतं. पण तेंडुलकरांना काय वाटेल? या एका मोठ्या प्रश्नापायी ती मन मारून गप्प राहायची. 

मला वाटतं, तेंडुलकरांची ही एक थोडीशी त्रासदायक बाजू होती. म्हणजे ते स्वतः नैतिक – अनैतिक यापलीकडचं न – नैतिक पाहू शकायचे. ते किंबहूना न–नैतिकतेचे (amoral) समर्थकच होते, पण त्यांच्या भूमिकांचा त्यांच्या हृहयस्थांवर दडपण आणणारा एका परिणाम होत असे. या अमक्यातमक्या मुद्द्यावर तेंडुलकर काय म्हणतील या विचाराने जीव कासावीस व्हायचा. अर्थात मुलं बंड करायची नाही असं नाही, पण मग तेंडुलकर ओरडायचे नाहीत. मौनाने नाराजी दर्शवायचे. 

सकाळी सकाळी त्यांचा LUV  किंवा For a change : LUV असा मेसेज आला तर त्यांचा मूड चांगला आहे असं कळायचं. पण हे सगळं अलीकडचं. त्यांना ‘मायस्थेनिया ग्रॅव्हिस’ आहे असं कळल्यावरचं. शरीरातली एकेक गोष्ट मंद होत जातेय असं त्यांना वाटे.

त्यांतही त्यांनना स्वतंत्र्योत्तर काळातला इतिहास आपल्या आत्मचरित्राच्या संदर्भात लिहायचा होता. मला ते त्या संदर्भात योग्य वाटतील नि वाचून आवडतील ती पुस्तकं आणून दे असं सांगायचे. कारण त्यांच्या हालचाळींवर बरेच निर्बंध आलेले होते. शिवाय ही पुस्तकं नेऊन दिल्यावर मी हे सारं लिहायला जिवंत राहीन असं वर म्हणायचे. त्यांना त्यांचा मृत्यू कळला होता. पण आत खोलवर त्यांची जगण्याची इच्छा आणि जिज्ञासा प्रबळ होती. ती इच्छाच त्यांचं आयुष्य इतका काळ खेचू शकली. नाहीतर तेंडुलकरांच्या जागी इतर कुणी लेचापेचा (माझ्यासाखा) असता तर पहिल्या आघातासरशी कोसळायचा. 

तेंडुलकरांनी मरणयातना सोसल्या, पण देवाला हात जोडले नाहीत किंवा सामर्थशाली मोठ्या माणसाशी जवळीत साधण्याचा अगदी सहजशक्य असूनही प्रयत्न केला नाही. 

गजबजलेल्या आणि अगदी उत्साहाने भारलेल्या अशा तेंडुलकरांच्या घरात मी जात असे. स्वतः तेंडुलकर, मिसेस तेंडुलकर, ताई (सुषमा), प्रिया, बंटी (आदित्य, राजू तेंडुलकरांचा मुलगा), सीमा (राजूची पत्नी) सगळीजणं उत्साहाने भारलेली असत. त्यात तनु आणि झुमु ( अनुष्का, तेंडुलकरांच्या तनुजा मोहिते या मुलीची व जावई राजीव मोहिते यांची मुलगी) येऊन – जाऊन असत. 

तेंडुलकरांसोबत मी काही चिंत्रपटांवर काम करत होतो. त्याच वेळी स्वतंत्रपणे सीरिअल्सही लिहित असे. एखाद्या संहितेवर विचार करायची वेळ आली की मी आणि तेंडुलकर बद्रीधामच्या गच्चीवर येरझाऱ्या मारायचो. अशा आमच्या येरझाऱ्यांचे राजूने कित्येक फोटो काढलेले होते. 

तो एखाद्या लहान निरागस मुलासारखा होता. त्याला मी आवडायचोही नि त्याला माझा रागही यायचा. तेंडुलकर मला जास्त वेळ देतात, अशी खंत त्याला वाटायची, जी तो मलाच बऱ्याचदा बोलून दाखवायचा. 

दिल्लीत आमचं ‘आप की अदालत’ चं शूटिंग असलं (इगल स्टुडिओ, नॉयडा) की रात्री हॉटेलमधल्या माझ्या रूमवर येऊन तासनतास तो बोलायचा. त्यातलं बरंचसं तेंडुलकरांबद्दलच असायचं. तेंडुलकर वडील म्हणून त्याला आवडायचेही अन् नावडायचेही. त्यावर त्याला माझं मत हवं असायचं. मी ते द्यायचो नाही. त्याचं कारण पूर्णतः वेगळं होतं. पण तो जे त्याचं कारण समजायचा ते सगळं वेगळं असायचं. 

मला माझ्या बाजूने राजू तेंडुलकरच्या बुटात पाय घालून विचार करताच यायचा नाही. 

एकतर मला माझ्या म्हणून बऱ्याच अस्वस्थता होत्या. शिवाय मी त्याच्यासारखा विचार करण्याच्या ‘टाइप’ मधला नव्हतो. मग तो मला चतुर आणि राजकारणी मानायचा. 

हे सारं तेंडुलकरांपर्यंत जायचं. तेव्हा ते डोळे बंद करून शांतपणे आपल्या आमरामखुर्चीतच पडून राहायचे. बऱ्याचदा माझ्या खांद्यावर हात ठेवायचे. हळुवारपणे तिथे दाबल्यासारखं करायचे. 

डॉ. प्रयागांच्या इस्पितळात पूर्ण शुद्धीत असताना (पहिल्या टप्प्यात) मी त्यांना भेटलो. तेव्हा विद्याताई कुठेतरी बाहेर गेल्या होत्या. काही मिनिटं मी, तेंडुलकर आणि शांतता एवढेच होतो. तेव्हा तेंडुलकरांना बोलायची क्षमता नव्हती. (त्यांच्या गळ्यात ऑपरेशनने नळी टाकलेली होती) तेव्हा तेंडुलकरांच्या पायांना मी चोळल्यासारखं केलं. त्यांनी मला जवळ बोलावलं. माझ्या खांद्यावर तसाच हात दाबला. मग आपल्या दोन हातात माझे हात घेऊन खूप वेळ ते तसेच घट्ट धरून राहिले. 

मला जणू जाणवत होतं की, त्यांच्यापाशी जे जे मला देण्यासारखं होतं ते ते त्यांनी मला आयुष्यभर दिलं. त्यातलं हे शेवटचं!

जवळजवळ तीन – एक मिनिटं त्यांनी हात घट्ट धरून ठेवले. इतके घट्ट की काही कळावं.

पण ती माझी आणि तेंडुलकरांची काही शेवटची भेट नव्हे. नंतर अगदी शेवटी ड़ॉ. प्रयागांच्या इस्पितळात नेण्याअगोदर त्यांना त्यांच्या ‘हिल्टन टॉवर’ च्या घरात दोनदा मी भेटलो. ते मांडीमागच्या बेडसोरनी अत्यंत चिडचिडे झालेले होते. 

त्यांनी खाणं– पिणं, औषधें, गोळ्या साऱ्याचा त्याग करायचा निर्णय घेतला होता. तरीही माझ्या आग्रहाखातर सूप प्यायले. त्यांना आपलं इतरांना करावं लागतं याचा तीव्र राग येत होता. क्षणाक्षणाला तो ते व्यक्त करत. विद्याताई त्यांची समजूत काढत राहत. 

डॉ. प्रयागांच्या इस्पितळात दुसऱ्यांदा जाण्याआधी मी ‘हिल्टन टॉवर’ मध्येच त्यांना शेवटचं भेटलो. ते मनाने तेंडुलकर उरले नव्हते. विद्याताईंना ते तसं म्हणतही. हा मी तो नव्हे वगैरे.

त्या दिवशी पहिल्यांदा मी त्यांच्या कपाळपट्टीवरून हात फिरवत राहिलो. मला वाटलं, जणू मी त्यांचं आयुष्याचं प्रारब्ध चाचपतोय. 

यश आणि सुख यांचा परस्परांशी कधीच, काहीच संबंध नसतो, हे मला पहिल्यांदा तेंडुलकरांकडे कळलं. म्हणजे ते आपल्याला कळतही असतं पण निःसंदिग्धता नसते. ती मला तेंडुलकरांनी दिली. 

त्या अर्थानं तेंडुलकर हे युगंधरच होते. बहरलेलं अख्खं घर मृत्यू पाठलाग करून एकेकाला गाठतो. घर पाहाता पाहता अदृश्य होतं. हा महानायक ते सगळं पचवत राहतो नि सर्वात शेवटी स्वतः मृत्यूला सामोरा जातो. हे युगंधरालाच शक्य आहे. 

शेवटी स्वतः अन्न, औषध, पाणी वगैरे न घेता मृत्यूला सामोरा जाण्याचा निर्णय तेंडुलकरांचा स्वतःचा होता. डॉक्टरांनी त्यांच्या इच्छेचा मान राखला. मी तेंडुलकरांचं अंत्यदर्शन घेतलं नाही. ते असलं काही मानणारे नव्हते. ते गेल्याची बातमी कोणत्याही क्षणी येणारच होती. ती आली. 

नाटक, सिनेमा, राजकारण, सांस्कृतिक, सामाजिक या अर्थाने त्यांचा प्रचंड परिवार होता. तो हळहळला, रडला, दुःखी झाला. स्वाभाविकच आहे. असा महान लेखक नि महान माणूस जन्माला यायला हजारो वर्षे लागतात. नंतर तो या जगात घडत जायला पन्नास वर्षेतरी जातात. त्यानतंर त्यातला काही तो आपल्या वाट्याला येतो. 

माझ्यासाठी तेंडुलकर हे बाबा होते, कन्फेशन बॉक्स होते, अपराध करायला परवानगी देणारेय यक्ष होते. तो केल्यावर मानवी स्खलनशीलतेला विवेकाचं कुंपण असायला हवं हे खरं असलं तरी ते बऱ्याचदा नसणं हे सुद्धा मानवीच आहे हे समजुतीने सांगणारे गुरू होते. आपण हे केलं तर तेंडुलकरांना काय वाटेल? असा एक प्रश्न मनाच्या चौकटीत रूतत असे. कोणतीही भूमिका घेताना ही चौकट माझी पाठ सोडत नसे. तेंडुलकरांनी मरून ती चौकट मला रिकामी करून दिली. 

जणू या जगाच्या जत्रेत माझं बोट हळूच सोडून मला आता गर्दीत सोडून दिलं किंवा सायकल शिकवताना कॅरियर सोडून दिलं. आता पॅडल मारायच्या आणि बॅलन्स सांभाळायचा. 

राज  ठाकरेने शिवसेना सोडली त्याअगोदर मी त्याला तेंडुलकरांकडे घेऊन गेलो होतो. महाराष्ट्र नवनिर्माण सेना स्थापन केल्यावरही त्याला बाळासाहेबांची खूप आठवण येत असे. (कदाचित रडूही येत असे) मी त्याला पुन्हा तेंडुलकरांकडे भेटण्याचं सुटवलं. तेंडुलकरांनी त्याला जेवायला बोलावलं. त्या दिवशी तेंडुलकर वृद्धापकाळ , बाळासाहेब, शिवसेना, नवा पक्ष, भावना आणि राजकारण यावर जे बोलले त्याचा मी साक्षी होतो. 

“माणसाला म्हातारपणी जे रडू येतं ते एका विशिष्ट गोष्टीचं असतं असं नाही. अख्खं आयुष्य बसल्या जागी त्याच्या मनाशी दाटलेलं  असतं. त्यातला तुकडा – तुकडा त्याला रडवतो. करण्यासारखं त्याच्यापाशी फारसं काही त्याच्या हातात उरलेलं नसतं. तो फक्त मनाशी पुनःपुन्हा जिगसॉ पझल  वेगवेगळ्या पद्धतीने लावून बघतो. त्याच्या लक्षात येतं की आपण चुकलो. मग तो रडतो. दुसरं करेल काय तो? म्हणून तुम्ही तरूणांनी आम्हा म्हाताऱ्यांच्या रडण्याकडे दुर्लक्ष करावं. आमच्या पिढीने हिमालयाएवढ्या चुका केल्यात. तुम्ही आता भोगा. तुम्ही कराल ते पुढचे भोगतील. तेव्हा तुम्ही रडाल. तेव्हा तुमचंही रडणं गंभीरपणे घ्यायचं नाही!आता काहीतरी निदान चुका तरी करा. रडायला अख्खं म्हातारपण पडलंय!”

माझ्या नव्या घरी तेंडुलकर पहिल्यांदा आले तेव्हा त्यांना खूप बरं वाटलं. ते म्हणालेही, “तू थोडा श्रीमंत वाटतोस आता पहिल्यापेक्षा” माझी घरातली लायब्ररी त्यांनी पाहिली, त्यातली काही पुस्तकं स्वतःसाठी घेतली. म्हणाले, “जुनीस निरूपयोगी वाटणारी पुस्तकं फेकून देत राहा. रद्दी उगाचच वाढते!”

सकाळी उठल्यावर पूर्वीच्या सवयीने ९८२११२७२५५ या त्यांच्या नंबरवर Luv व Baba असं लिहावंसं वाटतं. पण ते आता शक्य नसतं. जग असंच चालतं. 

आता तेंडुलकर माझ्याकडे कायमचे राहायला आलेत. कधी कधी उत्तररात्रीपर्यंत मी लिहीत किंवा वाचत बसलेला असतो तेव्हा हळूच माझा खांदा कुणीतरी दाबतंय असं वाटतं. ते तेंडुलकर असतात. ही साधी भावनाच रिकामी चौकट भरून टाकणारी असते. मग मला खूप रडू येतं. पण रडायला अख्खं म्हातारपण पडलंय असं राजला समजावणारे तेंडुलकर मला आठवतात. मी स्वतःला आवरतो. नकळत मन शिणल्याने कधीतरी मला झोप लागते.

मी,आई आणि मृत्यु – राजू परूळेकर.

  मी,आई, आणि मृत्यु – राजू परूळेकर  

आई गेली त्या दिवशी धुंवाधार पाऊस होता. ८ ऑगस्ट २००६ ला ती गेली. त्याच्या आदल्या दिवशीही तितकाच धुंवाधार पाऊस होता. अगोदरचा जवळजवळ पंधरावडाच. तिने सुरूवातीला बोलणं कमी केलं. नंतर खाणं, मग हालचाल, हळूहळू मालवत गेली ती. शेवटी पहाटे झोपेतच गेली. ती गेली तेव्हा मी तिच्यापाशी नव्हतो. म्हणजे जवळजवळ त्या अगोदर सहासात वर्षे मी तिला येऊन जाऊन भेटत असे. पण सततचा संपर्क अथवा सततची भेट  बोलणं नव्हतंच. पहाटे वडिलांना कळलं. सकाळी सात वाजता माझा फोन बंद असल्यामुळे ‘फोन कर’ असा त्यांचा निरोप आला. फोनवरच त्यांनी शक्य तितक्या तटस्थतेने सांगितलं, ‘ये ताबडतोब, युअर मदर इज नो मोअर’ ऐकताना मला आपण काही अनपेक्षित ऐकतो आहोत असं वाटलं नाही. त्याने मला किंचित धक्का बसला तेवढाच.

आईच्या जाण्याने आयुष्यात किंचित खड्डा पडला. पण वरवर तसं जाणवलं नाही. माणसाच्या आयुष्यात आई जाण्याचं सैरभैरपण मी वाचलेलं होतं. मला ते बुद्धीने उमजलेलंही होतं. आयुष्यात ते अनुभवायला लागू नये. पण अनुभवायला लागलं तर ते एकदाच अनुभवायला लागतं. तसं ते लागलं. ती गेली तेव्हा एकसष्ट वर्षांची होती. संपूर्ण आयुष्यात तिने माझ्याएवढी कुणाची आणि कशाचीच चिंता केली नसेल. मृत्यूअगोदर एक दिवस तिने ‘राजू परूळेकर  माझा मुलगा’ एवढं एकच वाक्य उच्चारलं होतं. मी काहीही करत नसे अशी माझ्या आयुष्यात तीन-चार वर्षे होती. त्या काळात मी आणि आई असे दोघंचजण दिवस दिवस घरात असू. आम्ही मित्रच बनलो होतो त्या काळात. पृथ्वीवरच्या जवळ जवळ सर्वच गोष्टींबाबत आम्ही बोलत असू! आपल्या मुलाकडे एक आई कशा पद्धतीने पाहते त्याचं शहाणं करणारं ज्ञानाच मला त्या काळात झालं. आई मुलगा हे, सनातन नातं नकळत तिने मला उडगडून दाखवलं, तेही त्याच वर्षात. मुलगा आणी आई यांच्यात जे काही रसायन असतं ते दुसऱ्या कुणालाही कळू शकत नाही. म्हणजे ती आई आणि तो मुलगा यांच्यात. प्रत्येक आई आणि मुलगा यांची वेगळी कहाणी असते. मुलाच्या आयुष्यात ती पुढे चालू राहते. कारण आई स्त्रोत असतो. चांगलं आणि वाईट असं सगळं काही मुलाला देऊन ती निघून जाते. 

माझ्या आईमध्ये अतिसंवेदनशीलता, नाजुक प्रकृती आणि अतिहटवादीपणा होता. तिच्या आयुष्यात जो त्रास तिने भोगला त्याची मुळं तिच्या या तीन गुणदोषांमध्ये होती. विशेष म्हणजे या तिन्हींचा वारसा ती मला देऊन गेली. ती गेल्यावर मला देशभरातून अनेकजणांची सांत्वनाची पत्रं आली. त्यातलं एक पत्र माझ्या चाहत्याचं होतं. त्या पत्रात त्याने सांत्वनादाखल लिहिलेलं होतं, ‘आई जातेच कुठे? ती तर आपल्या मुलांच्या रूपाने आपला धागा ठेवून जाते, जो धागा तिच्या जाण्यानंतरही बळकट होत जातो.’ हे खरं आहे. म्हणजे या शब्दांमधला सांत्वनाचा अर्थ जरी बाजूला केला तरीही हे खरं आहे. 

आईचा जन्म कोकणातला. तिचं माहेरचं आडनाव ठाकूर. या आडनावाची देशभरातील माणसंच खूप हटवादी असावीत असं माध्यमांमधून रंगवलं गेलेलं आहे. ते खरं आहे किंवा नाही याबाबत मत नोंदवायचं झालं तर मी बाजूचं मत नोंदवेन. कारण माझा आईबाबतचा अनुभव. तिचं शिक्षण मॅट्रिकपर्यंतचं झालेलं. ती आयुष्य एका गृहिणीचं (हाऊसवाईफचं) जगली. आपल्या समाजात एका गृहिणी स्त्रीला ज्या असुरक्षिततेला आणि बंदपणाला सामोरं जावं लागतं त्या साऱ्याला ती सामोरी गेली. त्यामुळे झालं काय की, बाहेरच्या सर्व गोष्टींबाबतचं आकलन करण्याचा तिचा मार्ग म्हणजे तिची अंतःस्फूर्ती, एवढाच उरला. सर्वसाधारणपणे आपण ज्या इंद्रियांचा वा संवेदनांचा फार वापर करतो ती इंद्रियं आणि त्या संवेदना तीक्ष्ण होत जातात. आईच्या बाबतही नेमकं असंच झालं. तिची अंतःस्फूर्ती अतिशय तीव्र होत गेली. माणसं ओळखण्याची तिची क्षमता तर एखाद्या यशस्वी राजकीय नेत्याला लाजवेल एवढी विलक्षण होती. तिने तिच्या आणि आमच्या आयुष्यात येणाऱ्या माणसांबाबत जी भाकितं वर्तवली होती ती जवळजवळ अठ्ठ्याण्ण्यव टक्के इतकी अचूक ठरली. ज्या काळात मी आणि आई दिवसाचे दिवस घरात गप्पा मारत बसलेलो असू त्या काळात माझ्या भविष्याची चिंता करण्याव्यतिरिक्त तिने नकळत माणसं ओखळण्याचा हा गुण माझ्याकजे संक्रमित केला. पण आईच्या माणसं ओळखण्याच्या या गुणाला एका दुर्गुणाची जोड होती. ती होती तिच्या हटवादी पूर्वग्रहाची. माणसं जशी असतात त्याला त्यांचाही इलाज नसतो. हे तिला पटायचंच नाही. किंवा आपल्याला हवी तशी आपल्या आयुष्यातली सर्व माणसं कशी असू शकतील? वगैरे प्रश्न तिला पटायचेच नाहीत. तिच्या हटवादीपणामुळे आणि दुराग्रहामुळे मी, माझ्या बहिणीने आणि माझ्या वडिलांनी अनेकदा करवतीने कापत जावं असे त्रास सहन केले. एक उदाहरण, मी नुकताच कॉलेजमध्ये जायला लागलो होतो. तो काळ म्हणजे आपल्याला मैत्रिणी हव्यात असं वाटण्याचा आणि मैत्रिणी मिळताना मारामार असण्याचा काळ असतो. त्या काळात माझ्या दोन तीन मैत्रिणी झाल्या होत्या. त्या मैत्रिणींना घरी बोलावून मी त्या वयासुलभ काहीतरी इंप्रेशन त्यांच्यावर मारत होतो. आईची या साऱ्याबाबत एकंदरीतच नापसंती होती. ती आतल्याआत धुमसत असावी. एका क्षणी मी त्यातल्या एका मैत्रिणीचं वॉलेट काही कारणाने गंमत म्हणून मी खिशात टाकलं. त्या मैत्रिणीने ते वॉलेट परत मागितलं. बाकी जणी या प्रकाराला हसत होत्या. आई बाजूच्याच खोलीत होती. ती निमिषार्धात तिथे प्रगट झाली. सर्वांदेखत तिने माझ्या सणसणीत थोबाडीत ठेवून दिली. आम्ही सर्वजण सुन्न. त्यानंतर अनेकदा मी हा प्रसंग त्याच्या अगोदरच्या प्रेमपर्यंत रिवाईंड करून हा शॉट तेवढा घडला नाही अशी कल्पना करत फास्ट फॉर्वर्ड केलेला आहे. त्या क्षणानंतर आईची जी आश्वासकता मला त्या अगोदर वाटत असे. त्यामध्ये एका असुरक्षिततेने शिरकाव केला. 

सर्वसामान्यपणे आई मुलाला ज्या तऱ्हेचे उपदेश करते त्या तऱ्हेचे उपदेशांचा माराच तिने आयुष्यभर माझ्यावर केला. तिच्या मृत्युअगोदर जवळजवळ दोन महिनेपर्यंत तिने मला उपदेश केला. पण प्रत्यक्ष तोंडी केलेल्या उपदेशांपेक्षा वास्तवात वागताना तिने अधिक समृद्ध केलं. कोणत्याही आईला आपल्या मुलांनी कीर्ती, प्रतिष्ठा, लौकिक मिळवावा असं वाटतं. पण हे सारं कशातून मिळणार आहे याची जाणीव, माहिती तिला असतेच असं नाही. आईला माझं कल्याण व्हावं असं सतत वाटत असायचं. केवळ माझंच नव्हे तर तिच्या संपर्कात येणाऱ्या प्रत्येकाचं भलं व्हावं, कल्याण व्हावं असं तिला वाटायचं. लहानपणापासून माझा स्वभाव अतिशय बंडखोर, आपलं तेच खरं करणारा, जगाचे नियम न पाळण्याचा. त्यातून मी समोरच्या कुणावरही तुटून पडायचो. कधी मीच घायाळ व्हायचो. तर कधी समोरचे. पण दोन्हीतही आई तेवढीच कळवळायची. तिचं तत्त्वज्ञान अगदी साधं होतं. आपण कुणाशी युद्ध करून समोरच्याला घायाळ केलं तरी ते तात्पुरतंच असतं.  शेवटी ती जखम  प्रत्यक्ष  अप्रत्यक्षपणे आपल्यालाच होत असते. त्यामुळेच अगदी विसंगत विरोधाभासी वाटलं तरी ती अहिंसावादी होती. कोणतंही मोठं युद्ध म्हणजे तिला अरिष्ट वाटे. अगदी शब्दांचं लेखनातलं युद्धसुद्धा तिला नको असे. १९९३ पर्यंत आईचा स्वभाव आणि १९९३-९४ मध्ये तिला आजारपणाची सुरूवात झाली त्यानंतरचा तिचा स्वभाव हे अगदी विरूद्ध टोक होतं. ९३-९४ नंतर तिचे आग्रह गळून गेलेले होते. तिच्या स्वभावातली धार अगदीच अस्तंगत झालेली होती. जणू ती अगदी ती उरलीच नव्हती. खरं तर तिचा आजार हा फारसा शारीरिक नव्हता. पण त्याचं स्वरूप कणाकणाने तिथपर्यंत ती कशी पोचली ते कळ्याशिवाय लक्षात येणार नाही.

माझ्या लहानपणी म्हणजे मी आठ वर्षांचा असताना आम्ही मुंबईत आलो. वडिलांनी आयुष्यात एका टप्प्यावर अगोदरच्या सर्व जमाखर्चांना मागे सारून नव्याने आयुष्याचा जुगार खेळण्याचं ठरवलं. माझी माझ्याहून सात वर्षांनी लहान बहीण, आई आणि तेव्हा आमच्यासोबत असलेला काका एवढी मंडळी आमच्या घरात होती. माझा हा काका वडिलांचा धाकटा भाऊ. त्याच्यामुळे मी शिक्षण घेऊ शकलो. कारण मुंबईत आम्ही वर्षाच्या मध्यावर आलो होतो. कुठचीही शाळा प्रवेश देत नव्हती. माझ्या याच काकाने खटपटी  लटपटी करून मला शाळेत प्रवेश मिळवून दिला.नंतर या काकाचं लग्न झालं नि तो स्वतंत्र झाला.  वेगळा राहायला गेला. तर मुंबईतल्या या अशांत  असुरक्षित परिस्थितीत माझ्या बालपणाच्या ज्या साऱ्या आठवणी आहेत त्या मानसिकदृष्ट्या वाढ होण्याच्या त्या वयात तितक्याशा आनंददायक नाहीत.  मुख्य म्हणजे त्या काळात अनाथ होण्याचं आणि आई वडिलांचा अचानक मृत्यू होण्याच्या कल्पनेचं भय माझ्या मनावर पराकोटीचं होतं. ते माझ्या मनात कसं शिरलं ते मला नेमकं आता आठवत नाही. पण त्याचं आविष्करण पहिल्यांदा नेमकं कसं झालं ते मला अजून नीट आठवतं. आमच्या घराच्याजवळ एक देऊळ होतं. त्याच्या दरवाजावर एक मुलगा रूईच्या माळा विकायचा. त्या माळा घेऊन शनिवारी देवळात जाण्याचा माझा आणि आईचा परिपाठ होता. मारूतीला त्या माळा वाहून यायच्या आणि मग त्या मुलाकडेच ठेलायला दिलेल्या आपल्या चपला घालून परत घरी यायचं असा तो परिपाठ. पण देवळात जाणं आणि येणं एवढीच त्या प्रक्रियेची मर्यादित व्याप्ती नव्हती. मी आणि आईसोबत तेव्हा माझी छोटी बहीणही असे. पण जाता येताना मी आणि आईमध्ये ज्या गप्पा होत त्यात ती फारशी भाग घेत नसे. म्हणजे तिचं ते वय नव्हतं. रूईच्या माळा विकणारा तो हसतमुख मुलगा माझ्या आणि आईच्याही आयुष्याचा एक भाग झाला होता. तो जायचा ती शाळा ते त्याचं आयुष्य या विषयांवर मी आणि आई त्याच्याशी बोलत असू. एका आठवड्याच्या मध्यावर शाळेच्या मैदानावर मी आणि माझे मित्र खेळत असताना जवळच्याच एका विहिरीत पडून कुणीतरी मेल्याची बातमी आली. तोपर्यंत मी मृत्यू पाहिलेला नव्हता. इतर मित्रांसमवेत त्या विहिरीपाशी मी गेलो. विहिरीतून पाणी खाऊन आक्रसलेला तो मृतदेह त्या रूई विकणाऱ्या मुलाचा होता. पोहायला उतरला असताना अपघाती अन् आकस्मिक असा त्याचा मृत्यू झालेला होता. ते सुन्न करणारं दृश्य पाहून मी समूळ हादरलो. माझं तोपर्यंतचं सुरक्षित जग अक्षरशः उन्मळून पडलं. मी विषण्ण होऊन तडक घरी गेलो. आईला ती बातमी सांगितली. तिलासुद्धा धक्का बसला. परंतु तिच्या स्वभावानुसार ती लगेच सावरली. ती म्हणाली ‘असतं एकेकाच्या प्रारब्धात’ हे मला अजूनच. असुरक्षिततेच्या भावनेने मी कायमचा भारलो गेलो. वडिलांना कामावरून यायला उशीर झाला की त्यांचं काहीतरी बरं  वाईट झालं असेल का? या भीतीने मी रडायलाच लागायचो. पुढे मी जनरल इलेक्ट्रिकल्सचा वीस वर्ष अध्यक्ष असलेल्या जगातला नंबर एकचा उद्योजग  जॅक वेल्थच्या आत्मचरित्रात त्याच्या याच भीतीबद्दल त्याने लिहून ठेवल्याचं वाचलं. तेव्हा वाटलं चला! आपण एकटेच असे नव्हतो तर! पण माझ्या या असुरक्षिततेमुळे आईच्या कामात एक मोठीच भर पडली. तिन्हीसांजा झाल्या अन् मला असुरक्षित वाटायला लागलं की माझी समजूत काढणं हे तिचं नवंच काम होऊन बसलं. सर्वसाधारणपणे आमच्या आजूबाजूच्या घरातल्या सर्व मुलांचे बाबा घरी आले अन् आमचे बाबा आले नाहीत तर मला वाटायचं आता सारंच संपत चाललेलं आहे. किंवा आई आजारी पडली (तशी ती आजारी पडायचीच) तर वाटायचं की, आता आपण लवकरच आईविना पोरके होणार, पण मग आई बरी व्हायची अन् रूटीन नेहमीप्रमाणे मार्गी लागायचं. 

आई गेली २००६ मध्ये. पण त्या आजाराची धक्कादायक सुरूवात झाली ती ऑगस्ट १९९३ मध्ये. तेव्हा मी बीडमध्ये होतो. फेलोशिपवर मी ऊसतोड कामगारांवर संशोधन करत होतो. आईला अतिशय बरं नसल्यामुळे मी रात्रीची एस.टी. पकडून परत घरी आलो. तेव्हा आम्ही ठाण्याला राहत होतो. आईची संपूर्ण स्मृती गेलेली होती. रात्रीच्या एस.टी.मधल्या त्या लाईट्सची उघडमीट करणाऱ्या प्रवासात मी आईच्या असंख्य आठवणींनी रडत होतो. आई मरून जाईल कधी तरी. या मनावर या मनावर असणाऱ्या भीतीच्या पगड्याची ती चरमसीमा होती. प्रत्यक्षात जेव्हा पुढे चौदा वर्षांनी आई गेली तेव्हा मला रडूही आलं नाही किंवा मला आतूनही शोक झाला नाही. याचं एक कारण म्हणजे या मधल्या चौदा वर्षांत शरीराने थकत जाणारी परंतु मनाने एका वेगळ्याच तात्त्विक जगात विहरणारी आई मी पाहत गेलो. तिच्याशी असंख्य वेळा मृत्यूच्या कल्पनेबाबत, मृत्यूच्या भीतीबाबत बोलत राहिलो हे होतं.  दुसरं म्हणजे, त्या आईच्या प्रत्यक्ष मृत्यूअगोदर मी तिच्या मृत्यूच्या भीतीने इतक्या ग्रासलेल्या कल्पना केल्या होत्या की, मला नंतर वास्तव त्याच्या खऱ्या स्वरूपात स्वीकारणं अजिबातच अवघड गेलं नाही. 

९२९३ च्या मुंबईतल्या भयावह दंगलींच्या काळात मी नुकताच पदवीधर होऊन पुढचं शिक्षण घेत होतो. एक दोन ठिकाणी लिहितही होतो. त्याच काळात आईचं थायरॉईडचं दुखणं गॉयटरपर्यंत वाढत गेलं. तिला न्युक्लिअर मेडिसीन देण्यात आलं. एकदा तर ते देण्यासाठी बाबा आईला घेऊन बॉम्बे हॉस्पिटलला गेले असताना ऐन दंगलीतच ते आणि आई सापडले होते. त्या औषधाने तिला आराम पडत असतानाच एकदा जबरदस्त ताप आला आणि तिची स्मृतीच गेली. बारा दिवस ती तशीच घरात होती. बाबांनी अनेक डॉक्टर्स आणून तिची हरप्रकारची शुश्रुषा केली. पण परिणामी श्यून्य. मग तिला मुंबईच्याच हिंदुजा रूग्णालयात हलवलं. ती हिंदुजात असतानाच किल्लारीचा प्रसिद्ध भूकंप झाला. तिला परत भान आणि स्मृती येऊ लागली तो क्षण भूकंपापासून उगवला. ती म्हणाली, ‘भूकंप होतोय’ हळूहळू तिची स्मृती परतू लागली. तेरा दिवस हिंदुजात राहून ती परत घरी आली तेव्हा ती पूर्वीची आई नव्हती. तिच्या स्वभावात आमूलाग्र बदल झालेला होता. हा बाहेरच्या माणसांना वाटणारा फरक होता. वास्तवात झालं होते ते दोन्ही बाजूने घालता येणारं जॅकेट आपण आतल्या बाजूने घातल्यावर जे होतं त्यासारखं होतं. म्हणजे पूर्वी आई बाहेरून कठोर होती. आतून मऊ. आजारपणानंतर ती बाहेरून मऊ झाली होती. आतून कठोर. विशेषतः स्वतःबाबत. आजारपणानंतर तिला फिट्स यायला लागल्या. त्या कधीही येत. त्याचा दृश्य परिणाम जबरदस्त असे. माझी बहीण तर त्या परिणामापालून अगदी अलीकडेपर्यंत सावरू शकली नाही.  त्या आणि त्याच्या आनुषंगिक आजारपणासाठी तिला विविध प्रकारचे औषधोपचार घ्यावे लागत त्याचे साइड इफेक्ट्स भयंकर असत. पण याच काळात तिला आणि मला खूप बोलायला वेळ आणि वाव मिळत असे. तिने तिच्या आयुष्याबद्दलचा दृष्टितोन माझ्याकडे स्पष्ट केला तो याच काळात. कणाकणाने येणारा मृत्यू आपण कसा स्वीकारावा याचं प्रात्यक्षिकच मला तिने दिलं. तिच्या संपूर्ण आयुष्यातच स्वार्थबुद्धीने ती कुणाशीही वागली नसेल. याउलट तिच्या जवळची सर्वच माणसं, नातेवाईक तिच्याशी अतीव स्वार्थीपणे वागले. हाताशी असलेलं काहीही मौल्यवान ती कुणाला खूप आवडलं तर झटकन देऊन मोकळी होत असे. हे सारं ती कोणत्याच लाभाच्या अपेक्षेने करत नसे. ती म्हणायची त्याप्रमाणे तिला त्यात अतीव आनंद मिळत असे. आजारपणाने तिचा हा निरीच्छपणा खूप दाट करत नेला. चौऱ्याण्णव पासून नंतरची दोन वर्षे माझ्या आयुष्यातली काहीही महत्त्वाचं काम हाताशी नसण्याची होती. त्या काळात माझ्या धाकट्या बहिणीचं (तसं लवकर) लग्न झाल्याने ती सासरी गेली. मग मी दिवसभर आईसोबत घरीच असे. चिंतीत. त्रासलेला धडपडणारा. खरं तर वयाच्या बावीसाव्या वर्षांपासून मी कायमच जवळजवळ घराबाहेर पडलेला. अपवाद फक्त मधली ही वर्ष. आजारपणानंतरही आईचा दिनक्रम बदललेला नव्हता. ती सकाळी पाच वाजता उठायची. ती थेट किचनमध्ये जायची. बदल फक्त एवढाच होता की, आता तिला बाबांची थोडी मदत लागायची. बाबा सकाळी आठ वाजता घाराबाहेर पडत असत आजही त्यांची घराबाहेर पडण्याची वेळ तीच आहे. आमच्या घराचा माझ्या जन्माअगोदर पासून एक नियम आईने आखलेला होता. तो म्हणजे, घरी कुणीही कोणत्याही कारणाने कोणत्याही वेळेला आलंत् तर त्या व्यक्तीला पोटभर खायला व जेवायला घातल्याशिवाय सोडायचं नाही. माणसं रात्री दोनदोन वाजता आमच्याकडे यायची आणि आई त्यांना उठून जेवण करून वाढायची. आजारपणाच्या काळात तिला या अखेरच्या वर्षात औषधांमुळे झोपल्यावर पुन्हा उठणं सहजसोपं नसायचं. म्हणून ती दिवसभर लागून असं खाणं करून ठेवायची. जे साठवता येईल, खाणाऱ्यासाठीही जे पौष्टिक ठरेल. ती गेल्यावर तिच्या डब्यामध्ये अस्सल तुपाचे तिने बनवून ठेवलेले रव्याचे लाडू आम्हाला मिळाले. 

तिच्यासोबतच्या या दोन वर्षांत मी ज्या प्रकारचं आणि दर्जाचं काम करू इच्छितो ते मला करायला मिळेल अथवा कसं? या चिंतेत असे. तिचं आयुष्याबाबतचं तत्त्वज्ञान अगदी साधं होतं. पण त्यात एक डौल होता. ती म्हणायची, ‘तू तडजोड करू नकोस. जे बोलायला तुला लाज वाटणार नाही ते स्पष्टपणे बोल जे बोलण्याबाबतीत तेच लिहिण्याबाबतीत पाळ’. आईने जवळजवळ माझ्या जन्मानंतरचं अख्खं आयुष्य माझ्या चिंतेत काढलं. परंतु मृत्यूअगोदरची ही वर्ष ती मला चिंतेला स्वतःपासून दूर ठेवायला शिकवत राहिली. अगदी तिच्याबद्दलच्या चिंतेबाबतही त्याचाच एक भाग म्हणून ती माझ्याशी मृत्यूवर तासनतास बोलायची. इतकं की, मृत्यूबाबतची माझ्या मनातली भीतीच तिने अंशतः काढून टाकली. तिच्या मृत्यूविषयी तर पूर्णपणे. एक प्रकारचा तटस्थपणा तिच्या आयुष्यात येत गेला. ज्याला तत्वज्ञ साक्षीभाव म्हणतात तो तिच्यामध्ये आलेला मी पाहत होतो. स्वतःच्या मतांबद्दल हट्ट करायला आणि आग्रही रहायला तिनेच अप्रत्यक्षपणे मला शिकवलं. ती म्हणायची, ‘शेवटी किंमत तर तुला मोजावीच लागेल. एकतर स्वतःच्या मतांसाठी आग्रही राहण्यासाठी नाहीतर स्वतःची मतं सोडून देण्यासाठी.’ माझ्यात आणि माझ्या बहिणीत तिने व्यक्तिमत्त्वाप्रमाणे या शिकवण्यात फरक केला. मी स्वतःच्या मतांची किंमत मोजायला जन्मलोय याची तिला पूर्ण जाणीव होती. त्या अर्थाने मी तिच्यासारखा होतो. आमच्यामध्ये वरून सहजी न दिसणारा तो एक बळकट धागा होता. माणूस स्वतःच्या मृत्यूला जेवढा घाबरतो त्यापेक्षा कितीतरी पट तो जवळच्या माणसांच्या मृत्यूला घाबरतो. एकतर जी व्यक्ती मृत्यू पावते ती आपल्यासोबत कधीच असणार नाही याचं उदास सावट आपल्या मनावर पडतं. आईने शोधून काढलेलं तत्त्व वेगळं होतं. इतकी वर्ष आपण एकमेकांना ओळखतो. मी काय करेन, काय करणार नाही याची अचूक ओळख तुला आहे. अशा वेळेला मी जिवंत असण्याचीच गरज आहे का? माझ्या शरिराला जे कष्ट होत आहेत ते पाहता मृत्यू हा जर मला शांत झोपेसारखा वरदान असेल तर कोसळत जाणाऱ्या माझ्या टिकण्याची तुला गरज काय? अशी इच्छा तुला होणं म्हणजे माझ्या मनाविरूद्धच. आईचं म्हणणं आकळणं सोपं नव्हतं. तिचं म्हणणं मान्य करणं म्हणजे स्वार्थीपणाचं वाटायचं. मन खायला उठायचं. न्यूक्लिअर मेडिसीनमुळे तिच्या मेंदूवर काही साईड इफेक्ट्स झालेले होते. परिणामस्वरूप तिला फिट्स यायच्या त्या येऊ नयेत म्हणून तिला तिव्र स्वरूपाची औषधं द्यायला लागायची. त्यामुळे तिच्या शरिरावर त्याचा वाईट परिणाम व्हायचा. ९३ साली झालेल्या आजारपणातून उठून २००६ पर्यंत ती टिकली याचं कारण फक्त माझ्या वडिलांची इच्छाशक्ती. त्यांच्या आयुष्यात तिचं स्थान अनन्यसाधारण होतं. शेवटची तेरा  चौदा वर्षं ते तिची प्रचंड सेवा करत होते. स्वतःपलीकडे, आईला ते सेवा घेणं अजिबात आवडायचं नाही. पण ती हतबल असायची. तरीही त्यातल्या त्यात तिच्या स्वाभिमानाला मानवेल अशी तिला मान्य असलेली सेवा ही वडिलांचीच होती. अख्ख्या आयुष्यात आईने माझ्याकडून एक मिनिटही सेवा घेतलेली नाही. याउलट तिने मला मी जे जे मागितलं ते  दिलं.  शेवटी तर तिने मला भयमुक्तही केलं. एकदा मी तिला विचारलं की, ‘मी लिहिलेलं दर्जेदार आहे वा नाही हे लगेचच कळणारं यंत्र मला कसं मिळेल?’ हा प्रश्न अर्थातच गंमतशीर होता. पण त्याचं तिने दिलेलं उत्तर हे फारच समर्पक होतं. ती म्हणाली, ‘तू लिहीत राहा. एके दिवशी तुला आपोआपच ते चांगलं आहे वा वाईट हे कळेल. पण मात्र थांबून ते कळण्याची वाट पाहत बसू नकोस.आळशी माणसं असं करतात. ते अगोदरच्या कामाचा दर्जा तपासण्याच्या मिषाने पुढचं काम लांबणीवर टाकत राहतात’. बऱ्याचदा माझं चुकतंय काय हेच मला कळत नसे. पण बाहेरचं जग मला असं फील द्यायचं की, माझं काहीतरी चुकतंय. त्यावर आईचं म्हणणं, ‘यशस्वी होशील तेव्हाच तुझं हे चूक बरोबर ठरेल. तोपर्यंत वाट पाह. पण चुका करत राहशील तरच यशस्वी होशील. आणि तू यशस्वी होशीलच. कारण तू चुका करतच राहणार आहेस.’ तिच्या आयुष्यात तिच्या मते तिने खूप चुका केल्या होत्या. त्यातली महत्त्वाची चूक म्हणजे लग्नानंतर आमच्या बाबांनी तिला शिक्षण घ्यायला सांगितलं असतानाही तिने ते टाळलं. कारण तोपर्यंत माझा जन्म झालेला होता. त्यानंतर तिने मला घरात ठेवून शिक्षण घ्यायला बाहेर जाण्याची ‘चुक टाळली’. ती शेवटपर्यंत याबाबत बोलवत असे. कुणी कुणाचं नसतं. एका मर्यादेपलीकडे आई मुलामध्येही हे खरं आहे. त्यामुळे प्रत्येकाने स्वतःच्या आयुष्यात कशाचाही विचार न करता स्वतःच उडी मारली पाहिजे.  हे या स्वतःच्या उदाहरणासहित ती सांहत असे. त्या दोन  तीन वर्षांत एक गोष्ट माझ्या मनावर तिने बिंबवली. आईसोबत थांबू नकोस. आता आपले मार्ग वेकळे आहेत. तुझ्या आयुष्याचा शोध तू घे.२००० २००१ मध्ये मी परत घर सोडलं. आईबाबांपासून स्वतंत्र राहायला मी सुरूवात केली. महिन्या  दोन महिन्यातून एखादवेळेस मी आई  बाबांना भेटायला जात असे. नाहीतर दोन  तीन दिवसातून एखादवेळी फोनवर जुजबी बोलणं होईल तेवढंच. मी सतत तिला भेटू शकत नाही किंवा रोजच्यारोज तिच्याशी बोलत नाही याचा तिला त्रास होत असे. ती कळवळतही असे. कधीकधी तर ती फोनवर ही खूप रागवायची. खूप रडायची. अर्थात तिच्या आतल्या आवाजाने ती बोलत असे तेव्हा तेव्हा ती मला स्वतःच्या मर्जीने आयुष्य वाकवायचाच हुकूम करत असे! हे सर्व समजायला तसं अवघडच. यातली बरीचशी भाषा या मनीची त्या मनी अशीच असे. या लागोपाठच्या वर्षांत तिची प्रकृती हळूहळू ढासळत चाललेली होती. तिच्या मृत्यूची कल्पना तिने मला स्पष्टपणे अनेकदा देऊन ठेवलेली होती. वर तंबीही दिलेली होती, ‘मी मेल्यावर शोक करून घाबरटासारखा रडारडी करू नकोस. माणूस असताना आपण त्याच्याशी कसं वागतो ते महत्त्वाचं माणूस गेल्यावर रडणं म्हणजे स्वार्थीपणाच. त्या मेलेल्या माणसाला त्याने काय फरक पडतो रे?’ आईच्या मते मनाची उदास अवस्था म्हणजेच मृत्यू. अशा अवस्थेत आपण बिनकामाचे होऊन बसतो असं ती म्हणे. बाहेर तुफान पाऊस पडत असला म्हणजे लहानपणापासून मला न आवरता येण्याजोगी उदासी येते. कुठेही असलो तरी म. म. देशपांड्यांच्या कवितेतील 

‘अंतरिक्ष फिरलो पण गेली ना उदासी
पाहिले न जगी काही अविनाशी’

या ओळी आठवण्यासारखी. हा गुणही मला थेट आईकडूनच आलेला. तिलाही चिंब पावसात उदास वाटायचं. गंमत म्हणजे आता या पावसाळ्यात (२००७) माझ्या मुलीला पाऊस कळू लागलाय. ती सुद्धा धुँवाधार पावसालात खिडक्या लावून ‘पावसा जा’ म्हणत बसते. आई १९९३ साली आजारी झाली तेव्हा धुँवाधार पावसाचा ऑगस्ट महिना होता. तिचं आजारपण संपलं तेव्हाही ऑगस्टचाच महिना होता. धुँवाधार पावसाचाच. ८ ऑगस्ट २००६ ला ती झोपेतच गेली. त्या अगोदर पंधरा दिवस तिने खाणं कमी करत नेलं. मग बोलणं. मग चालणं  फिरणं. या साऱ्या काळात धुँवाधार कोसळणारा पाऊस तिच्यासोबत होता. शेवटच्या दहा दिवसात जाण्याच्या आदल्या दिवशीच ‘राजू परूळेकर. माझा मुलगा’ हे एकच वाक्य तिनं उद्गारलं. त्यानंतर ती झोपली. 

सकाळी ती झोपेतच गेल्याचा वडिलांचा फोन आला नि मी निघालो. तर रस्त्यात धुँवाधार पाऊस. माझं मन एकदम शांत आणि कोरं. तीनचार तासाने घरी आईच्या देहाला जाऊन पाहिलं तर फक्त एक ऋणानुबंध संपल्याची जाणीव झाली. आईच्या मैत्रिणी, बहिणी, माझी बहीण सर्वजणं रडत होते. त्या परिस्थितीतही मला ते व्यर्थपणाचं वाटलं. मी बहिणीला ‘रडू नकोस’ असं सांगितलंही. माझ्या वर्तनाचा प्रत्येकाने स्वतःला हवा तसा अर्थ घेतला. स्मशानातही प्रचंड पाऊस होता. हिंदु पद्धतीचे वेळखाऊ विधी चालू असताना माझ्या मनात माझ्या बालपणापासून ते १९९३ साली आई खूप आजारी पडली तोपर्यंतचे ती जाण्याच्या कल्पनेने माझ्या कोलमडण्याचे असंख्य प्रसंग आले. आई या जगात नसेल तर काय होईल ? या एका प्रश्नाने माझे पाय लटपटत असत. या कल्पनेने मी अनेकवेळा रडलेलो आहे. परंतु आईसोबतच्याच अखंड सहवासाच्या दोन वर्षांत तिने कळतनकळत मला असुरक्षिततेच्या भावनेतून कायमचंच बाहेर काढलं. तिच्या संबंध आयुष्यात तिने एकदाच माझी एका व्यक्तीकडे शिफारस केली. मी घरी नसताना एकदा तिच्या आजारपणाच्या काळात विजय तेंडुलकरांचा मला फोन आला होता. ती त्यांच्याशी बराच वेळ माझ्याबद्दल बोलली. ज्यात तिने त्यांचं जगासंबंधीचं अनुभवातून आलेलं शहाणपण मला त्यांनी शिकवावं अशी काहीशी शिफारस केली. हे नंतर तिनेच मला सांगितलं. 

तिला मी अग्नी दिल्यावर माझ्या वडिलांनी ओढून आणलेली त्यांची तटस्थता संपली. त्यांना शोक अनावर झाला. 

मला स्वतःला ती शोकापलीकडची वाटली. हळवेपणाचा व दुःखाचा एक छोटासासुद्धा चरा माझ्या मनावर उमटला नाही. तेव्हा नाही नि आजतागायत नाही. खरंतर आईच्या असंख्य आठवणी माझ्याकडे आहे. लहानपणी शाळेत सोडायला आल्यावर माझ्या रडण्याने हेलावून शाळा सुटेस्तोवर माझ्यासाठी बसून राहणारी आई, माझ्या शीघ्रकोपी मनाच्या कलाने घेऊन मला आवडतील ते तऱ्हेतऱ्हेचे पदार्थ करून वाढणारी आई, बाबांनी मारू नये म्हणून माझ्या शाळेतल्या प्रगतीविषयी बाबांशी खोटं बोलणारी आई, माझ्या बेकारीच्या काळात सतत स्वतःच्या पर्समधले पैसे मला अखंड पुरवणारी आई, ज्योतिषांना माझी कुंडली गुपचूप दाखवून माझं भविष्य विचारणारी आई,  स्वतःच्या आजारपणातही मी न्याहरी, जेवण नीट करतो वा नाही याची सतत काळजी वाहणारी आई, मला फोन करून प्रत्येक यशात माझं अभिनंदन करणारी आई, मी प्रसिद्ध झाल्यावर, गाडी घेतल्यावर तिला तू माझ्या गाडीत बसून फिरू शकण्याएवढी बळकट राहिली नाहीस असं म्हटल्यावर ‘प्रारब्ध रे’ एवढंच म्हणणारी आई, शेवटी ती गेली त्या अगोदर पंधरा दिवस माझ्या नव्या लॅपटॉपवर गेम खेळण्याचा प्रयत्न करणारी आई, मी निघाल्यावर माझी गाडी दृष्टीआड होईस्तोवर गॅलरीत उभी राहून हात करणारी आई, शेवटी धुँवाधार पावसात झोपलेली अचेतन आई. 

आई गेल्यावर तिसऱ्या दिवशी तिच्या अस्थी मी समुद्रात विसर्जन कराव्या अशी घरच्यांची इच्छा होती. यानुसार मी जाणार होतो. त्या दिवशी पहाटे मी आणि सुप्रिया (माझी बायको) उठलो, तर बाबा दिवाखणान्याच्या सोफ्यावर रडत बसले होते. त्यांना थोडं शांत होऊ दिलं. मग त्यांनी सांगितलं की, त्या दिवशी पहाटे आई त्यांच्या स्वप्नात आली होती. जाते आहे मी असं म्हणाली. आम्हा दोन मुलांसाठी (मी आणि माझी बहीण) तिने दोनच निरोप दिले. शेवटी मी बोलू शकत नव्हते म्हणून आता सांगते असं ती म्हणाली. माझी बहीण मनाने मऊ असल्याने वडिलांनी तिची काळजी घ्यावी असं तिने सांगितलं. नंतर माझ्यासाठी तिने फक्त स्वतःकडे ज्ञानेश्वरीची प्रत असल्याचं सांगितलं. वाचूनही मला काही गोष्टींचा उलगडा झाला नाही. तो राजूला नक्की होईल असं ती म्हणाली. वडिलांना या स्वप्नाचा धक्का बसला होता. आईच्या आठवणींने व्याकूळ होऊन ते दुःखी झाले होते. कुणी म्हणेल स्वप्नं म्हणजे आभास असेलही. पण तो आईचा तार्किक शेवट वाटतो. कारण ती ज्ञानेश्वरी स्वप्नात सांगितल्यावर हुकूम तिने सांगितलेल्या डब्यावर ठेवलेली होती. त्यात एक खुणेचं पान होतं. ते आईने दुमडून ठेवलेलं होतं. त्यात एका श्लोकावर खूण होती. ज्ञानेश्वरीच्या तेराव्या अध्यायातला तो चव्वेचाळीसावा श्लोक होता. तो असा

आणि मृत्यू पुढे आहे। तोचि कल्पांती का पाहे। 
परि आजीची होये। सावधु जो।।

आता आईची जेवढी आठवण मी काढून जातो, तो मी आश्वस्त होत जातो…

आश्वस्त आणि सुरक्षित !

अक्षर, दिवाळी २००७

क्रिकेट २७ नोव्हेंबर २००९ रोजी माझ्या “अल्केमिस्ट्री” या सदरात मी ‘सचिन (ग्लैडिएटर) तेंडुलकर’ भाग1 हा लेख लिहिला होता. त्यावर खुप टिका झाली. माझी अक्कल काढली गेली तेव्हा त्याला उत्तर म्हणुन ‘सचिन (स्वत:चा) तेंडुलकर’ हां दुसरा भाग लिहिला. इतक्या काळाने मी तटस्थपणे बघताना दोन्ही भाग वाचकांच्या आग्रहास्तव share करत आहे.असो ————————————————————————— सचिन (ग्लैडिएटर) तेंडुलकर’ भाग1 सचिन एक महान फलंदाज आहे यात वादच नाही. ज्यांना क्रिकेट पाहून आनंद मिळतो त्यांना तो देव वाटतो. हेही ठीकच. कारण समाजात रिअॅलिटी शोजनासुद्धा हात वर करून हलवणाऱ्या प्रौढांची कमी पडत नाही तिथे क्रिकेटचं काय घेऊन बसलात? सचिन तेंडुलकर हा देशाचा हीरो आहे. त्याच्या कारकीर्दीला नुकतीच २० वर्षे झाली. सर्व माध्यमांनी त्या दिवशी सचिनविषयी असा थाट केला होता की जणू सचिन हा मानवजातीचा एकमेव तारणहार आहे. अर्थात बहुसंख्य जनतेचे मत तसे नसेलही. परंतु हल्ली सवंगतेच्या नादी लागलेली माध्यमं बहुसंख्य जनतेच्या मताला फाटय़ावर मारतात! मी स्वत: क्रिकेट फार क्वचित बघतो. कोणत्याही सिंथेटिक (अनैसर्गिक) गोष्टीत मला आनंद मिळत नाही. जगात आनंद मिळवाव्या अशा गोष्टी निसर्गातच भरपूर आहेत. एखादा शेतकरी शेती करताना पाहताना मला सचिनच्या बॅटिंगचा साफ विसर पडतो किंवा साधं जंगलातून चालत जाताना गच्च भरलेलं मधाचं पोळं पाहताना मला ‘क्रिकेट’ ही गोष्ट ‘पीएसपी’, ‘गेम बॉय’ वगैरेसारखी सिंथेटिक आणि खोटी वाटते. तशी ती आहेच. ‘ऑरगॅनिक’ (नैसर्गिक) गोष्टींचा आनंद उधळायला माणसात अभिजातता लागते. सचिन किंवा कोणताही क्रिकेटर ही एक व्हच्र्युअल रिअॅलिटी आहे. एक प्रकारचं टेक्नॉलॉजिकल मॉर्फिन किंवा अफू! सचिन एक महान फलंदाज आहे यात वादच नाही. ज्यांना क्रिकेट पाहून आनंद मिळतो त्यांना तो देव वाटतो. हेही ठीकच. कारण समाजात रिअॅलिटी शोजनासुद्धा हात वर करून हलवणाऱ्या प्रौढांची कमी पडत नाही तिथे क्रिकेटचं काय घेऊन बसलात? सचिनवर ज्या चॅनल्सनी दिवसाचे दिवस आणि अख्खी वर्तमानपत्रं स्तुतिसुमनं वाहण्याकरता वापरली ते एकतर मठ्ठ आहेत किंवा लोकशत्रू. कारण क्रिकेट हा एक मानवजातीने जीविकेची, म्हणजे मानव जातीला पुढे नेणारी व उपजीविकेची म्हणजे मानवजातीला जगवण्याची कामे पूर्ण केली की घटकाभर विरंगुळा करण्याकरता काढलेला एक उपाय आहे. पूर्वी रोमन साम्राज्यात सिंह व माणसांच्या कुस्त्या असत किंवा ग्लॅडिएटर सारख्या चित्रपटात दाखवलेले खेळ असतात ते खेळ उच्चभ्रू वर्ग पाहून त्यातून मनातल्या सुप्त हिंसेच्या विरेचनाचा आनंद घेत असे. क्रिकेट हा त्या खेळांचा आधुनिक उत्क्रांत अवतार. पुढे रोमन सम्राटांना जेव्हा जनतेला अन्न पिकवून त्यांची पोटं भरणं अशक्य झालं तेव्हा हे सारे खेळ त्या रोमन सम्राटांनी सर्वसामान्य जनतेसाठी खुले केले. जेणेकरून लोकांना पाव मिळत नाहीत, त्यांचे जीवनमान हलाखीचे आहे याचा विसर त्यांना पडावा. यासाठी काही ग्लॅडिएटर्सना (या खेळांमधल्या योद्धय़ांना) त्यांनी हीरो बनवले. जे ग्लॅडिएटर चित्रपटात आपण पाहू शकतो. जनता त्यामागे बेभान होऊन आपल्याकडे अन्न, वस्त्र, निवारा नाही हे विसरत असे. हे खेळ तेव्हा अभिजन वर्गातले लोक सत्ता आपल्या मुठीत ठेवून पुढच्या रांगेतून पाहत. सर्वसामान्य जनता स्टेडिअममध्ये मागच्या रांगेत बसून गिल्ला करत असे. आज शरद पवार, लालू यादव, अरुण जेटली वगैरे क्रिकेटबाबत नेमकं हेच करतात. सचिन हा त्यांचा बेस्ट ग्लॅडिएटर आहे. पण या साऱ्यामुळे रोमन साम्राज्याचं अभूतपूर्व पतन व विघटन थांबू शकलं नाही. जे ‘गिबन’च्या ‘डिक्लाइन अॅण्ड फॉल ऑफ रोमन एम्पायर’ या पुस्तकात आपण वाचू शकतो. शरद पवार कृषीमंत्री आहेत तरी ते सचिन आणि क्रिकेटमध्ये का रस घेतात? असा भाबडा प्रश्न कुणी विचारतो/ विचारते. ते असं करून देशाला व स्वत:ला जनतेच्या भुके कंगालपणाचा विसर पडायला लावतात. आज सारी माध्यमं सचिन तेंडुलकरच्या वीस वर्षांच्या ‘महान’ कारकीर्दीबद्दल इतकं काही लिहितात, बोलतात. त्याने मानवजातीला कोणतं वरदान प्राप्त झालं? हिम्मतराव बावीस्कर नावाच्या महाडच्या डॉक्टरने विंचवाच्या दंशावर लस शोधून काढली. देशातल्या अनेकांचे प्राण त्याने सहजपणे वाचू लागले. त्याच्या कारकीर्दीला किती वर्षे झाली ते आपणाला ठाऊक आहे? त्यासारखेच प्रकाश- मंदा आमटे, अभय- राणी बंग यांच्या कारकीर्दीला किती वर्षे झाली ती या माध्यमांनी सेलिब्रेट केलीत कधी? किंवा इस्त्रोचे वा अनेक जीव, भौतिक, गणितातले भारतीय शास्त्रज्ञ वा समाजसेवक असतील, ज्यांनी मानवजात जगवली, घडवली, सुसंस्कृत केली. कितीजणांची कारकीर्द अशी सेलिब्रेट झाली? क्रिकेट आणि सचिन हे माझ्या दृष्टीने मानवी जीवनाच्या लक्षावधी वर्षांच्या प्रवासात अशाश्वत असे फारशी दखल न घेण्याजोगे टप्पे आहेत. जे टप्पे येतील आणि जातील. सचिन तेंडुलकर वीस वर्षे खेळला आणि त्याने विक्रमांवर विक्रम केले ते त्याने हेमलकसात जाऊन केले? की प्रयोगशाळांच्या बंद भिंतीआड आपल्या प्रयोगाचं आणि आपलं भवितव्य अधांतरी असताना माणूस जगावा, रोगमुक्त आणि सुखी व्हावा यासाठी केले? युगातल्या ग्लॅडिएटर्सना स्वातंत्र्य, पैसा व प्रसिद्धी मिळते एवढाच काय तो फरक. पण हे व्हावं म्हणून अनेक विचारवंतांनी, क्रांतिकारकांनी, लक्षावधी पुस्तकं लिहिलीत. ते फासावर गेलेत. जगभरची प्रस्थापित सरंजामी राज्यशकटं त्यांनी उलथून टाकलीत. तेव्हा हे ग्लॅडिएटर्स गुलामगिरीतून स्वातंत्र्यात आलेत. त्या महान विचारवंत, क्रांतिकारक व लेखकांची नुसती नावं लिहायला हजारो पुस्तकं लिहायला लागतील. सचिन तेंडुलकरविषयी मला कोणतीच भवना नाही. ना प्रेम, ना आदर, ना तिरस्कार, ना द्वेष, ना खंत, ना खेद. तो आपली नव्या संस्कृतीतली तलवारबाजी करून रग्गड पैसे कमवतो आहे. पण त्याला वापरून, आपल्या दैनंदिन जीवनात ज्यांनी दु:ख, दैन्य आणि हताशता निर्माण केली आहे ते त्याचा आपल्याला विसर पाडू इच्छितात याचा मला त्वेष आहे. कोणत्याही काळातल्या कोणत्याही विचारवंताला, लेखकाला तो असतोच. शेतकरी आत्महत्या करतो त्यावर सचिनने उपाय शोधावा असं मानणं हे गैर व त्याच्यावर अन्याय करणारं आहे. कारण देशाच्या कृषीमंत्र्याकडूनच आपण जिथे क्रिकेटमध्ये चांगली कामगिरी करावी अशी अपेक्षा करतो तिथे बिचारा सचिन काय करणार? मला आत्यंतिक लाज या गोष्टीची वाटते की, मराठीतल्या अनेक लेखक, कलावंत, गायक, राजकीय नेते वगैरेंनी सचिनसोबतच्या आपल्या तऱ्हेतऱ्हेच्या आठवणी लिहिलेल्या आहेत. बोललेल्या आहेत. त्या वाचताना एखादा समाज लयाला जाताना त्या समाजातले जाणकार कसे अफूबाज होतात याचं मला दर्शन झालं. या साऱ्यात केवढी वैचारिक दिवाळखोरी आहे याची मराठी वाचकांना कल्पना आहे का? सचिनची पत्नी अंजली या सचिन बॅटिंग करताना गणपतीकडे बघतात, पाणी पितात वा ना पितात, खातात, नाही खात वगैरे.. किंवा सचिन चड्डीत होता तेव्हा ‘साहित्य सहवास’च्या काचा कसा फोडत होता.. किंवा मी लंडनमध्ये सचिनसोबत भोजन कसे घेतले (काय पदार्थ घेतले लिहिल्यास वाचून मराठी वाचकांची पोटे तरी भरली असती!) वगैरे वाचण्यात व ऐकण्यात अख्खा मनुष्यदिवस वाया घालवणे म्हणजे माणसाला गुहेतून आधुनिक संस्कृतीपर्यंत ज्यांनी आणलं अशा असंख्य, अज्ञात अनाम माणसांचा अपमान आहे. भगतसिंग, राजगुरू, सुखदेव वगैरे वगैरे पुढे भारतीय राजकारण्यांनी हे उद्योग करावे यासाठी फासावर गेले होते का? ‘इस्त्रो’ (इंडियन स्पेस रिसर्च ऑर्गनायझेशन)चे संशोधक पन्नास र्वष जगापासून अज्ञात राहून या विश्वाच्या मूलतत्त्वाचा अभ्यास करतात. त्यांना त्यांच्या कारकीर्दीची वीस र्वष पूर्ण झाली हे त्यांच्या धर्मपत्नीनेही सांगितलं नसेल! या वैचारिक दिवाळखोर समाजात सचिनचा देव झाला. मग त्याने ‘मुंबई सर्वाचीच’ असं विधान केलं. ते स्वाभाविकच आहे. कारण आता उद्या सचिनला तुम्ही देव बनवून तुमच्या अॅपेंडिक्सबद्दल विचाराल व ऑपरेशन करायला सांगाल तर तो तुमचं स्वादुपिंड वेडंवाकडं फाडून ठेवणारच. तो ‘खेळ्या’ आहे, विचारवंत नव्हे. श्रीमंत असल्याने त्याला तुम्ही मान देता ते ठीकच. कारण पैशाचा मनुष्य हा लगेच दास होतो. पण सचिनला डॉ. आंबेडकरांना व जदुनाथ सरकारांना जे प्रश्न विचारायचे ते विचारलेत की हीच उत्तरं तो देणार. नशीब या विषयावर त्याचे चिमखडे बोल त्याने बोबडय़ा आवाजात काढले नाहीत. नाही तर त्याचंही कौतुक! सचिन स्वत:ला आंतरराष्ट्रीय अशा इमेजमध्ये ठेवू इच्छितो. त्यामुळे तो कधीच महाराष्ट्र धर्माचा होणार नाही. कारण डॉ. आंबेडकर आणि महर्षी कर्वे हे दोन ‘भारतरत्न’ अगोदरच मुंबई मराठी माणसाची आहे, असं म्हणून गेलेत. सचिन तर अजून ‘पद्मविभूषणच’ आहे! ग्लॅडिएटर म्हणूनही गांगुली आणि सचिन यात गांगुली श्रेष्ठ आहे. कारण तो जाणीवपूर्वक बंगाली माध्यमं व माध्यम प्रतिनिधींना अत्यंत जवळ ठेवतो. स्थानिक बंगाली चॅनल्स व भाषेतच जास्त करून बोलतो आणि शेवटी अकरा काय किंवा अकरा कोटी काय त्यांचा नेता बनणं हे मोठय़ा ग्लॅडिएरचं काम आहे. ते गांगुलीने यशस्वीपणे केलंय. सचिन कर्णधार म्हणून साफ आपटला. त्याचं स्मरण आपल्याला आहे का? की आपण मात्र तो मराठी म्हणून त्याचं हे सर्वात मोठं वैगुण्य लपवायचं? सचिनचं एक मला आवडतं. त्याला उकडीचे मोदक आवडतात. मला पण. rajuparulekar1@gmail.com —————————————————————————- अलकेमिस्ट्री ‘सचिन (स्वत:चा) तेंडुलकर’ 2 सचिन दाबून कोलाच्या जाहिराती करत असताना गोपीचंद हा कोलकात्यातला बॅडमिंटनपटू याच कोला कंपन्यांच्या तोंडावर दार लावत होता आणि स्टीव्ह वॉ कोलकात्यातल्या गरीब मुलांसाठी झटत होता. सचिन तेंडुलकर या क्रिकेटरवर मी सचिन (ग्लॅडिएटर) तेंडुलकर नावाचा लेख या ‘अलकेमिस्ट्री’ या सदरात लिहिला. ज्यामुळे मी अपेक्षा केली होती त्याहूनही खूप मोठं वादळ माझ्याभोवती उठलं. नेटवर, सोशल नेटवर्किंग साइटस्वर, मेल्स, पत्रं, एसएमएस वगैरेंद्वारा मला सातत्याने प्रतिक्रिया येत राहिल्या. त्यातल्या खूप पाठिंब्याच्या होत्या. तेवढय़ाच खूप माझ्या व माझ्या लेखनाच्या तिरस्काराच्या होत्या. दोन्ही प्रकारच्या प्रतिक्रियांमध्ये शहाणपणा आणि मला जे म्हणायचं होतं त्याविषयी नेमकी समज अल्पमतवाल्यांना होती. मला माझ्या बाजूने वा विरुद्ध प्रतिक्रिया असं वाचताना (मुळात लेखक असल्यामुळे) विभाजन करता येत नाही. प्रतिक्रिया असो वा एकंदरीतच लेखन असो. एक तर चांगलं समजदार असतं किंवा तसं नसतं. असं चांगलं समजदार वाचणं अल्पमतातलं होतं. मुळात माझा लेख हा महाराष्ट्र धर्मावरचा नव्हता, सचिनचं मूल्यमापन करणारा नव्हता, कोणत्याही प्रकारचा राग, लोभ, प्रेम, द्वेष यापासून अलिप्त राहून राज्य संस्था आणि समाज यांच्या शोकान्त शेवटाअगोदर वेगवेगळ्या रूपात ग्लॅडिएटर्सचं अवतीर्ण होणं व सत्ताधारी व धनिकवर्गाने मूळ समस्या, समाजाच्या मानवी व प्राकृतिक आनंद व दु:खापासून दूर नेऊन बहुजनवर्गाला गंडवण्यासाठी अशा ‘खेळ्या’ ग्लॅडिएटर्सची प्रतिमा ‘लार्जर दॅन लाइफ’ करणं, ही इतिहासाची पुनरावृत्ती असते. हाच माझ्या लेखाचा विषय होता. ‘ग्लॅडिएटर’ हा सचिन तेंडुलकरचा जनुकीय पूर्वज आहे. धोनीचा किंवा गांगुलीचाही. या गाभ्याच्या मुद्दय़ामुळे जे मूर्तिभंजन होतं त्याला माझा नाइलाज आहे. ‘आयपीएल इंडियन्स’ किंवा तत्सम टीम नट वा उद्योगपतींनी विकत घेऊन त्यातून खेळाचं प्रदर्शन घडवणं व बहुजनांनी आपल्या आयुष्याचा निकड तक्ता विसरून ते बघत राहणं हे रोमन साम्राज्याच्या पतनाच्या वेळच्या ग्लॅडिएटर युगाचं पुढचं नवं तार्किक टोक आहे. माझ्या लिहिण्या – न लिहिण्याने त्यात काहीच फरक पडत नाही. असो. माझ्या लेखनावर विरुद्ध प्रतिक्रिया आलेल्या आहेत. त्यात अरुंधती संजय जोशी, ह्य़ुस्टन, टेक्सास व विकास पालखेडकर यांच्या प्रतिक्रिया या प्रातिनिधिक म्हणून ‘लोकप्रभा’मध्ये संपादकांनी छापलेल्या आहेतच. यातल्या अरुंधती जोशी यांनी मला न आवडणारे मत सचिनने मांडल्यामुळे मी वैतागून गेलो असा तर्क मांडला आहे. तसे लेखात त्यांनी अनेक तर्क मांडलेले आहेत, पण सभ्यपणे मत व्यक्त करण्याचा सचिनचा अधिकार हा लोकशाहीचा आत्मा आहे, हे स्वीकारणे परुळेकरांना जड का जावे? असे त्या विचारतात. कमाल आहे! मी ‘अलकेमिस्ट्री’ या माझ्या सदरात माझ्या मते सभ्यपणे व्यक्त केले तो लोकशाहीचा आत्मा नव्हता का? की जोशीबाईंच्या मताशी सुसंगत मत मांडणे हाच लोकशाहीचा आत्मा आहे? म्हणजे जो आरोप त्या माझ्यावर करत आहेत त्याच्या त्या स्वत:च शिकारी आहेत! अमेरिकेत जाऊन भारतातल्या ‘लोकशाहीच्या आत्म्या’ची चिंता करताना या चुका क्षम्यच आहेत! पुढचा मुद्दा अधिक महत्त्वाचा आहे. अरुंधती जोशीबाईंनी मला ज्यांच्याबद्दल आदर आहे त्या सामाजिक कार्यकर्त्यांवरही लिहावे असा उपरोधिक सल्ला, छोटे-मोठे नेते, सरकारी अधिकारी यांच्याविषयी मी लिहितोय् असा ‘टोमणा’ देऊन मला दिला आहे. मी माझ्या सचिनवरच्या लेखात लिहिताना त्याचा शेवट माझ्याही कारकीर्दीला पुढच्या वर्षी वीस वर्षे होतील. Unsung & unhonoured असं लिहिलं होतं ते नेमकं या कारणासाठीच होतं. हा मुद्दा त्यामुळे ऐरणीवर येईल याची मला ती वाक्यं लिहिताना (माझ्या काही चाहत्यांनाही ती वाक्यं अनाकलनीय वाटली होती.) खात्री होतीच. मी ‘संवाद’ नावाच्या कार्यक्रमाचे ३५०० भाग केले. माणसं भेटलेली, न भेटलेली नावाचं पुस्तक लिहिलंय. त्या दोन्हींमध्येही अभय-राणी बंगपासून प्रकाश-मंदा आमटेंपर्यंत (तिथे जाऊन) व याव्यतिरिक्त अक्षरश: शेकडो अज्ञात सामाजिक, वैज्ञानिक, सांस्कृतिक, राजकीय उपेक्षित क्षेत्रात काम करणाऱ्या शेकडो माणसांवर मी लिहिलंय्. मुलाखतीही घेतल्या आहेत, पण मी ‘खेळ्या’ किंवा ‘ग्लॅडिएटर’ नसल्याने त्याची नोंद जोशीबाईंकडे कशी असणार? माझं काम काही सिडनीवर सेंच्युरी मारण्याच्या, रेकॉर्ड ठेवण्याच्या तोलाचं थोडंच आहे? माझ्या स्वत:बद्दलच्या ‘Unsung & unhonoured’ या ओळी या स्वत:च्या कारकीर्दीविषयी नव्हत्याच. तर आपण मानवी उत्क्रांतीत समाज म्हणून ‘खेळ्या’ आणि ‘ग्लॅडिएटर्स’ची रेकॉर्डस् ठेवतो. त्याच वेळी ज्या गोष्टींची रेकॉर्डस् ठेवायला पाहिजेत, त्याची विल्हेवाट लावतोय हे ‘डिक्लाइन अ‍ॅण्ड फॉल ऑफ रोमन एम्पायर’शी साम्यस्थळ मला दाखवून द्यायचं होतं. जोशीबाईंनी आपसूकच ते माझं काम ते लिहून केलं. हल्ली मी छोटे-मोठे राजकारणी व सरकारी अधिकारी यांच्यावर (बहुधा योगायोगाने) लिहितो. असं लिहून माझ्यावर एक छुपा वार (अमेरिकेतून) जाता जाता केलाय. आत्तापर्यंत मी लिहिलेल्या छोटय़ा-मोठय़ा नेत्यात बंटी आव्हाड, राधाकृष्ण विखे-पाटील, सुनील तटकरे आणि सनदी अधिकारी मनीषा म्हैसकर ही मोजून चार मंडळी येतात. (पुढे अजून भर पडेल या नावात) या चारही जणांच्या आयुष्यात शून्यातून यशाकडे झेपावण्याची वृत्ती, रस्त्यावरून धोरण बनविणाऱ्यांपैकी एक बनणं किंवा तोंडात सोन्याचा चमचा असतानाही संघर्ष करण्याचे गुण मला मित्र म्हणून दिसले. ही माणसं राजकारणी व सनदी अधिकारी असल्यामुळे त्यांच्यावर लिहू नये असा ‘लोकशाहीचा आत्मा’ सांगतो का? ह्य़ुस्टन, टेक्सास अमेरिकेचं ते लोकशाहीच्या आत्म्याचं आमच्या आत्म्यालाही कळवा तसं असेल तर.. शिवाय या चारांच्या तुलनेत ज्या शेकडो-हजारो उपेक्षितांवर मी लिहिलंय, त्यांच्या मुलाखती घेतल्यात ते कुठे गेलं? हा लेखक, शास्त्रज्ञ, सामाजिक कार्यकर्ते, विचारवंत किंवा ग्लॉडिएटर नसलेल्या कुणालाही पतन होणाऱ्या समाजात लागलेला शाप असतोच. त्याला मी अपवाद नाही. त्यातच मला आनंद आहे. मला माझ्या कारकीर्दीत मी काय केलंय हे ज्ञातही नसलेल्या व्यक्तीकडून मला अभिनंदन व शुभेच्छांचे ‘कैलास जीवन’ नको आहे. शक्य झाल्यास हा समाज पतनाच्या शेवटच्या टप्प्यावर आहे हे कळावे म्हणून मी लिहितो. उद्या या समाजाचा मोहोजोदरो झाल्यावर अमेरिकेतल्या बृहन्महाराष्ट्र मंडळाला माझं लेखन हे गोडसे भटजींच्या रोजनिशीप्रमाणे मध्ये ठेवून समया पेटवायला व नंतर फ्युजन व लावणीचा थाट उडवायला सोपे जावे म्हणून दुनियेच्या शिव्या खाऊन मी हा लेखनप्रपंच करतो आहे! अरुंधती जोशी ह्य़ुस्टनमधून माझ्या नित्य बैठकीतल्या राजकारण्यांवर ‘नजर’ ठेवून आहेत हे वाचून मन फार सुखावते. पण माझ्या बैठकीतल्यांनी वाढदिवस साजरे करावे वा नाही याबद्दल मी स्पष्टपणे (मागच्या अंकात तटकरेंवरच्या लेखातही) लिहिलेले आहे. या उपर ‘लोकशाहीचा आत्मा’ म्हणून काही आहे की नाही? आँ? दुसरे लेखक पालखेडकर माझी सचिनबाबतची जळफळाटी वृत्ती हीच माझ्या त्या लेखाची मूळ प्रेरणा आहे, असं मानतात. याला त्यांनी काही तर्क दिलेला नाही. माझा श्रीमंतांना विरोध नाही. माझा श्रीमंतीला विरोध नाही. माझा प्रसिद्धीला विरोध नाही. मी क्रिकेटर नव्हतो. मला सहा वर्षांची मुलगी आहे. ती वा माझी पत्नी आता पुरुष क्रिकेटर होऊ शकत नाहीत. श्रीमंत, प्रसिद्ध ज्याचे बरे चाललेले आहे, असे असंख्य जण माझे जगभर मित्र आहेत, तर मी सचिनवरच का जळफळाट करीन? सचिनचे वडील रमेश तेंडुलकर व माझा खूप नसला तरी बऱ्यापैकी स्नेह होता. ते मला वडिलांसारखे असूनही मित्राप्रमाणे वागलेले आहेत तेव्हा मी पोरसवदा असलो तरी मी त्यांना विसरू शकलेलो नाही. असं असताना मी सचिनवर जळफळाटाने का लिहावं? मी लिहून कुणाला सचिनवर प्रेम करायला बंदी घ्यालायला आयातुल्ला खोमेनी नाही. मी जे लिहिलेलं आहे त्यातला सत्याचा चटका न टळण्याजोगा असल्याने त्यापासून दूर पळण्याकरिता पालखेडकरांनी अतार्किक असे बेबंद आरोप माझ्यावर केलेले आहेत. त्यांच्या लेखातला एकच मुद्दा खरा आणि वास्तविक आहे. मी महाराष्ट्रात जन्माला आलो. स्वत:च्या गोतास काळ ठरणारी आणि तिला त्या तिच्या अवस्थेबद्दल जागं करण्याचा प्रयत्न करणाऱ्याला दूषणं देणारी पालशेतकरांसारखी वा जोशीबाईंसारखी थोर लोकं ज्या भूमीत आहेत त्या भूमीत जन्म घेतला त्या दिवशीच माझा कम्लिट पोपट झालाय. पालखेडकरांच्या माहितीसाठी सांगतो, की माणसाचा एका जन्मात एकदाच पण कायमचा पोपट झाला की पुन्हा पोपट होत नाही. त्यामुळे वेगळ्या कारणाने का होईना पालखेडकरांचा माझा पोपट झाल्याचा मुद्दा खरा आहे. पण त्यांनी हे लक्षात ठेवावे की, एकदा पोपट झाला की, कायमचाच. दुसऱ्यांदा चान्स नाही! इत:पर मी खूप मनमोकळेपणाने माझ्या विरोधातल्या प्रतिक्रियांची मस्ती वाचली. त्यावर सचिन व तो जे बोलला त्या अनुषंगाने जरा लिहितो. सचिन तेंडुलकर भेट म्हणून मिळालेली परदेशी गाडी आपल्या प्रसिद्धीद्वारे व वजन वापरून त्यावरील कर माफ होतो का यासाठी अथक प्रयत्न करणारा ग्लॅडिएटर म्हणजे गाडीची कस्टम डय़ुटी माफ करण्याचं त्याला कळतं. पण मुंबई महाराष्ट्राची हे बिचाऱ्याला कळत नाही. तो कर त्याने तात्काळ भरला असता तर निदान मराठी नाही तर चांगला भारतीय ग्लॅडिएटर म्हणून त्याला मानला असता. कारण तो जन्माने मराठी असला तरी त्याने भरलेल्या कराचा मोठा हिस्सा उत्तर प्रदेश, बिहारसारख्या गरीब राज्यांनाच मिळणार होता. म्हणजे मुंबई भारताचीच म्हणण्याचा त्याला अधिक हक्क तरी मिळाला असता. गंमत म्हणजे सचिन जेव्हा आपल्या भेट म्हणून मिळालेल्या गाडीवरचा कर टाळण्यासाठी खटपटी लटपटी करीत होता तेव्हा ऑस्ट्रेलियाचा कप्तान स्टीव वॉ हा कलकत्यामध्ये गरीब मुलांना दत्तक घेण्यासाठी आला होता. स्वत:च्या पदरचे पैसे खर्च करून भारतीय मुलांना तो दत्तक घेत होता तेव्हा ऑल इंग्लंड बॅटमिंटन टुर्नामेंट जिंकलेल्या गोपीचंद या बॅडमिंटनपटूकडे कोला कंपन्या त्याने त्यांच्या जाहिरातीत काम करावं म्हणून खेटे घालत होत्या. गोपीचंदने त्यांची ‘‘कोणत्याही प्रकारच्या कोला हा मानवी आरोग्याला निर्धोक असतो हे सिद्ध न झाल्यामुळे सामाजिक जबाबदारी म्हणून मी लोकांना जाहिरातींद्वारे कोला प्या असं सांगणार नाही, असं विधान करून स्वत:चं कोटय़वधी रुपयांचं नुकसान करून घेतलं. तेव्हा सचिन दाबून कोला कंपन्यांशी करार व त्यांच्या जाहिराती करीत होता. खेळात असो वा मराठी माणसात असो सचिन ‘आय माय मायसेल्फ’व्यतिरिक्त कशालाच कमिटेड नसतो. त्यामुळे त्याचं विधान तसं गंभीरपणे घ्यायला नको खरं तर (मी ते घेतलंही नव्हतं) पण सचिन पागलांनी ते इतक्या गंभीरपणे घेतलंच आहे तर जरा आता ते तपासून पाहू. ‘‘मी महाराष्ट्रीय असल्याचा मला अभिमान आहे. मुंबई भारताची’’ या वाक्याचा अर्थ काय? मला महाराष्ट्रासाठी १०६ वा हुतात्मा व्हायला आवडेल असं कृपाशंकर सिंह नेहमीच म्हणतात. (पण त्या दृष्टीने ते प्रयत्न करताना दिसत नाहीत) तद्वतच सचिनला मराठी असण्याचा अभिमान असेल तर मुंबईसाठी १०५ लोकांनी प्राणाचं बलिदान आणि डॉ. आंबेडकरांपासून ते एसएम, डांगे, बादल, नाना पाटलांपर्यंत व आचार्य अत्रेंच्या त्यागातून मुंबई महाराष्ट्राचीच हे साकार झालं हे त्याने मान्य करायलाच हवं. तो आपला आहे हे अनेक मराठी लोक मानतात. तो हे मानत नाही व हे मराठीपण तो बाणेदारपणे अंगाला चिकटवून घ्यायला तयार नाही हे त्याची विधानं दर्शवितात. शिवाय तो ‘आपला मराठी’ असेल तर त्याचा गुन्हा अधिकच गंभीर आहे. दुसऱ्या महायुद्धात मुसोलिनीला सत्ताभ्रष्ट करण्यात आलं तेव्हा हिटलरने त्याला शोधून काढून पुन्हा इटलीचा डय़ूक बनवलं. मुसोलिनी सत्तेवर परत आल्यावर त्याला सत्ताभ्रष्ट करणाऱ्या सर्वाना ठार करण्याचं हिटलरने ठरवलं. त्यात एक होता मुसोलिनीचा लाडका जावई आणि इटलीचा तत्पूर्वीचा परराष्ट्रमंत्री काऊंट सियानो. (याच्या डायऱ्या जगप्रसिद्ध आहेत.) मुसोलिनीच्या मुलीचा तो नवरा. तो माझाच आहे. त्याला आपण सोडून देऊ या अशी रदबदली मुसोलिनीने हिटलरकडे केली. तेव्हा हिटलर म्हणाला, ‘‘त्याला तर आधी गोळ्या घालायला हव्यात. कारण तो तर आपला होता. इतर तर परकेच आहेत.’’ पुढे काऊंट सियानोलाच प्रथम गोळ्या घालण्यात आल्या. तर मुद्दा हा की, कृपाशंकर सिंह, संजय निरुपम, रवी किशन, अमिताभ बच्चन, मनोज तिवारी, जया बच्चन, अबू आझमी हे तर परकेच आहेत. सचिन तर आपला होता ना? मग तर त्याने विश्वासात मराठीची मान कापली. माझ्या मते (लोकशाहीचा आत्मा!) महाराष्ट्राला सचिन तेंडुलकरला यासाठी कधीच माफ करता येणार नाही. आता मुद्दा राहिला श्रीमंतीचा. कोणत्याही क्षेत्रातला माणूस (मग तो ‘खेळ्या’ वा ‘ग्लॅडिएटर’ का असेना) कितीही कुशलता असली तरी तो अतिश्रीमंत होण्यासाठी त्याच्या काळाने त्याला साथ द्यावी लागते. त्याच्या काळात त्याच्या क्षेत्राविषयी जनतेची जाणीव, तंत्रज्ञांचे कसब, माध्यमांची साथ, परिसराचा विकास व व्यापकता (त्या क्षेत्राविषयीची) हीच माणसाला अतिश्रीमंत करते. (एकनाथ सोलकर कुठे श्रीमंत झाले?) त्यामुळे मर्यादेपलीकडचा सचिनसारखा धनी हा त्या धनाचा विश्वस्त असतो. ही जाणीव पु. ल. देशपांडे फाऊंडेशन काढणाऱ्या पुलंना होती. अमेरिकेत तर वॉरेन बफे वा बिल-मेलिंडा गेटस यांची वा रॉकफेलर, फोर्ड यांची फाऊंडेशन उभी राहतात ती याच भावनेतून. भारतात टाटांना ही जाणीव होती. अनेक क्षेत्रातल्या अनेक संस्था त्यांनी या जाणिवेतून उभ्या केल्या. त्यांच्या समकालीन बिर्ला यांनी मंदिरे बांधली. त्यात जाऊन लोक घंटा वाजवतात. सामाजिक बांधिलकीही हेमलकशातच दाखवता येते असं नाही. (स्टीव वॉ हे एक उदाहरण आहेच.) या उपरही माझा हा सचिनविषयीचा जळफळाट असेल तर त्याच्या भक्तांनी त्याचे ‘भारताच्या मुंबईत’ एक मंदिर बांधावे. मग माझ्यासारखे तिथे घंटा वाजवत बसतील. दुसरं काय? यावर सचिनची थातुरमातुर सामाजिक कार्ये कृपया कुणी लिहू नयेत ही विनंती. येशू ख्रिस्ताला मारण्याचा व त्याऐवजी दरोडेखोराला सोडण्याचा निर्णय हा बहुमताने झाला होता. तुकोबाच्या गाथाही बहुमताने बुडवण्यात आल्या होत्या. त्यांना स्मरून मी सचिनची देवगिरी ही जाणीवपूर्वक भंजन करीत आहे. येशूने देवळांची दुकाने तोडली होती. तुकोबाने तर म्हटलेलेच आहे, सत्य आणि बहुमताचा काय संबंध? सत्या असत्यासी मन केले ग्वाही। मानियेले नाही बहुमता।। (हेच मी आज करतो आहे.) ज्या येशूने जेरूसलेममध्ये देवळांची दुकानं तोडली होती त्या येशूचा पुढे धर्म झाला आणि ‘लोकशाहीचा आत्मा’ असलेल्या अमेरिकेच्या राजकारणात बॉबी जिंदाल या भारतीयाला एका मर्यादेपलीकडे पुढे जाण्यासाठी तोच ख्रिस्ती धर्म आज स्वीकारावा लागतो हा पराभव की पतन? दोन हजार वर्षांनंतर मी नसेन. सचिनही नसेल. पण तेव्हा सामाजिक पतनाचा द्योतक ‘ग्लॅडिएटर खेळ्या’बरोबर ठरतो की, ‘मूर्तिभंजक लेखकाबरोबर ठरतो हे इतिहासावरून आपल्याला कळू शकतं. एऽऽ तोंड कोण लपवतंय ते? आँ? मी आकाशाकडे बोट दाखवतोय. ज्यांना आकाश बघायचं आहे ते आकाश बघतील. उरलेले माझ्या बोटातले दोष काढतील. rajuparulekar1@gmail.com

मी आणि सावरकर प्रकरण

नुकताच मी वैयक्तिक कामासाठी अमेरिकेत गेलो होतो. २९ मे रोजी अमेरिकेहून मी भारतात परतणार होतो. तिथल्या २९ मे रोजी पहाटे साधारण एक वाजता माझ्या मोबाइलवर अक्षरश: टोळधाडीसारखे अनेक फोन कॉल्स येऊ लागले. सुरुवातीला एवढे अज्ञात फोन मला का येताहेत, तेच मला काही समजेना कारण मी झोपेत होतो. दुसऱ्या दिवशी सकाळी सहा तास बसने आणि २० तास विमानाने प्रवास करायचा होता. त्यामुळे थोडी तरी झोप घेणे मला आवश्यक होते. परंतु फोन कॉल्सचे प्रमाण प्रचंड वाढले आणि काही केल्या मला भारतातून येणारे हे फोन झोपू देईनात. शेवटी मी फोन उचलू लागलो. तर प्रचंड प्रमणात शिव्या, असंबद्ध बडबड आणि वेगवेगळ्या धमक्या मिळू लागल्या. नेमका प्रकार काय हे कळायला मला वेळ लागला, कारण पलीकडून बोलणारी माणसे सुसंस्कृत आणि सुसंबद्ध बोलत नव्हती. शेवटी दोन-तीन जणांच्या फोनवरून मल परिस्थितीची कल्पना आली, ती अशी होती की ‘एबीपी माझा’चे संपादक आणि माझे मित्र राजीव खांडेकर ह्यांनी त्यांच्या चॅनेलवर सावरकरांवर काही कार्यक्रम केला होता. त्यामुळे पित्त खवळून शूळ उठलेल्या अनेक स्वयंघोषित सावरकरभक्तांनी माझा खाजगी नंबर राजीव खांडेकरांचा नंबर म्हणून व्हॉट्सअप ग्रूपवर पसरवून टाकला होता. असा एखाद्याचा खाजगी मोबाइल नंबर समाजमाध्यमांवर पसरवणे हा कायद्याने गुन्हा आहे. ते सावरकरांच्या तत्त्वज्ञानात बसते की नाही, याबाबत मी अनभिज्ञ होतो. परंतु मी दुसऱ्या दिवशी बसने विमानतळावर पोहोचेपर्यंत आणि विमानात बसून फोन ऑफ करेपर्यंत मी न केलेल्या आणि मला माहीतही नसलेल्या गोष्टीसाठी मला जवळपास ४५० हून अधिक फोन कॉल्स आले आणि त्यातल्या ६०-७० जणांच्या शिव्या मला खाव्या लागल्या. हा व्हर्च्युअल मॉब लिंचिंगचाच प्रकार होता. यातला प्रत्येक नंबर मी जपून ठेवला आहे. याव्यतिरिक्त व्हॉटसअप आणि मेसेजच्या माध्यमातून स्वयंघोषित सावकरभक्तांनी मला सूचना केल्या, शिव्या घातल्या ते वेगळे. शेवटी मी फेसबुक आणि ट्वीटरच्या माध्यमातून हा नंबर माझा आहे, राजीव खांडेकरांचा नाही असे आवाहन केले तरीही हा प्रकार थांबला नाही. फेसबुक आणि ट्वीटरवर मी आवाहन केल्यानंतर दोन प्रकारच्या सूचना मला भक्तांकडून आल्या. एक म्हणजे हा नंबर जर तुमचा असेल तर राजीव खांडेकरांचा नंबर तुम्ही द्यावा. सूचना क्रमांक दोन म्हणजे एवीतेवी तुम्ही मोदींविरुद्ध लिहित असता, तर पुढेमागे सावरकरांवरही लिहालच. त्यामुळे तुम्ही आधीच शिव्या खाल्ल्या तर त्यात काय गैर आहे? हा सारा भक्तठेवा मी जपून ठेवला आहे. त्याचे नावनंबरसह योग्य ते प्रदर्शन मी पुढे योग्य वेळ आल्यावर करेनच.

खरं तर मी व्यक्तिनिष्ठ किंवा व्यक्तीकेंद्रित लिहित नाही. मग ते मोदी असोत, गांधी असोत किंवा सावरकर; मी कालसुसंगत लिहितो. कारण प्रत्येक काळात व्यक्ती बदलत असते मग ती व्यक्ती छोटी असो किंवा मोठी, नेता असो किंवा लेखक. त्यामुळे मी कोणावरही पूर्वग्रहदूषित बोलत नाही किंवा लिहित नाही. मी कालप्रसंगानुरुप व्यक्ती आणि इतिहासावर लिहितो, बोलतो. त्यामुळे कित्येकदा एखाद्या व्यक्तीवर किंवा प्रसंगावर मी आधी केलेल्या विधानाशी विसंगतही लिहितो आणि आजही ते योग्य आहे असे मला वाटते. माझे सर्वात ताजे मत हा माझा खरा निष्कर्ष असतो.

माझ्या झालेल्या व्हर्च्युअल मॉब लिंचिंगमुळे (तेही खांडेकरांमुळे!) मी परत एकदा सावरकरांबद्दल मोदी सरकारच्या निमित्ताने लिहायचे ठरवले. माझ्या दृष्टीने सावरकरांचे इतिहासात जे स्थान आहे ते काय आहे यापेक्षा आता जो सावरकरांचा उदो उदो चालला आहे त्याबद्दल आधी थोडे समजून घेणे आवश्यक आहे. आताचे देशातील सरकार, आताचे मोदीयुग, भारतीय जनता पक्ष, राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ ह्यांचा सावरकरांशी अर्थाअर्थी काही संबंध नाही. केवळ हिंदुत्व म्हटलं म्हणजे सावरकर नव्हे. सावरकर हे विज्ञाननिष्ठ हिंदुत्त्ववादी असल्याचा त्यांचाच दावा होता. माझा स्वत:चा हिंदुत्ववाद अशा गोष्टींवर विश्वास नसला, तरी सावरकरांचाही गोमूत्र, गाड्या शेणाने सारवणे, भगवे कपडे घालून मंदिरात पूजा करणे, ढोंगी बुवाबावांना पदावर बसवणे, कोणालाही साधु-साध्वीची उपमा देणे ह्याचा तिटकारा होता. गायीला तर सावरकरांनी कधीच माता मानलं नाही. अंधश्रद्धेने जखडलेल्या भारतीय सनातन धर्माला आणि चातुर्वणाला सावरकरांनी कधीच आपलंसं मानलं नाही. सावरकरांची जेवढी उपेक्षा त्यांच्या हयातीत काँग्रेसने केली त्याहून अधिक उपेक्षा राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाने आणि तत्कालीन जनसंघाने केली. गोमूत्र आणि गोशेणाचे सोहळे सावरकर खपवून घेणार नाहीत, ह्याची कल्पना असल्यामुळे सावरकरांना कायमच राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाने फायदा होईल एवढेच जवळ केले, बाकी दूरच ठेवले होते. सावरकरांची जीवनविषयक मतं आणि तत्वज्ञान ह्याचा राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ आणि आताचा भाजप ह्यांचा काही संबंध नाही. ह्याची काही उदाहरणे :

सावरकरांचे मराठी भाषेवर प्रेम होते. ते मराठी भाषिक कवी आणि लेखक होते. त्यांनी मराठी भाषाशुद्धीसाठी कायमच प्रयत्न केले आणि त्यातले बरेचसे यशस्वी झाले. याउलट रा.स्व. संघ आताच्या नागपूर, महाराष्ट्रामध्ये जन्माला आला. तेव्हा नागपूर मध्य भारतात येत असे. मातृभाषा मराठी असली, तरी संघाची परंपरा उगीचच हिंदीत बोलायची आहे, जी सावरकरांची कधीच नव्हती. किंबहुना संयुक्त महाराष्ट्राचे आंदोलन जेव्हा चालू होते तेव्हा दिल्लीमध्ये संयुक्त महाराष्ट्रवादींचा, मराठीवाद्यांचा एक मोर्चा गेला होता. त्यात शाहीर अमर शेख, आचार्य अत्रे आघाडीवर होते. त्यांच्या जेवणाची व्यवस्था सावरकरांनी हिंदु महासभेच्या कार्यालयात केली होती. याउलट, गोळवलकर गुरुजींनी गुजरातकेंद्री अशा पंडित नेहरु आणि सरदार पटेल यांच्या आखणीला पाठिंबा दिला होता. सावरकर देव, धर्म मानत नसत. जेवढा संघटनेसाठी धर्माचा उपयोग होतो तेवढाच धर्म त्यांना मान्य होता. गायीला माता मानण्याला तर सावरकरांचा प्रखर विरोध होता. सावरकरांनी सुरुवातीच्या काळात रा. स्व. संघाच्या शाखा प. महाराष्ट्र, दिल्ली, पंजाब आणि इतर ठिकाणी स्थापित होण्यास खूप मदत केली. या बदल्यात रा.स्व.संघाने हिंदु महासभेची यूथ विंग (युवकसेना) म्हणून काम करावे अशी सावरकरांची अपेक्षा होती, जी रा.स्व.संघाने धुडकावून लावली. सावरकरांनी सर्वात प्रथम द्विराष्ट्रवादाचा पुरस्कार केला, ज्याला मोकळेपणाने मान्यता देण्यास भाजप आणि संघ घाबरतो तर सावरकर संघाचे आणि भाजपचे कधी झाले? आज भारतामध्ये किंबहुना संपूर्ण हिंदी पट्ट्यामध्ये हिंदू, हिंदीच्या नावाखाली जातीयवादाने थैमान माजवले आहे. उच्चवर्णीय हिंदू कनिष्ठ वर्गातील जातींचे दमन करून त्यांचे आरक्षण, त्यांचे हक्क आणि त्यांचे जगणे ह्यावर टाच आणू पाहत आहेत. हे सावरकरांना अजिबात मान्य नव्हते. सावरकरांनी हिंदू धर्मातील जातीयवादाला ‘त्यांच्या पद्धतीने कृतीशील विरोध’ केला, ज्याची सुरुवात त्यांनी काळाराम मंदिरापासून केली. ह्याच्याशी संघाचा आणि भाजपचा काही संबंध नाही. किंबहुना ३ मार्च १९४३ साली सावरकरांनी एस. एल. मिश्रा यांना लिहिलेल्या पत्रामध्ये म्हटले आहे की हिंदु महासभेच्या लोकांशी रा.स्व.संघाच्या लोकांचे एवढे तीव्र मतभेद असतील, तर हिंदु महासभेने स्वत:ची युवासेना स्थापन करावी आणि पुढे त्याप्रमाणे हिंदु महासभेने स्वत:ची ‘रामसेना’ स्थापन केली.

उत्तरायुष्यात सावरकरांनी एकाकीपणे एका बाजूला काँग्रेसशी आणि दुसऱ्या बाजूला रा.स्व.संघ आणि जनसंघाशी सातत्याने संघर्ष केला. तो वैचारिक आणि मानसिक पातळीवरही होता. याउलट रा.स्व.संघाने बंदीचे आलेले बालंट काँग्रेसने उठवल्यानंतर सावरकरांना दूर ठेवून काँग्रेसच्या कलाने जात राहणे पसंत केले. आजच्या भाजप पक्षाप्रमाणेच हा संधीसाधूपणा तेव्हाही रा.स्व. संघ आणि जनसंघात होता. याउलट सावरकर हे आपल्या विज्ञाननिष्ठ हिंदू राष्ट्राच्या संकल्पनेसहीत फार एकीकीपणे जगले आणि एकाकीपणे गेले. त्यांच्या हयातीत त्यांच्या उत्तर आयुष्यात त्यांच्यावर काँग्रेसपेक्षा अधिक अन्याय त्यांचे सहोदर असलेल्या रा.स्व.संघ आणि जनसंघानेच केला. रत्नागिरीला राहायला आल्यावर सावरकर गांधींच्या नेतृत्वाखालील काँग्रेसला थेट विरोध करत होते. गांधीहत्येनंतर काँग्रेस सरकार सावरकर व रा.स्व.संघ ह्यांच्या विरोधात जाणे साहजिकच होते. कारण ते एकमेकांचे प्रकट राजकीय विरोधक होते. परंतु त्या काळात रा.स्व.संघ, गोळवलकर गुरुजी आणि जनसंघाने सावरकरांबाबत संधीसाधू, कपटी आणि कृतघ्नपणाची भूमिका बजावलेली आहे, जी रेष आजही भाजप चालवत आहे. ती रेषा कोणती, तर सावरकर म्हणजे सावरकरांचे विज्ञाननिष्ठ तत्वज्ञान बाजूला ठेवून सावरकरांच्या नावाचा उदो उदो करून संख्यात्मक हिंदू गोळा करायचे, त्यांना भक्त बनवायचे, त्यांना विज्ञानविरोधक बनवायचे म्हणजेच त्यांच्या नकळत त्यांना सावरकरविरोधी वागायला लावायचे आणि हाच सावरकरवाद आहे अशी बेमालूम बतावणी समाजात निर्माण करायची आणि त्या बदल्यात सत्तेचे लोणी मटकवायचे.

खरे तर सावरकरांच्या हयातीत आणि मृत्यूनंतर स्वत:ला सावरकरवादी म्हणवणारे लोक खरे सावरकरवादी नव्हते. सावरकरवादी फक्त सावरकर होते, इतके ते एकाकी होते. सावरकर असे एकाकी का झाले, ह्याची चिकित्सा करताना त्यांच्या गुणांबरोबरच त्यांच्या दोषांचीही चिकित्सा करायला लागेल. पण स्वत:ला सावरकरवादी म्हणवणाऱ्यांनी सावरकरांच्या व्यक्तित्वाविषयी अशी चिकित्सा होऊ दिली नाही. मुळात अशी चिकित्सा होऊ न देणे हेच सावरकरविरोधी आहे. परंतु स्वत:चे पितळ उघडे पडेल, या भितीने स्वत:ला सावरकरवादी म्हणवणाऱ्यांनी शारीरिक हिंसेचा वापर करत अशी चिकित्सा करू पाहणाऱ्यांना कायमच गप्प बसवले आहे. प्र.के. अत्र्यांपासून ते विद्याधर पुंडलिकांपर्यंत अशी अनेक उदाहरणे देता येतील. विद्याधर पुंडलिक हे मराठी साहित्यातील मोठे नाव. त्यांनी ‘सती’ नावाची एक कथा लिहिली, ती सावरकरांच्या व्यक्तिगत आयुष्यावर बेतलेली आहे, अशी बोलवा होती ज्यामुळे सावरकरवादी म्हणवणाऱ्यांनी विद्याधर पुंडलिकांच्या चेहऱ्याला काळं फासलं, शिवाय ह्या कथेपायी अनेकदा कोर्टाचे खेटे त्यांना घालावे लागले ते वेगळेच. आश्चर्य म्हणजे पुंडलिक हे स्वत: व्यक्तिगत आयुष्यात कट्टर सावरकरप्रेमी होते, पण त्यांनी सावरकरवाद्यांसमोर माघार घेतली नाही. त्यांची ती कथा आजही उपलब्ध आहे, त्यांच्या ‘देवचाफ़ा’ या कथासंग्रहात. अशा सावरकरवाद्यांचे आता अंधभक्तांमध्ये रुपांतर होऊन त्यावर मठ्ठपणाची पुटे चढली आहेत. त्यामुळे हा नंबर खांडेकरांचा आहे की परुळेकरांचा आहे ह्याची खात्रीही न करता आपली गुन्हेगारी प्रवृत्ती दाखवणे आणि काल्पनिक सत्तेचा माज दाखवणे हे स्वाभाविकच आहे.

वर उल्लेखिलेल्या विद्याधर पुंडलिंकांच्या ‘सती’ या कथेतील महापुरुषाची पत्नी राधाबाई तिच्या मुलीला म्हणजे विभाला म्हणते, “विभे पूर्वीच्या काळी एखादी बाई सती जात असेल तर मोठमोठ्याने नगारे-ढोल वाजवले जायचे, जेणेकरून तिच्या किंकाळ्या कोणाला ऐकू जाऊ नये म्हणून, तुझ्या वडिलांच्या कीर्तीचे नगारे-ढोल आशेच आहेत ग, अग, इतके मोठे, इतके मोठे कि माझ्या किंकाळ्या माझे हुंदके कोणाला ऐकू गेले नाही आणि जाणारही नाहीत.”

या कथेतील राधाबाईंसारखी गत आताच्या भारतातील बुद्धिवादी आणि चिकित्सक माणसांची अंधभक्त आणि त्यांच्या सर्वोच्च नेत्यासमोर झाली आहे. त्यांच्या किंकाळ्या कुणालाही ऐकू जात नाहीत आणि जाणारही नाही, याची व्यवस्था अंधभक्त आणि स्वत:ला सावरकरवादी म्हणवणाऱ्यांनी केली आहे.

या सावरकर प्रकरणात अखेरचा एक प्रश्न बाकी राहतो. तो म्हणजे मी सावरकरांना वीर मानतो की नाही? जेवढी वर्षं सावरकरांनी अंदमानच्या तुरुंगात आणि रत्नागिरीच्या स्थानबद्धतेत घालवली तेवढी किंवा त्याहून अधिक शिक्षा भोगणारी व्यक्तीच सावरकरांनी त्या काळात ब्रिटिशांकडे जी ‘मर्सी पिटीशन्स’ दाखल केली त्याचे विश्लेषण करू शकते. सावरकरांनी आपल्या ‘मर्सी पिटिशन्स’द्वारे कुणाचाही विश्वासघात केलेला नव्हता. मात्र त्यांच्या उदात्ततेचे जे वलय त्यांच्या भोवती होते, त्या वलयाची आभा ‘मर्सी पिटिशन्स’मुळे कमी झाली, ह्यात शंका नाही! अन्यथा पारतंत्र्यात सावरकरांच्या त्यागाचा उल्लेख भगतसिंगांच्या तोडीचा मानला जायचा. अर्थात, सावरकरांनी ते का केले, ह्याचे उत्तर सावरकरांव्यतिरिक्त कुणीही देऊ शकत नाही. पण आज स्वातंत्र्यात सर्व सुखे उपभोगून केवळ लेखनाचे स्वातंत्र लाभले म्हणून सावरकरांची प्रतिमा मलीन करण्याचा मला तरी अधिकार नाही, असे मी मानतो. कारण त्यांच्या बुटात पाय घालून अंदमानात मी काय केले असते याचे कोणतेही उत्तर माझ्यापाशीही नाही.

आज अंधभक्त स्वतला सावरकरवादी म्हणवून जे काही करत आहेत, ते नि:संशय खलनायकी कृत्य आहे. त्याला सत्तेची साथ असली, तरी सत्याची नाही. जर सावरकर किंवा कुणीही महापुरुष समजून घ्यायचा असेल, तर त्याची कठोर चिकित्सा व्हायलाच हवी!

२०१६ च्या नोटबंदीनंतर या देशात आजतागायत कठोर चिकित्सा बंद झालेली आहे. ती परत सुरू झाली, की मी सावरकरांवरील माझं पूर्ण लेखन सर्व चिकित्सेनिशी प्रसिद्ध करेन.

-राजू परुळेकर

raju.arulekar@gmail.com

१३.०६.२०१९

||जातधर्म आणि ईसी टीव्ही||

||जातधर्म आणि ईसी टीव्ही||
मला आठवतं तेव्हापासून आमच्या घरात जात आणि धर्माबद्दल कुणीच काही बोलल्याचं मला आठवत नाही. माझी आई २००६ मध्ये गेली. ती खूप धार्मिक स्त्री होती.पण तिने किंवा माझ्या वडिलांनी मला आजतागायत स्वजात व स्वधर्म असं काही सांगितलेलं नाही. त्यामुळे बारावीपर्यंत मला माझी ‘लेखी’ जात व धर्म ठाऊक नव्हता! त्यामुळेच मी सर्वच जातीधर्मावर मुक्तपणे टीका करू शकलो. त्यात मला ना कधी अपराधगंड आला ना अस्मितेची वात पेटली!

आमच्या घरात दोन्हीकडच्या आजीआजोबांचा किंवा माझ्या आईवडिलांचा कोणत्याही राजकीय किंवा सामाजिक तत्वज्ञानाशी संबंधच नव्हता. त्यामुळे अमुक एका जातीवर वा धर्मावर टीका करून कुणाचीतरी मनं दुखावतात वैगरे याचा मला पत्ता नव्हता. शिवाय या जातीची किंवा या धर्माची अस्मिता आपल्याला आतून ललकारते आहे अशीही भावना माझ्या मनात रुजू शकली नाही.

पुढे प्रचंड वाचन,जनसंपर्क आणि फिरण्यामुळे माझी अशी (भाषिक वगळता) अस्मिता माझ्यात रुजलीच नाही!
जगात मानवी जाती दोनच-स्त्री आणि पुरुष(नर आणि मादी नव्हे!).

मी शाळेत असताना आम्ही मुलंमुलं रस्त्यावर क्रिकेट खेळायचो. तिथे जे बोललं जायचं तेच परत बोलणे ही माझी फॅशन होती.आमच्या गल्लीत शिवसेनेचं प्रस्थ होतं. बाळासाहेब ठाकरेंची भाषणं सत्यनारायण पूजेलाही मंत्रासारखी लावलेली असत. त्या काळात EC कंपनीचे टीव्ही येत असत. त्याव्यतिरिक्त Crown हीच एक कंपनी होती. आमच्याकडे EC कंपनीचा टीव्ही होता. तो एकदा बिघडला.तो दुरुस्त करायला बाबांचे खान नावाचे अतिशय जवळचे मित्र आलेले होते(ते व त्यांचे कुटुंबीय आजही आमचे जवळचे स्नेही आहेत). मी खाली रस्त्यावर क्रिकेट खेळून आलो. टीव्ही दुरुस्त होताना समोर बसलो. बाबांनी खान काकांची ओळख करून दिली. मी खान ऐकल्यावर रस्त्यावरच्या ‘ठाकरी’ संस्कारानुसार चट्कन बोललो,”हे *डे आहेत!” त्यावेळी बाबांनी संणदिशी माझ्या कानशिलात लगावली आणि खान काकांच्या पाया पडायला लावलं. मला तेव्हा बराच काळ कळलच नाही की माझं काय चुकलं ते? बाबा तेव्हाही समजावून देणारे नव्हते आजही नाहीत. बऱ्याच दिवसांनी माझ्या नेमक्या चुकीचा उलगडा कुमार शिंगे या माझ्या मित्राने करून सांगितला.

मी कॉलेज मध्ये असताना मला एका अस्मिताप्रधान जातीच्या मुलीचं प्रेमपत्र आलं. (त्याचं कारण अर्थातच) मी तिला आधी तसं पत्र पाठवलं हे होतं. माझ्याच चुकीने ते पत्र आईच्या हातात पडलं. तिने ते बाबांना दाखवलं. बाबांनी मला मजबूत भोसडलं. “तू पूर्ण शिकून पायावर उभा रहा नि मग या किंवा कुठच्याही मुलीशी लग्न कर.” हे त्यांचं त्या भोसडपट्टीतलं शेवटचं वाक्य होतं. ते प्रकरण मग ‘लिंक नसलेल्या गोष्टी’सारखं संपलं.

ती मुलगी नंतर राजकारणात गेली. तिची घरची तशी पार्श्वभूमी होती. पण त्याला एक जातीय कोन होता हे आमच्या घरात कोणाला किंवा मलाही तेव्हा महत्वाचा वाटला नव्हता…

आज टीव्हीच्या बाबतीत आपण EC tv च्या खूप पुढे आलोत पण भोवतीचा समाज म्हणून थेट माध्ययुगीन झालोत असं जाणवतं.

त्याकाळात जिला मी आणि जिने मला प्रेमपत्र पाठवलेलं त्या मुलीचं कुणाची तरी जातीय अस्मिता जागवणारं लेखन फेसबूकवर अचानक माझ्या वाचनात आलं नि हे सारं आठवलं.

खरा तो एकची

काणे गुरुजी वर्गात मन लावून गात होते…
“खरा तो एकची धर्म…”
अचानक बाळु गोखले उठला आणि म्हणाला, “गुरुजी, हे गाणं यापुढे वर्गात चालणार नाही!”
काणे गुरुजी हबकले.त्या हबकल्या स्वरात ते म्हणाले, “बाळ,विद्यार्थ्यांनी असं बोलू नये!”

बाळु गोखलेच्या कानाच्या खालची शिर तडतडू लागली. तो बेंचवर चढून उभा राहिला अन बोलला,
“ए काण्या चूप! हे लिबटार्ड,सिक्युलर लोकांचं गाणं आहे!नोकरी प्यारी असेल तर ते गोली मार भेजेमें सुरू कर”

‘९वी ड’ चा वर्ग अचानक भयंकर तंग झाला. अचानक बाळु गोखले समर्थक मुलांनी “गोली मार”, “गोली मार” अशी नारेबाजी सुरू केली. बाकी मुलं आपापल्या बेंचखाली लपली.

काणे गुरुजींनी आपले प्रयत्न सोडले नाहीत…
“बाळु, तू चांगल्या घरचा मुलगा आहेस. आपण कुठून आलोय आणि काय करतोय याची तूझ्या कोमल मनाला टोचणी लागली पाहिजे… मला हे प्रकरण मुख्याध्यापकांपर्यंत न्यायचं नाहीये… सर्वजण गप्प बसा रे…”

मग बाळुनेच सर्व मुलांना गप्प बसण्याची खूण केली.
“काणे गुरुजी, भलत्याच भ्रमात वावरताय तुम्ही…मोठे गुरुजीपण आमच्याच विचारांचे आहेत!” बाळु एकदम विकट हसला. त्याच्या पाठीराख्या मुलांनी डिजिटल बाण काणे गुरुजींच्या दिशेने भिरकावले!

काणे गुरुजी भयंकर खिन्न झाले अन जाम घाबरलेपण…

इतक्यातच वर्गात मुख्याध्यापक
श्री.देव गुरुजींचे आगमन झाले. श्री.देव गुरुजींनी नजरेनेच वर्गातील स्थिती आकलन केली आणि गाऊ लागले,”गोली मार भेजे में…”बाळु गोखले नि त्याच्या समर्थक मुलांनी दप्तरातले कट्टे काढले.हवेत बार काढत त्यांनी श्री.देव यांना संगीत दिले.

बेंचखाली लपलेली मुलं अंग चोरून अजूनच आत गेली.

अशा रीतीने काणे गुरुजींची नोकरी गेली. ते पवन मिश्रा यांच्या गोठ्यात गाईची देखभाल व दुध काढण्याचे काम करतात.

बेंचखाली लपलेल्या मुलांच्या बॉड्या त्यांच्या आईवडिलांकडे न पाठवता डायरेक्ट त्यांच्या गावाला पाठवण्यात आल्या!

अभ्यासक्रम

सकाळ झाली.हैबती उठला. पेट्रोल पिऊन कामाला लागला.
ढवळ्या,पवळ्यानां दोन हजारांच्या नोटा त्याने चरायला घातल्या. मग शेत विकून आलेले डॉलर्स मोजू लागला. तीनशे डॉलर्स हिशेबात कमी पडू लागले. हैबतीने आपली पत्नी सीता हिला हाक मारली. ती चहा घेऊन धावतच आली.

हैबती म्हणाला,”मला चहा नको. आज जर चंगळ म्हणून पेट्रोल प्यायलोय.” मग हैबतीने तीनशे डॉलर्सचा हिशेब सीतेला विचारला. सीता म्हणाली,” तीनशे डॉलर्स मीच वापरले.काल मुलं म्हणाली पेट्रोल प्यायचंय…” हैबतीने एक सुस्कारा सोडला आणि जनावरांना चरायला एटीएम मध्ये न्यायला निघाला. शेजारच्या अन्वरचाचाचा कालच ‘मॉब लिंचिंग’मध्ये वध झाला होता म्हणून रस्त्याने जाताना हैबती त्यांच्या घरात डोकावला तर पोलीस पहाऱ्यात अन्वरचाचाची फॅमिली गायीची स्तोत्रे मोठ्याने गात होती. हैबतीने मोठ्या आवाजात त्या सर्वांचे सांत्वन केले. सुरक्षा रक्षकांनी चमकून हैबतीकडे पाहिले!

इथे अधिक थांबण्यात अर्थ नाही म्हणून हैबती निघाला आणि साधुवाणी प्रवचन केंद्रात येऊन बसला. प्रवचन जहाज बुडण्यापर्यंत येऊन ठेपली होती…
त्या रात्री हैबती पाठयपुस्तकातून व अभ्यासक्रमातून गायब झाला!
बाकी शोध चालू आहे!

राझी

‘राझी’ चित्रपट पाहिला. एकदा बघितला तर नुकसान,फायदा काहीच नाही.न पाहिल्यास अजिबात नुकसान नाही.गाणी बरी आहेत… कारण पुढे तुमचं वय झालं की Nostalgic होण्यासाठी उपयुक्त!

बाकी “वतन के लिए” तर आता बलात्कारही होऊ लागलेत! त्यामुळे वतन वैगरे प्रचार ऐकला की अंगावर सरसरून काटा येतो! देश व सरकारं जितकी अव्यक्त राहातील तेव्हढी चांगली!
चित्रपटात ‘वतन’ वैगरे ओव्हरडोस दिला की प्रेक्षकातले नाग डोलू लागतात…
पण ते यश दिग्दर्शिकेचे नव्हे,तर तो एक मोसमी नि हुकमी आजार आहे ज्याचा मनोजकुमार यांच्यापासून अनेकांनी कल्ला नि गल्ला केलाय!

रहाता राहिली ‘राझी’ चित्रपटाची मूळ सत्यकथा!
अशी गुप्तहेर कथा दिग्दर्शिकेने अंडरप्ले करायला हवी होती. ती बंबाळ केलीय! त्यामुळे झालं काय की चित्रपटातल्या प्रत्येक पात्राविषयी प्रेक्षकाला सहानभूती दाटून येते! उरलेल्या सहानुभूतीचा पान्हा दोन्ही वतनवर उपडा होतो!
ये तेरा मेरा सबका वतन वतन वतन! सिनेमा खल्लास!

खरी गुप्तहेर कथा अशी होते का?
यात गुप्तहेराला काय वाव आहे?
आलिया भट ‘वतन’ साठी चोरून चरख्यावर सुत कातत असती तरी हा सिनेमा बनालाच असता की!
गुप्तहेराचा exclusive पणा येण्याची ट्रीटमेंटच ‘राझी’ सिनेमाला नसल्याने ‘राझी’ सिनेमा चक्क एका सुनेचा,जावयाचा असल्याचे थिएटर बाहेर पडेपर्यंत लक्षात राहाते.

मग थिएटरचा अंधार संपतो नि बाहेरच्या भगभगीत प्रकाशात जग आपल्यावर येते!

डायना

लिंक नसलेल्या गोष्टी 4
—————————-

ज्या काळात समाजमाध्यमे नव्हती, मोबाईल फोन नव्हते, तुरळक लँड लाईन फोन होते..

मुलं-मुली तेव्हाही प्रेमात पडत असत…
मी शाळेत असताना असाच एक प्रसंग। घडला…

एक मुलगी वर्गात माझ्याकडे सतत वळून बघत असे. अर्थात तेव्हाही मी “रोखठोक” किंवा “बेधडक” नसल्याने मला शेवटच्या बेंचवर बसवले जात असे! त्यामुळे हुशार मुलांना माझ्याकडे मागे वळून बघावे लागे!

८वी ते १०वी ती माझ्याकडे सतत बघण्याची तपस्या करत राहिली. ती वर्गात हुशार होती. तिच्याबद्दल मला काहीतरी वाटत राही पण त्याचं नाव, विशेषण वा शब्द मला माहीत नव्हता. अशीच वर्षे गेली….

शेवटी १० वीत सेंड ऑफ झाला तेव्हा तिने मला एक गुलाबाचं फुल नि पेढा दिला.. थोडी थांबली नि मी गप्प बघून अखेर निघून गेली….पुढे आमचे मार्ग बदलले… नंतर मला बराच काळ कुठे ती दिसलीच नाही…

मग मी ही कॉमर्स कॉलेजमध्ये गेलो नि

ती जे. जे. स्कूल ऑफ आर्टमध्ये गेली…

मला ती कुठे गेली हे तेव्हा माहीत नव्हतं… अनेक वर्ष मी हे पार विसरूनही गेलो होतो….

माणसाच्या आयुष्यात काही विलक्षण दिवस येतात तसा एक दिवस नंतर माझ्या आयुष्यात आला. तो आला नसता तर मी हे सारं लिहु शकलो नसतो.

मास्टर्स कॉलेजमध्ये असतानाच मी आकाशवाणीत पार्ट टाईम RJ म्हणून हिंदी नि मराठी विभागात काम करायचो…
(पैसे पुरत नसत!!)

माझी त्या काळची एकच ऐय्याशी असायची ती म्हणजे ठाणे ते चर्चगेट मी रेल्वेच्या प्रथम वर्गाचा पास काढायचो.
या एका सवयीने हे पुढचं सारं महाभारत घडलं.
एकदा मी संध्याकाळी आकाशवाणीतून बाहेर पडून तेव्हाच्या व्ही.टी. स्टेशनवर आलो. ठाण्याला रहायचो. कल्याण फास्ट लोकल पकडली. काहीतरी सुट्टी असल्याने गर्दी उभं नीट राहता येईल एव्हढी होती. माझा डबा लेडीज डब्याला अर्धा असलेला होता.मी जिथे उभा होतो तिथे उभं राहायला अनेक आंबटशौकीन पुरुष धडपडायचे. कारण त्या डब्याच्या काठाला टेकून उभं राहिलं की बाजूचा अर्धा लेडीज डब्बा ‘रेंज’ मध्ये यायचा. मी तिथेच उभा राहिलो होतो. पुस्तक वाचायची सवय… म्हणून बॅगेतून पुस्तक काढणार इतक्यात समोरच्या लेडीज डब्याकडे नजर गेली आणि… एक थंडगार शिरशिरी अपादमस्तक शरीरात वळवळत गेली. माझ्या थेट समोर लेडीज डब्यात शाळेतली ३वर्षे माझ्याकडे रोखून पाहणारी ती मुलगी बसलेली होती. अत्यंत भेदक नजर लावून ती पुन्हा माझ्याकडे रोखून पहात होती. मी बघतच राहिलो. तिने बॉयकट केलेला होता नि मी जराही अतिशयोक्ती करत नाही. ती जवळपास लेडी डायनासारखी दिसत होती.(सुंदर तर ती होतीच!) थोडा वेळ असाच गेला.मी वाचण्याचं नाटक करूनही तिच्यावरची नजर हटवू शकलो नाही!थोड्या वेळाने तिने तिच्या पर्समधून एक कागद काढला,त्यावर तिने काही लिहिलं. ती जागेवरून उठली. दोन डब्यात असलेल्या चौकोनी खिडकीत आली. तो कागद “अनेक स्त्री- पुरुषांच्या साक्षीने माझ्या हातात दिला!” मी डबा दुभंगल्यासारखा नजरा झेलत तो कागद माझ्या हातात घेतला….

त्यावर लिहिलं होतं-“जरा बोलायचं आहे मला…घाटकोपरला please उतर.”

नंतर घाटकोपरही आलं. मी उतरलो ह्याची खात्री करून ती उतरली….
काही काळ काही बोलली नाही. त्याही काळात मला मुलींशी धड हिंमतीने बोलता येत नसे….
मी बोलेन ही आशा सोडून मग तिनेच बोलायला सुरुवात केली. पहिल्या वाक्यापासून नीट आठवतंय आजही…!ती बोलली
” मी तुला गुलाबाचं फुल दिलं तेव्हा तरी तू माझ्या भावना, माझं प्रेम समजशील असं वाटलं. पण तू कायम बंद पुस्तकासारखा. मी काय समजायचं? अर्थात जे समजून घ्यायचं ते घेतलं मी! तरीही तू इथे घाटकोपरला का उतरलास? मी सांगितलं म्हणूनच ना? मग इतकी वर्ष मी सांगितलं ते पोचलं नाही का रे तुझ्यापर्यंत?”

मी मध्ये बोललो, “तसं नाही ग, पण माझंच मला कळत नाही आयुष्य कुठे जातंय ते…”

तिने स्वतःच्या ओठावर बोट ठेवून मला गप्प रहा अशी खूण केली…

“मी जे. जे. मधून अप्लाइड आर्ट्स करून एका Ad agency त नोकरी करते. मी ८वी पासून आजपर्यंत तुला विसरले नाहीच. पण मी खोटंही बोलणार नाही. तुझ्यासारख्या बोलणाऱ्या, दिसण्याऱ्या किंवा भासणाऱ्या एकाशी (थांबून) नाव ऐकायचं असेल तर ते ही सांगते. **** **!
त्याच्या मी प्रेमात पडण्याचा प्रयत्न केला. तो खूप खरा होता. मीच तुझ्या खुळाने खोटी वरवर वागत राहीले. तो संवेदनशील होता. त्याला हे कळत होतं….
एक दिवस तो गेला…! का कुणास ठाऊक एक जड ओझं माझ्या मनावर ठेवून त्याने झोपेच्या नको तितक्या गोळ्या घेतल्या..!(तिचे डोळे पाण्याने भरून आलेले)”
ती थोडी थांबली. ती संधी घेऊन मी विचारलं
“मग मी काय करू? I am helpless.”
तिने शांतपणे डोळे पुसले. म्हणाली. “पुढची कल्याण ट्रेन पकडूया. तू ठाण्याला उतरशील. मी डोंबिवलीला.
(तेव्हा मी ठाण्याला राहायचो. ती डोंबिवलीला) तू जर माझ्यासोबत डोंबिवलीपर्यंत आलास तर माझी तपस्या खरी होती असं मी मानेन. तुझी दुःखं मग माझी असतील. पण माझी दुःख मी तुला कधीच देणार नाही. हे शेवटचं. तू ठरव!डोंबिवलीला उतरलास की उरलेलं बोलू”

माझ्या घशाला कोरड पडली. तळहात घामाने भिजले. खिशातल्या साडेसात रुपयांची नि आईबाबांच्या चेहऱ्याची जाणीव माझा आत्मा भेदत गेली. पुढची कल्याण ट्रेन आली. ती परत लेडीज डब्यामध्ये चढली. मी पुरुषांच्या डब्यात. युगानुयुगे गेली नि अचानक ठाणे स्टेशन आलं. या गाडीत गर्दी फार होती. तिला मी किंवा मला ती दिसणं शक्यच नव्हतं. मी द्विधा मनस्थितीत त्या दिवशी जीवाच्या कराराने ठाण्यालाच उतरलो…!

मला प्लॅटफॉर्मवर तिने पाहिलं की नाही हे ठाऊक नाही.

त्यानंतर तिला मी कधीच बघितलं नाही.

आश्चर्य म्हणजे कोणत्याही समाज माध्यमावर तिची कोणतीही खूण आज नाहीये…

आहे ती माझ्या मनात एक खूण, एक सल, एक लेडी डायनासारखा चेहरा नि एक सुकलेलं दुःख!

©राजू परुळेकर

प्रिया…

• प्रिया तेंडुलकर©                **********
  माझ्या आयुष्यात मी जगू नये अश्यासाठी लाख कारणं होती त्या काळात मी जगावं यासाठी एक कारण भिंतीसारखं उभं राहिलं ते होतं – प्रिया तेंडुलकर…तिच्यावर मी स्वतंत्र लिहिलय नि लिहितोय त्यात ते आलंय नि येईलही…त्यातलाच एक प्रसंग…प्रियाच्या शो साठी मी रिसर्च करायचो…तेव्हा मी ठाण्याला रहायचो नि प्रिया पवईला.
• तिच्या पवईच्या घरी एकदा मी काही पुस्तकं घेऊन तिच्याशी चर्चा करत होतो. अचानक प्रिया म्हणाली, “आज तुला पर्टीला यायचय…आता संध्याकाळी घरी जायचं नाही. आपण पार्टीला जाऊ.”
• स्टार tv ची पार्टी होती. माझ्या पोटात गोळा… कारण मला फिल्मी पार्टया उदास वाटतात. त्यात एकतर माझे कपडे इस्त्रीचे नव्हते. पायात चप्पल.बुट नव्हते! एकता कपूर प्रियाची खास मैत्रीण. ती मला irritate करायची. (आजही करतेच!) अशी असंख्य कारणं पार्टीला न जाण्यासाठी होती….
• पण प्रियाने एक एकलं नाही…
• मला त्या पार्टीला नेलंच…
• जाताना गाडीत माझी शिकवण घेतली…
• प्रिया अतिशय हेवा वाटावा अशी विमानासारखी गाडी चालवत असे…
• प्रिया म्हणाली,” अरे या पार्टया हा पण लेखकाचा कच्चा माल असतो… तुझं ढीलं मन, तुझा शर्ट, तुझी चप्पल तू शिरताना सगळे बघतिल, त्यावेळी मी तुझी ढाल आहे ना! नंतर सर्वांना जशी रात्र नि दारू चढत जाईल तेव्हा फक्त यश,उन्माद,पैसे,दारू, ईगो यामुळे  तरंगती खोटी शरीरं तुला दिसतील… ती बघायला शिक…
• …आणि सगळंच बाबांचं (तेंडुलकरांचे) ऐकू नको नि शोलेतल्या जगदीपसारखं त्याना रिपोर्ट करु नकोस…!”
  त्या पार्टीत गेल्या गेल्या प्रियाचं ग्लैमर तिने माझी ओळख करण्यावर ओतलं…

• ती पार्टी पहाटेपर्यंत चालली…
• प्रियाने शब्द दिल्याप्रमाणे सर्व वेळ पार्टित मला एकट्याला सोडलं नाही….
• पार्टी पुढे तिने सांगितलं होतं तशीच पुढेप जात राहीली… मी सुद्धा माणसं पहायला सरावलो… 
• प्रियाने नंतर तर मला सुधारण्याची मक्तेदारी घेतली….
• माझ्यासाठी अनेकदा स्वतःच्या संतापाला आवर घातला…
  तिची शेवटची (ठरलेली) मुलाखत मीच घ्यावी असा तिने आग्रह केला. तिला मुलुंडमध्ये सु.ल. गद्रे पुरस्कार मिळाला ते निमित्त होतं… (तेव्हा मी मुलाखतकार नव्हतो!) ती आजाराने कृश झाली होती… ती एक कादंबरी लिहितेय त्यावर मी कादंबरीचा विषय विचारला… ती म्हणाली,”पुरुष”!

• तिची कादंबरी पूर्ण झालीच नाही….
  मी सुद्धा मग पूर्ण सुधारलोच नाही…
  प्रिया गेली त्या रात्री बाबांना (तेंडुलकर) मी शोलेतल्या जगदीपसारखे खास किस्से सांगून स्वतःला रडवत राहिलो…

• बाबांनी (तेंडुलकर) एकदाच डबडबलेले डोळे  वेगाने पुसले.
• हाच दिवस नि हिच वेळ होती ती!
  शेवटी बाबा(तेंडुलकर) म्हणाले “हे सारं मी नसताना पुस्तकात सारं सारं एकदाच लिहुन काढ…”!

• लिहितोय मी….

३

#लिंकनसलेल्यागोष्टी ३ ©

**********

नववीत असताना मी एका मुलीच्या प्रेमात पडलो. ती प्रचंड बुद्धिमान होती. निदान तेव्हा मला असं वाटायचं…

तिचे घरचे फार टापटीप ब्राह्मण…

मी पूर्ण गबाळा स्वतःचाच हरवलेला पत्ता शोधत असल्यासारखा…

आयुष्यभर दोन गुण माझ्यात कायम होते.
१- धैर्य! २-आत्मविश्वास!
मी मोठ्या धैर्याने तिला एकदा टीचर रूम बाहेर गाठलं नि गडबडून प्रश्न केला, (प्रश्न नीट वाचा!) 

” माझ्यावर तुझं प्रेम आहे, तुझं माझ्यावर आहे का?”

प्रश्न ऐकून ती फिसकन हसली नि म्हणाली, “आधी मराठी लिहायला नि वाचायला शिक. मोठा हो. मग भेट. (मी तेव्हा शाळेचा यूनिफॉर्म हाफ चड्डीत होतो.) आत (टीचर रूम)तक्रार करु का?

तोवर माझा घसा कोरडा पडला होता! माझ्या प्रश्नातली चुक नि तिचा दम याने मी पार हललो होतो!

“नको नको” एव्हढच बोलून मी शाळेतल्या “पिण्याच्या पाण्याच्या नळावर” तडक गेलो…. गटागट तडस लागेस्तोवर पाणी प्यायलो…
ती दहावीत होती.तिच्या वर्गातल्या निळसर डोळ्यांच्या वर्गात पहिल्या येणाऱ्या एका चित्पावन मुलाशी (ती सुद्धा चित्पावन,वर्गात दुसरा नंबर!) तिचं ‘लव’ चालू होतं अशी माझ्या बाजूला मागच्या बेंचवर बसणाऱ्या राजकुमार नावाच्या मुलाने मला खबर दिली….

त्या रात्री मी खुप रडलो…आईबाबाना कळु न देता कारण त्यांनी उगाच अभद्र रडतो म्हणुन अजुन ठोकलं असतं! 

आपलं आयुष्य एक खोल विवर आहे त्यातून आपण कधीच बाहेर येणार नाही असं तेव्हा वाटत असे… असं पुन्हा पुन्हा अजुनही वाटतं….
दिवाळीच्या सुट्टीनंतरच्या एके दिवशी शाळेच्या मुख्य गेटवर साठयेबाई उभ्या होत्या…मला नेहमीप्रमाणे त्या कचऱ्यावर काढणार… आधीच नसलेली आपली इज्जत जाणार असं वाटलं…
तसं काही झालं नाही. बाई खेकसल्या,” अहो वेंधळे परुळेकर फळा वाचा आधी, मग आत जा!”

मी झोपेच्या तन्द्रितून बाहेर येऊन फळा वाचला… भयंकर अपराधी वाटलं!

तिथे लिहिलेला मजकूर होता,

त्या निळसर डोळ्याच्या,पाहिल्या येणाऱ्या हुशार मुलाचा आदल्या दिवशी त्यांच्याच बागेतल्या विहरीत पोहताना सूर मारताना डोकं दगडावर आपटुन मृत्यु झाला होता…त्या निमित्ताने शाळा एक दिवस बंद ठेवण्यात आली होती…
मी जडशीळ मनाने घरी आलो. ती दुसरी येणारी मुलगी आता दिसली तरी अपराधगंड देऊ लागली…अखेर तिची शाळा संपली… माझ्या मनात तिच्यापेक्षा तो निळसर डोळ्याचा मुलगाच पुढे कित्येक वर्ष अडकून राहिला….
काही वर्षापूर्वी मी शिकागोला जाताना अचानक एक ओळखीची वाटणारा चेहरा मला ‘ओ हारे’ विमानतळावर भेटला… ती तीच वर्गात दुसरी येणारी मुलगी होती! साक्षात माझ्या समोर येऊन ती उभी ठाकली.”ओळखलस?” तिने विचारलं…

मी फक्त होकरार्थी मान हलवली. “कॉफी पिऊ या का?” तिने विचारलं… वास्तविक बाहेर थंडी होती नि मी बुक केलेली बस यायला एक तास होता. तरीही,”नाही,नको,लेट होईल.” म्हणुन मी एयरपोर्ट बाहेर येऊन उभा राहिलो…

ती ही बाहेर आली… तिचीही बस असावी… माझ्यापाशी येऊन ती उभी राहिली. मी ऑकवर्ड!

“परुळेकर, सॉरी रे, माझी चुक झाली तेव्हा” तिच्या वाक्यावर मी कसानुसा हसलो… एक तास अस्वस्थ अवस्थेत गेला… ती तिथुन हलली नाही…कारण तीचीही तीच बस होती….३ तासांचा प्रवास मी अतिशय थकलेल्या अवस्थेत अवघडून काढला… ती मागेच बसलेली. शेवटी स्टॉप आला..मी लगबगीने रांगेत पुढे गेलो… उतरलो…ती परत पुढ्यात. म्हणाली,” तुला एक सांगते, परत भेटला नाहीस तर… तुझ्यात patience आणि perseverance नव्हता लहानपणी… नाहीतर …” इतकच बोलून तिने आपलं business card मला दिलं…. तीने पुढे टॅक्सी पकडली. मी समोरच असलेल्या माझ्या हॉटेलकडे वळलो….

तिचं Business card  काही दिवस माझ्याकडे होतं… ते पाहिलं की मला तो पाहिला येणारा तिच्या वर्गातला निळसर डोळ्यांचा मुलगा आठवत राही…
मग एके दिवशी ते कार्ड माझ्या कामवालीकडून घर साफ करताना कचऱ्यात गेलं….

शेवटी काहीच शाश्वत नि खरं नसतं…!

२

#लिंकनसलेल्यागोष्टी २

         ********************

ज्या मुलीने मला चिट्ठी पाठवल्याबरोबर ‘हो’ म्हटले( मी ज्युनियर कॉलेज)ती भयानक सुंदर होती…प्रथम माझा स्वतःवर विश्वास नव्हता बसला!देह हलका झाल्यासारखे वाटले!जवळपास सर्व कॉलेजच तिच्या मागे होते…

 तिने ‘हो’ म्हटल्यावर पहिल्यांदा मी प्रत्यक्ष भेटण्याची जागा,वेळ नि तारीख तिच्या एकुलत्या एक मैत्रिणीकडून बाहेर फुटली…

प्रत्यक्ष भेटीच्या वेळी ती समोरून दिसतेच आहे इतक्या अंतरावर असताना अचानक भेदरुन लगबगीने हलली नि दिसेनाशी झाली! मी पार गोंधळलो…

अचानक माझ्या मागे माझा बाप शोभेल असा पुरुष अवतीर्ण झाला… अख्ख्या कॉलेजचा (कॉलेज न शिकणारा) तेव्हाचा “भाई” होता तो! (गावठी कट्टयासहित) थंडपणे मला म्हणाला,” सात वर्षं मी तिच्यावर एकतर्फी प्रेम केलय…तुला इथेच संपवावं असं वाटतंय….पण तिच्या सुखात माझं सुख! मात्र तू तिला सोडलस तर ६ दाणे तुझ्या डोक्यात घालेन” मग मला मिठी मारून  रडला तो…

माझ्यासमोर तो अफजलखान वाटत होता असेल…

मी खुप हादरलो असलेल्या अवस्थेत तो निघून गेला….

दुसऱ्या दिवशी त्या सुंदर मुलीने मला ‘नाही’ सांगितले! मी भावनिक आडवा…

खुप नंतर मी वेगळ्या मुलीमुळे सावरलो…
ती सुंदर मुलगी मात्र खरच सुंदर होती…

परत मला जेव्हा ती दिसे तेव्हा ती तोंड फिरवत असे… वर्षाने माझे गाव नि कॉलेजच बदलले!
तो सात वर्षें प्रेम करणारा पुढे अमर नाईक टोळीत गेला नि मी एक fellowship मिळवून फिरतीवर असताना एके दिवशी सकाळी वर्तमानपत्रात त्याचा पोलिसांनी एनकाउंटर केल्याची बातमी वाचली…
नंतर दोघांनाही मी कधीच पाहिले नाही!

१

#लिंकनसलेल्यागोष्टी १

*******************

(जबाबदार सुत्रानुसार) शाळा(१०वी पासुन!)कॉलेजमध्ये असताना  मुली मला खाजगीत “छावा” म्हणत असत!
पण चिठ्या पाठवल्या तर ‘हो’ म्हणत नसत!
मग मी “जबाबदार सुत्रा”कडे दुर्लक्ष करून चिठ्या पाठवणं बंद केलं!
असो…

पु.ल. 2 भाग एकत्र

मागच्या वर्षी मला शिव्या १

———–

पु.ल. देशपांडे हे अतिशय विद्वान्,चतुरस्र, हजरजबाबी लेखक होते.

त्यांना भारतीय संगीताची अद्भुत समज होती. ज्यामुळे अनेक थोर गायक त्यानी प्रसिद्धिला आणले.
मात्र मला लेखक म्हणून ते कधीच आवडले नाहीत.

ते वाचकांचा अनुनय करणारे लेखक होते.

त्यापायी त्यानी अतिशय भुक्कड़ व कोटिबाज लोकानुनयी प्रवासवर्णनं लिहिली. त्यांचे लेखन कालबाह्य होणारच होते.तसे ते झाले.

त्यांची नाटकीय सफर ही प्रयोगशील व अस्सल मातीतली नव्हती पण त्यांच्या नावाने तिला वलय प्राप्त झाले. जे स्वाभाविक होते..बाकी लाडकं व्यक्तिमत्व वैगरे मराठी माणसांचे शब्दबंबाळ भ्रामक बुडबुडे आहेत. त्यांना नवनवीन देव लागतात!
तरीही त्यांचे एक लोकप्रियतेचे व दातृत्वाचे युग होते ज्याचे महाराष्ट्रावर अपार ऋण आहेत…त्याला नमन…
अजातशत्रु राहाण्याच्या मोहापायी आणिबाणी वगळता त्यानी कायमच टोकदार भूमिका न घेता लोकानुनयी भूमिका घेतली.

लोकानीही बदल्यात त्यांच्यावर भरभरुन प्रेम केलं.

त्यांचं साहित्य हे अभिजात नव्हेच.

पण लोकप्रियतेच्या कसोटीला उतरणारं होतं.

त्यांचे  स्मरण आहेच.

त्यांना प्रेमाचा प्रणाम…
ता.क.1

Mediocre , ज्यानी आतुन रक्तबंबाळ करणारं अनुभवलं, पाहिलं, वाचलं नाही. जगात फिरुन जगाचा गाभा शोधला नाही असे वरवरचे लोक मला अत्यंत humiliate करणारं लिहितील मला शिव्या घालतील हे गृहीत आहे. मी कुणालाच उत्तर देणार नाही.

चिरंतन आणि नश्वर यात भेद करण्याची माझी कक्षा वेगळी आहे. आपण भड़ास काढू शकता.

बाकी काळ बलवान आहे!
ता.क.2

प्रतिक्रिया मनोरंजक आहेत. माझं मत 200% ठाम आहे. पु.ल. त्यांच्या काळातले उत्तम नेटवर्कर,लॉबीस्ट व पब्लिक रिलेशन मास्टर होते. व्यवहार सुनितबाई कठोरपणे चोख पहात. मखर, देव्हारा, देव तयार झाला. अनेक समकालिन जीनियस लेखक ही व्यवस्था नसल्याने टाचा घासत अस्त पावले…
ता.क.3
खरं अभिजात विनोदी लेखन वाचयचं असेल तर जी.ए.कुलकर्णी यांचं “माणसं:अरभाट आणि चिल्लर” हे परचुरे प्रकाशन प्रकाशित पुस्तक वाचा.👍
ता.क.4
एव्हढे करोड़ लोकं मानतात म्हणुन बरोबर आहे हे मानणाऱ्यातला मी नाही.
आज जे मी लिहितोय ते कितीही आकांडताण्डव करुन मला शिव्या घालून तुम्ही झुगारलत तरी ते ड्रग्जप्रमाणे आता तुमच्या रक्तात गेलय…
काही महीने,वर्षं जातील नि मग तुम्ही माझ्या याच लेखनासाठी गर्दुल्यासारखे माझ्या मागे मला शोधत फिराल…
तेव्हा आज जे फुकट वाचुन तुम्ही मला शिव्या घालत आहात ते वाटेल ती किंमत दिलीत तरी माझ्या मर्जीशिवाय तुम्हाला मिळणार नाही…
अभिजात काय हे जुन्या-नव्या व्यापारी इमारतींचा विध्वंस केल्याविना उभं करताच येत नाही…
या पोस्टचा स्क्रीनशॉट घेऊन ठेवा!👍
मी उगाच काहीही लिहित नाही!

—————————————————————
मागच्या वर्षी शिव्या भाग २

——-

पु.ल. भक्त आणि वास्तवाची जाणीव…२
– राजू परूळेकर

……………………….

पु.ल. देशपांडे यांच्या भक्तांना मागच्या आठवड्यात पु.लं.च्या स्मरणार्थ मी लिहिलेलं एवढे बोचले की, त्यांनी फक्त माझा शारीरिक खून करण्याचे बाकी ठेवले. यात डॉक्टर होते, वकील होते, इंजिनिअर होते, संजय मोने यांच्यासारखे कलाकार होते. वास्तवामध्ये मला स्वतःला परत माझी पोस्ट वाचताना मी काय चुकीचे लिहिले होते हे कळले नाही. व्यक्तिश: पु.लं.विषयी व्यक्तिगत चुकीचे असे मी काही लिहिले नव्हते. त्यांच्या लेखनाविषयी ते कालबाह्य झाले आहे, हे मी लिहिले. त्यांची प्रवासवर्णने भूक्कड आणि कोटीबाज होती हे मी लिहिले. या मताशी आजही मी प्रामाणिक आहे. याव्यतिरिक्त पु.लं.नी आणीबाणी वगळता एकदाही टोकदार राजकीय, सामाजिक भूमिका घेतली नाही असं मी म्हटलं होतं. यात अक्षरशः काहीही असत्य नाही. ज्या काळात पु.लं.चा उदय झाला त्या काळात सरकार नियंत्रित आणि सरकार केंद्रित माध्यमे उपलब्ध होती. त्या काळात पु.लं.ना भारत सरकारने जवळजवळ वर्षभर बीबीसीमध्ये डेप्युटेशनवर पाठवले होते. भारत सरकारने दूरदर्शन सुरू केल्यावर पु.ल. देशपांडे हे पहिले होते ज्यांनी दूरदर्शनवर जवाहरलाल नेहरू यांची मुलाखत घेतली. या गोष्टी सरकारच्या मर्जीत असल्याशिवाय होतात का? याच काळात पु.ल. पश्चिम जर्मनी, पूर्व जर्मनी, फ्रांस वगेरे देशात फिरले. यावरून त्यांनी नंतर ‘अपूर्वाई’, ‘पूर्वरंग’ वगैरे प्रवासवर्णने लिहिली आहेत. वास्तवामध्ये त्या काळात शीतयुद्ध सुरू होते. पूर्व युरोपात लेखक, कवी, विचारवंत, शास्त्रज्ञ यांचा अमानुष छळ सुरू होता. त्याचे पडसाद पश्चिम जर्मनी, फ्रान्स इथेही पडत होते. आता पूर्व युरोपात त्या छळ छावण्यांची museums झाली आहेत, मी स्वतः ती पाहिली आहेत. जिज्ञासू तिथे जाऊन पाहू शकतात. हंगेरीतील बुडापेस्ट येथील असेच एक museum मी जेव्हा पाहिले आणि त्याचे फोटो घेतले तेव्हा माझ्या अंगावर काटा आला. तेव्हाच्या झेकोस्लावियामध्ये (आता झेक आणि स्लोवाकिया असे दोन स्वतंत्र देश झाले आहेत.) वाक्लाव हावेल आणि त्यांच्यासारखे इतर अनेक लेखक, कवी, विचारवंत लढत होते आणि शिक्षा भोगत होते. त्याच काळात ‘chapter 77’ नावाचा एक जाहीरनामा या सर्वांनी मिळून जाहीर केला. तो काळ होता १९७७ चा. जगाच्या पूर्वेकडे अशांतता, दडपशाहीविरुद्ध आंदोलन आणि अमानुषतेची परिसीमा कमी नव्हती. १९६३ पासून कंबोडियासारख्या देशात पॉल पॉट या communist हुकुमशहाने हाहाकार माजवला होता. त्याने लाखो माणसे मारून कवट्यांचा डोंगर उभा केला होता. हा खरा ‘पूर्वरंग’ होता, ज्याची ‘अपूर्वाई’ पु.लं.ना कधी वाटली नाही. कारण, या सर्व देशांशी भारत सरकारचे चांगले संबंध होते. त्यामुळे भारतातून जाणारे ‘लेखक’, ‘कवी’, ‘विचारवंत’ हे असेच निवडले जात जे गोड, सुखावह आणि भारतातील लोकांना आनंददायक असे जगाचे वर्णन करतील. अशा वेळेला पु.लं.सारख्या चतुरस्त्र लेखकाकडून खरे जाणण्याची अपेक्षा करायची नाही तर कुणाकडून करायची, असा माझा सवाल होता. मी रक्तबंबाळ हा शब्द त्या संदर्भात वापरला होता. अनेकांनी मला पु.लं.ची तुलना समकालीन ‘जिनिअस’ लेखक, कवी आणि विचारवंतांशी केली म्हणून दुषणे दिली आहेत. आता लेखकाची तुलना समकालीन लेखकांशी करायची नाही, तर काय समकालीन गवंडयांशी करायची?

खऱ्या लेखकाने प्रवासवर्णने लिहिताना तिथल्या मानवी दुःखाची बाजू प्रथम घ्यावी अशी अपेक्षा असते. आपल्या इथले सरकारच्या मेहरबानीने परदेशात जाणारे लेखक तिथला सरकारी पाहुणचार, ऑम्लेट, निसर्गसौंदर्य आणि सरकारी ओदार्य यांचे रसभरीत वर्णन करत असत. पु.ल. देशपांडे यांनी या वर्णनाला त्यांच्या उपजत हजरजबाबीपणाचा वापर करत विनोदाची जोड दिली. परंतु तो humour हा black humour नव्हता, ‘personal is political’ या तत्वाला नाकारणारा सर्वाना आवडेल असा टवाळखोर विनोद होता. पु.ल. यांनी लेखक म्हणून जगभरच्या आपल्या जातकुळीच्या सर्व लेखक, विचारवंतांशी केलेला हा बोटचेपेपणा होता.

पण त्यामुळे ९०च्या दशकात ऐतिहासिक सत्य जसजसे समोर आले तसतसे पु.ल.च्या प्रवास वर्णनातील भूक्कडपणा, बुद्धिमान कोटीबाजपणा आणि सरकारी कल मला जाणवला. मी तसे लिहीले. वर उल्लेख केलेले वाक्लाव हावेल यांना पुढे साहित्याचे नोबेल मिळाले. एवढेच नव्हे, तर झेक आणि स्लोवाकिया वेगवेगळे झाल्यावर ते झेक रिपब्लिकचे अध्यक्ष झाले. वाक्लाव हावेल यांच्यासारखे अनेक होते, पण त्यांचे एकच उदाहरण अशासाठी दिले की, त्यांच्या उदाहरणावरून या चळवळी बरोबर होत्या आणि नैतिकसुद्धा होत्या हे सगळ्यांना समजावे.

त्या काळात भारत सरकारच्या परवानगीशिवाय आणि मर्जीशिवाय लेखकांना असे फिरायला मिळत नसे. त्यामुळे इथल्या जनतेला बाहेरचे जग प्रतीकात्मक रुपात तरी पु.लं.सारख्या लेखकाकडून समजायला हवे होते अशी अपेक्षा मी केली तर त्यात काय चूक?

१९९६ मध्ये सेना-भाजप सरकार सत्तेत आल्यानंतर पहिला ‘महाराष्ट्र भूषण’ पुरस्कार (ठाकरेंनी नव्हे!) आणि पाच लाख रुपये परितोषिक म्हणून पु.लं. यांना प्रदान केले. पु.ल. नंतर एकदा भाषणात सहज म्हणून गेले की, गुंडही निवडूणुकीद्वारे सत्तेत येतात. हे एक ऐतिहासिक सत्य होते. मात्र ठाकरे यांनी याला व्यक्तिगत केले आणि ‘झक मारली’ आणि यांना ‘महाराष्ट्र भूषण’ केले असे उद्गार जाहीर सभेत काढले. बाळासाहेब ठाकरे यांच्या या विधानानंतर पु.ल. यांनी तो पुरस्कार त्याच्या रकमेसह परत करावा, अशी इच्छा अनेकांनी व्यक्त केली. कवी नारायण सुर्वे यांच्यापासून कवी वसंत बापट यांच्यासह (तेव्हा ते साहित्य संमेलनाचे अध्यक्ष होते) अनेकांनी बाळासाहेब ठाकरे यांच्यावर तीव्र टीका केली. याउलट पु.लं.नी ना पुरस्कार परत केला ना बाळासाहेब ठाकरेंवर कोणतीही टीकेची प्रतिक्रीया दिली वा नापसंती व्यक्त केली. वास्तविक पु.ल. यांच्या दातृत्वाने मी स्वतः प्रभावित आहे, ज्याबद्दल मी माझ्या मूळ पोस्टमध्ये कृतज्ञताही व्यक्त केली आहे. पु.ल. देशपांडे यांचं स्थान महाराष्ट्राच्या मनात युती सरकार आणि ‘महाराष्ट्र भूषण’पेक्षा कितीतरी जास्त वरचं होतं. त्यांच्या एका कृतीने किंवा प्रतिक्रियेने समाजात वैचारिक चैतन्य पसरू शकले असते जे त्यांनी केले नाही. उलट, त्यांनंतर काही काळाने सेनाप्रमुख बाळासाहेब ठाकरे त्यांच्या पुण्याच्या घरी जाऊन भेटले असता दोघांची अगदी सोहार्दपूर्ण, प्रेमळ गुरुशिष्य (बाळासाहेब ठाकरे यांच्या शैक्षणिक जीवनात पु.ल. देशपांडे त्यांचे गुरू होते) भेट झाली. धन्य ते गुरु आणि धन्य ते शिष्य! याला बोटचेपेपणा म्हणत नाहीत तर दुसरा शब्द सुचवा.

राहिला मुद्दा पु.लंचा विनोद कालबाह्य झाल्याचा. जागतिक कीर्तीचे प्रख्यात लेखक, कवी आणि विचारवंत दिलीप पुरुषोत्तम चित्रे यांनी हेच मुद्दे वस्तुनिष्ठपणे आपल्या एका प्रदीर्घ लेखातून मांडले आहेत. त्यांची पुनरोक्ती मी टाळतो. माझी पोस्ट वाचून मेघनाद कुलकर्णी यांनी या गोष्टीची मला आठवण करून दिली. आठवण अशासाठी की, दिलीप चित्रे यांचे वडील पुरुषोत्तम चित्रे ‘अभिरुची’ हा अंक काढत असत. पु.लंनी आपल्या लेखनाची सुरुवात जिथून केली त्यात ‘अभिरुची’चे नाव अग्रक्रमाने येते. पु.लंच्या विनोदावरील दिलीप चित्रे यांचा हा वस्तुनिष्ठ चिरफाड करणारा लेख प्रसिध्द झाल्यावर पु.ल. मनातून खवळले आणि अनुल्लेखाने ‘अभिरुची’ अंकाचा deserved उल्लेख त्यांनी आयुष्यभर टाळला.

व्यक्तिश: माझी पुरुषोत्तम चित्रे यांच्याशी त्यांच्या अखेरच्या काळात भेट झाली. ते मला पत्रेही (postcard) लिहित. माझा सहावा लेख मी त्यांच्या ‘अभिरुची’ या अंकासाठी लिहिला होता, हे मला नीट आठवते. तो अंक आणि त्यांची पत्रे आजही माझ्याकडे आहेत. त्याच्यातील विजीगिषु वृत्ती मला आजही थक्क करते. कारण तेव्हा मी विशीत होतो आणि ते त्यांच्या आयुष्याच्या अखेरच्या पर्वात आणि तरीही ते माझ्याकडून आग्रहाने पाठी लागून लेखन करून घेत असत.

हा सारा लेखाजोखा मी एखाद्या पुस्तकाएवढा वाढवू शकतो. पण समाजातील वेगवेगळ्या क्षेत्रातील नेतृत्व करणाऱ्यांनी माझा ज्या पद्धतीने उद्धार केला की, पु.लं आणि त्यांच्या भक्तांविरुद्ध असा काय गुन्हा मी केला होता हा प्रश्न मला पडतो. उलट “पु.ल. देशपांडे हे अतिशय विद्वान्,चतुरस्र, हजरजबाबी लेखक होते.

त्यांना भारतीय संगीताची अद्भुत समज होती. ज्यामुळे अनेक थोर गायक त्यानी प्रसिद्धिला आणले. त्यांचे एक लोकप्रियतेचे व दातृत्वाचे युग होते ज्याचे महाराष्ट्रावर अपार ऋण आहेत…त्याला नमन… त्यांचे स्मरण आहेच. त्यांना प्रेमाचा प्रणाम… ” असे मी माझ्या पु.ल. देशपांडे यांच्यावरील पोस्टमध्ये लिहिलं आहे. यात अनादराचा प्रश्न येतोच कुठे?

याउलट शेकडो पु.ल. भक्तांनी माझ्या कामाविषयी, माझ्यावर, माझ्या पुस्तकांची, माझ्या लेखनाची, मी जे काही करतो याची कोणतीही माहिती नसताना अत्यंत शुद्र शेरेबाजी केली (काही अपवाद वगळता). या शेरेबाजीचे सार व बहुसंख्य महाराष्ट्राचे मन संजय मोने नावाचे कलावंत का कोणीतरी आहेत त्यांनी दोनच ओळीत समर्पक रीतीने व्यक्त केलेले आहे. त्या दोन ओळी संजय उवाच अशा लिहून मी आपला या विषयापुरता निरोप घेत आहे. याउप्पर आपण काय प्रतिक्रिया देता याने माझ्या विचारांच्या ठामपणाला काहीही फरक पडत नाही.

संजय (मोने) उवाच : परुळेकरांनी लिहिलेले कालबाह्य व्हायला हवे असेल तर लगेच ही चर्चा खुडून टाका..

raju.parulekar@gmail.com

Blog:

My live speech, Girgaon, Mumbai

https://m.facebook.com/story.php?story_fbid=10156105587059409&id=682939408

You the Sovereign people

Revolution comes through minds of the people,not barrels of the guns!

Join #YouTheSovereignPeople

  

Join #BlackShirtUnion
Watch👇✍️

Review of my new book by internationalist editor & writer Indy Badhwar.

http://www.indialegallive.com/letter-from-the-editor/a-book-namo-should-read-22852

Available on Amazon!

Coming Next week….

“ग्रेस, सेंट पॅट्रिक चर्च, इमॅजिन आणि न्यूयॉर्क”

मराठीतील महाकवी ग्रेस यांची माझी ओळख आमच्या एका कॉमन मित्राने ग्रेस यांच्या एका मैत्रिणीच्या चित्र स्टुडिओमध्ये करून दिली. त्या चित्रकर्तीच्या अनेक सुंदर पेंटिग्जमध्ये बोलत बसलेले ग्रेस हे मला शॉपेनच्या संगीतासारखे वाटत असत.अर्थात, मी हे त्यांना कधीच सांगितलं नाही. मुळात मी ग्रेस यांची एक मोठी मुलाखत घ्यावी,अशी माझी इच्छा होती. ग्रेस यांनी माझ्या पहिल्या भेटीनंतर मला सातत्याने फोनवर बोलून,मेसेज पाठवून आमची ओळख एका स्नेहबंध मैत्रीमध्ये रुपांतरित केली. सुरुवातीला मी फार संकोची होतो आणि लाजायचोही. कारण, ग्रेस हे फार मनस्वी असल्यामुळे कसेही आणि काहीही बोलू शकतात,असं मी अनेकांकडून ऐकले होते. त्यानंतर ते हयात असताना माझ्या त्यांच्या तीन चार प्रदीर्घ भेटी झाल्या. फोनवर बोलणे तर अनेकदा झाले. माझ्या बाजूने फोन किंवा मेसेज झाला नाही,तरीसुद्धा साधारणत: दिवसाआड एक किंवा दोनदा ‘रेव्हरंड परुळेकर‘ असं मला संबोधून ते मला मेसेज पाठवत. ते सगळे एसएमएस होते. त्या काळात सोशल मीडिया किंवा व्हॉट्स अॅप प्रचलित नव्हतं आणि असतं तरी ग्रेस त्यावर आले असते असं मला वाटत नाही. त्यातील काही एसएमएस आजही माझ्याकडे आहेत, तर काही काळाच्या पडद्याआड गेले. केवळ त्यासाठी नोकियाचा तो जुना फोन अजूनही मी जपून ठेवला आहे.ग्रेस यांची मुलाखत मी अनेकदा तारीख वेळ ठरवूनही घेऊ शकलो नाही, याची अनेक दुर्देवी कारणे आहेत. पण त्यांना मला मुलाखत द्यायची होती आणि मला त्यांची मुलाखत घ्यायची होती, याबाबत आमच्या दोघांचंही दुमत नव्हतं. महाकवी ग्रेस कित्येकदा बोलताना पूर्णविराम घ्यायचे नाहीत.मुलाखतीत ब्रेक घेतला जो अपरिहार्य होता, तर ते भडकतील अशी मला उगाचच भिती होती. वास्तविक ते माझ्यावर कधी भडकलेच नाहीत किंवा त्यांच्याबद्दल ते विक्षिप्त असल्याच्या कंड्या पसरवण्यात आलेल्या आहेत, त्यातल्या एकाचाही मला कधी अनुभव आलेला नाही. मी प्रत्येक शेड्यूल ठरवल्यावर ग्रेस यांची मनातल्या मनात मुलाखत घ्यायचो, पण ती ऐनवेळेला रद्द व्हायची. ते मी त्यांना सांगायचो नाही कारण,फार संकोच वाटायचा आणि वाईटही वाटायचे. ते मला ‘रेव्हरंड‘ असं का संबोधतात,असं मला अनेकदा त्यांना विचारायचं होतं, पण तेही राहून गेलं. ख्रिस्ताच्या आयुष्य आणि बलिदानाविषयी त्यांना अमूर्त असं आकर्षण होतं. ते त्यांच्या लेखनात बीटविन द लाइन्स दिसतं.

ग्रेस यांची ओळख होण्याच्या काही वर्षं आधी मी नागपूरमध्येच फेलोशिपच्या कामानिमित्त राहत होतो. मी ज्या घरात राहत होतो, त्या घरातून समोरच्या एका घराची खिडकी थेट दिसत असे. ग्रेस नागपूरचे.त्या समोरच्या घरात त्यांच्या कॉलेजमधल्या सहअध्यापिका राहत असत. कधी कधी ग्रेस तिथे कॉफी प्यायला यायचे, थेट त्यांचं दर्शन व्हायचं. अर्थात,त्यांच्या प्रत्यक्ष भेटीएवढं थेट जवळून नाही, पण ते आले की त्यांच्याकडे पाहताना चंद्रमाधवीचा प्रदेश उगवला असं वाटायचं. नंतर त्यांची ओळख झाल्यावर ते माझ्याशी इतके मोकळे होत गेले की, त्यांच्या आयुष्यातल्या उलथापालथी,कलावंत म्हणून जगताना होणारे मूड स्विंग्ज, त्यांचा मुलगा राघवचं आयुष्य याबद्दल ते मोकळेपणाने बोलायचे, मेसेज करायचे. संबोधन मात्र ‘रेव्हरंड परुळेकर‘ असंच करायचे. ग्रेस यांची मुलाखत घेण्याचा मी आटोकाट प्रयत्न केला आणि मुलाखत देण्याचा आटोकाट प्रयत्न त्यांनीही केला. पण तांत्रिक कारणांमुळे आणि काही व्यक्तींमुळे ते जमून आलं नाही,नाहीतर ती एक अजरामर मुलाखत ठरली असती. ग्रेस गेले तेव्हा मी या गोष्टीसाठी मनातल्या मनात मातम केलं. ग्रेस यांचं‘रेव्हरंड परुळेकर‘ मनात कायम ठसठसत राहिलं. ते गेल्यानंतर मला कुणीही या संबोधनाने हाक मारली नाही किंवा मेसेजही केला नाही. ते स्वाभाविकच होतं,कारण ग्रेस ग्रेस होते. ग्रेस इंग्रजी मेसेज इंग्रजांहून सुंदर लिहायचे.त्यांचा मुलगा राघव याच्याशीही मी फोनवर बोलायचो. ग्रेस यांच्या साहित्याचा दिवाना असणं, ही काही आश्चर्यकारक गोष्ट नाही, पण ते माणूस म्हणून फार महान होते. मात्र कलावंताला ज्या मूड स्विंग्जमधून जावंच लागतं,त्याचा दोष मूर्ख लोकांनी कवी ग्रेस यांना लावला, हे खास कलाकाराविषयी आपल्या समाजाचं अज्ञान आहे!

एक–दीड वर्षापूर्वी मी न्यूयॉर्कला गेलो. न्यूयॉर्कमध्ये देखणं वास्तुशिल्प म्हणून उभ्या असलेल्या सेंट पॅट्रिक चर्चमध्ये सौंदर्य आणि कलासक्तता यांची आशिकी म्हणून मी मुद्दाम गेलो.आतमध्ये अनेक लोक प्रार्थना करत होते, काही पाद्री घोळदार झगा घालून प्रेअरबाबत लोकांना मार्गदर्शन करत होते. या भव्य आणि कलावैभवाने नटलेल्या वास्तुत प्रचंड शांतता नांदत होती. जे काही बोलणं होतं, ते खुसपुसल्यासारखं. बाकी टाचणी पडली तरी आवाज येईल, एवढी शांतता. शिल्प आणि कलाकुसर केलेल्या काचेचा प्रत्येक भाग कलावैभवाने नटलेला होता.जीसस ख्राईस्ट आणि सेंट पॅट्रिक यांच्या जीवनातले प्रसंग चितारले होते, त्या देखण्या काचा आणि भव्य वास्तु पाहताना डोळे अक्षरश: गारद होत होते. याहून मोठ्या आणि वैभवशाली कलाकृती मी जगभर पाहिलेल्या आहेत, पण प्रत्येकाचं महत्त्व वेगळं.

या वास्तुत मी उभा असताना मला अचानक ग्रेस यांची आठवण झाली. ‘रेव्हरंड परुळेकर‘ या त्यांच्या संबोधनाचीसुद्धा. तिथे माझ्यासारखे अनेक लोक उभे होते. जगातल्या बहुतेक सर्व वंशाचे. माझ्या मनात अचानक तिथेच प्रश्न उभा राहिला की, ग्रेस मला ‘रेव्हरंड परुळेकर‘ का म्हणत असावे बरं? त्याच वेळी अचानक एक पांढरे कपडे घातलेला बिशप माझ्याकडे चालत आला, त्याने स्मितहास्य केलं आणि जिसस ख्राईस्टचं चित्र असलेला चांदीचा क्रॉस त्याच्या चेनसकट माझ्या हातात दिला. इतर कुणाशीही त्याने तसं काही केलं नाही. खांद्यावर दोनदा थोपटून आणि माय बॉय म्हणून तो तिथून निघून गेला.चेनसकट तो क्रॉस मी खिशात ठेवला. सेंट पॅट्रिक चर्च पाहून झाल्यावर मी तिथून बाहेर पडलो आणि बस पकडून थेट बीटल्सच्या जॉन लेननला जिथे गोळी घालून मारण्यात आलं त्याच्या जवळच असलेल्या,त्याच्या पत्नीने बनवलेल्या स्ट्रॉबेरी गार्डन आणि तिथे जवळच असलेल्या इमॅजिन स्क्वेअरमध्ये मी गेलो. स्ट्रॉबेरी गार्डनमध्ये फिरलो आणि इमॅजिन स्क्वेअरमध्ये एक लोकल बँड गाणं वाजवत होते,तिथे रस्त्यावर फतकल मारून बसलो.

जॉन लेनन हा माझा अत्यंत आवडता गायक आणि इमॅजिन हे माझं अत्यंत आवडत्या गाण्यांपैकी एक. त्या गाण्यामधील ‘You may say I am a dreamer But I am not the only one’ ही ओळ तर माझी प्राणप्रिय. ती आठवत मी बसलो होतो. समोर जो बँड गाणं गात होता, तो जिप्सी बँड होता. तिथे मला ग्रेस आणि जॉन लेनन या दोघांचीही आठवण आली आणि ग्रेस यांच्या न झालेल्या मुलाखतीसाठी मी तिथे मनसोक्त रडलो. खिशातला क्रॉस काढला आणि सरळ गळ्यात घातला. ग्रेस यांची एक कविता आहे..

‘अशा लाघवी क्षणांना

माझ्या अहंतेचे टोक

शब्द फुटण्याच्या आधी

ऊर दुभंगते हाक‘

इमॅजिन स्क्वेअरमधल्या तिन्हीसांजेच्या वेळी जिप्सी बँडने वाजवलेल्या गिटारच्या तारांनी त्या मंद होत जाणाऱ्या प्रकाशात मला ग्रेस यांची हीच कविता का आठवावी? त्या कवितेचं नाव मी इथे लिहिणार नाही. नावातच अर्थ सामावलेला आहे.

तो सेंट पॅट्रिक चर्चमध्ये भेट मिळालेला येशूचा क्रॉस आजही माझ्या गळ्यात आहे. जॉन लेनन,महाकवी ग्रेस यांच्याशी मी आजही एकटाच बोलत राहतो.पण इमॅजिन स्क्वेअरमध्ये घेतलेल्या मनसोक्त रडण्याचा आनंद मला परत मिळाला नाही.जॉन लेननला मी कधीही भेटलो नाही. ते अर्थातच शक्य नव्हतं!ग्रेस यांना मी खूपदा भेटलो. न भेटता फोनवर तर अपार बोललो. यातल्या कशानेही त्यांच्या माझ्या संबंधात असलेल्या एका धाग्याचा फरक पडत नाही. शेवटी सर्वच स्वत:चा क्रॉस स्वत: वाहतात. त्या यातनांच्या प्रवाहात जी निर्मिती होते, त्याचा आनंद निर्माता सोडून इतर सर्वांना मिळावा,अशी एक वैश्विक विराट योजना आहे.

माझेही मूड स्विंग्ज भयानक प्रकारचे होतात. अशा वेळी मी कसा वागतो, हे मला माहीत नाही. मग लोक कंड्या पिकवतात. त्या कंड्यांवर विश्वास ठेवून माणसं मला टाळू लागतात. अशा माणसांनी टाळण्याचाच आनंद अपार असतो, हे आता ‘रेव्हरंड परुळेकरांना‘ कळले आहे!महाकवी ग्रेस बोलताना बऱ्याचदा पूर्णविराम का घेत नसत, त्याचं अचूक कारण मला कळलेलं आहे. त्यांना थांबवणं हे विरामांचं काम नव्हे, हे ते सांगत असत बहुदा.

आजही गळ्यातल्या क्रॉसकडे जेव्हा जेव्हा माझा हात जातो,तेव्हा मी असं काहीतरी लिहितो,वेड्यासारखं…

राजू परुळेकर

rajuparulekar1@gmail.com
http://www.rajuparulekar.us

कोल्हापुर!

​https://www.youtube.com/watch?v=z-lFtHRdDV8
My speech at KOLHAPUR INSTITUTE OF TECHNOLOGY
कोल्हापुरचे माझे भाषण…नक्की पहा, एका….👍 अजुन 
एक प्रॉमिस पूर्ण!☺️

​क्रांतिचा नायक मेला आहे!

​क्रांतिचा नायक मेला आहे!
आंतरराष्ट्रीय परिस्थितीमध्ये घडलेल्या वेगवेगळ्या घटना, भारतात घडणार्‍या जाती आणि धर्मातल्या घटना, जगभरात निघालेले मोर्चे आणि आता महाराष्ट्रात निघत असलेले मोर्चे या सगळ्यांचं खळबळजनक विश्‍लेषण आणि याचा तार्किक अंत यावर भाष्य करणारा सुप्रसिद्ध पत्रकार राजू परूळेकर यांचा ‘साहित्य चपराक दिवाळी अंकातील हा विशेष लेख वाचण्यासाठी येथे क्लिक करा – http://saptahikchaprak.blogspot.in/2017/01/blog-post_8.html

।। रविश कुमार, अर्नब, राजकमल झा और अन्य नौटंकी ।।

राजू परुळेकर

‘एनडीटीव्ही इंडिया‘ के संपादक और पत्रकार रविश कुमार, जिनका पूरा नाम भी मैं जानता हूँ. पर वे नही चाहते की, उनका पूरा नाम लोगों के सामने आए. 

किसी के जीवनमें दखलअंदाजी करना मुझे पसंद नही हैं, जब तक वह व्यक्ती सार्वजनिक जीवन में अपनी कोई निजी चीज का सार्वजनिक जीवन में इस्तेमाल ना करे.
खैर, वो बात नही है. रविश कुमार अपने नाटकीय अंदाज में‘एनडीटीव्ही‘ के संसाधनों का इस्तेमाल करके लोगों के सामने अलग अलग नाटक पेश करने के लिए मशहूर हैं. 

असल में मुझे रविश की एक बात अच्छी लगती हैं की, वे ‘दिल्ली के लुटियन सर्कल‘ (https://en.wikipedia.org/wiki/Lutyens%27_Delhi) के अविभिन्न अंग है, पर ना ही वे‘सेंट स्टिफन्स‘ के छात्र हैं और ना ही वे ‘जेएनयू‘में पढे है. ना ही उन्होने किसी विदेशी युनिव्हर्सिटी या ‘आयव्ही लीग‘से  डीग्री हासिल की हैं. 

लेकिन फिर भी उन्होंने‘दिल्ली के लुटियन सर्कल‘ में जगह बनायी है. यह अपने आप में एक ‘उपलब्धी‘ हैं, इससे आपको चार–पाच पुरस्कार तो मिल ही जाते है, उपर से आपको ‘निष्पक्षता और स्वतंत्रता‘ का ठेका अपने आप ही मिल जाता है. 

रविश बिहार से आये है. चूँकी वे बिहारसे आये है, उन्होंने देश की भयंकर गरिबी को देखा हैं और वे ‘एनडीटीव्ही‘ जैसी संस्था के एक हिस्से का नेतृत्व कर रहे है, जिससे उनके पास वह सारे संसाधन आ गए हैं, जिनका इस्तेमाल करके अपने नाटकीय अंदाज में वे गरीबी पेश कर सकते है! 

ज्यादातर लोग गरिबी पर भाषण देना और अपने आपको गरिबों के दु:ख का साझीदार बनने का नाटक करना और उसे नाटकीय अंदाज में पेश करने को‘सोशालिस्ट इंटलेक्च्युअल‘ मानना शुरू करते हैं. चाहे वो सोशालिस्ट हो या ना हो! इंटलेक्च्युअल हो या ना हो! 

आज देश का कोई चॅनल या मीडिया हाउस, पब्लिक रिलेशन कंपनी बने बिना या इंटरनॅशनल फंडिंग और व्यवस्था का फायदा उठाए बिना चल नही सकता. रविश जो बात करते है, वो सीधी तरह एक Propaganda (प्रचार )है.

उनके पास एक बडा चॅनल है, एक कुर्सी है और एक चतुरता है. इस चतुरता से वे अपने आप को बाकी लोगों से अलग रखने की कोशिश करते हैं या बाकी लोगों से अलग छबी बनाने में कामयाब भी होते हैं. वो हर गलत और कुतर्क के साथ वे एक लाइन जोड देते है की, ‘इसका मैं भी एक हिस्सा हूँ‘ या फिर यह भी कहते है की, ” हो सकता है की, मैं भी गलत हो सकता हूँ.”

वास्तविकता में, देश में दिल्ली और मुंबई से चलनेवाले चॅनल्स और पत्रिकाओं मे संपादक वही बातें लिखते है, जो रविश कहते है. जो बाते बहुत सीमित होती हैं और अपने मालिक के प्रचारतंत्र से पुरी तरह से प्रभावित होती हैं. 

आज देश का पुरा मीडिया, मीडिया हाउस चलानेवाले जो मालिक हैं उनके तंत्र से चलते हैं और संपादक वही बात करता हैं जो मालिक या इनव्हेस्टर्स चाहते हैं.
रविश कुमार का छद्म यह हैं की, वे कुछ भी अलग नही करते. बस वे विश्लेषण की जगह नाटक करते है. निष्पक्षता की जगह ”मैं भी गलत हो सकता हूँ”यह लाइन बार बार थोप देते हैं.
लेकिन, उनके जैसे अन्य संपादकों की तरह ही वही सारे निष्कर्ष हमारे सामने रखते हैं, जो पहले से ही तय हैं. किसी और काAgenda है, और propaganda है. 

असल में एक ‘हायपोथिसिस‘ से लेकर ‘कन्क्लूजन‘ तक का सफर उनके किसी भी प्रोग्राम में नही होता हैं. अपने जिन साथियों का वे कडा विरोध करते है, उनसे वे बिल्कूल अलग नही हैं.

मुंबई के स्टुडिओ से रोज नाटकीय प्रोग्राम करनेवाले अर्नब गोस्वामी जिन्होंने हाल ही में इस्तिफा दिया है, उनके खिलाफ मानो रविश कुमारने जंगही छेड दी थी. 

असल में देखा जाए तो रविश कुमार अर्नब गोस्वामी के अन्तरंग मित्र (अल्टर इगो ) है. दोनों का Psycho-dynamics एक जैसा ही है. 

दोनो अपने प्रोग्राम थिएटर करते है, ना की उसमें लोगों के प्रति आदर और वास्तविक रुपसे निष्पक्ष चर्चा होती है. जहाँ अर्नब 'You' कहते है, वहाँ रविश कुमार 'I' कहते है. 

अर्नबने अपने थिएटर के लिए आक्रमकता को एक बहुत बडा मंचीय साधन बना दिया था, जिसमें वे सामनेवालो को कोसते थे, परपीडन होता हैं, जिससे लोग बडा ही लुत्फ उठाते हैं. परपीड़न में जो Catharsis है, वही Catharsis आत्मपीड़न में भी है. 

रविश कुमारने यह जान लिया हैं की, उनके हिंदी दर्शक उन्हे तभी नायक बनायेंगे जब वे आत्मपीड़न की तरफ बढेंगे. एक 'मिनी गांधीजी' का किरदार बखुबी निभाएंगे और आत्मपीड़न का एक मॉडेल एक घंटे या जादा व्यक्त के लिए नाटकीय अंदाज में पेश करेंगे जिसको मध्यम वर्ग और गरीब हिंदी भाषी अपना मानेंगे और जिसका नायकत्व अपनेआप रविश को बहाल होगा!

अपनी छबी, रविश कुमार हो या अर्नब गोस्वामी हो, या अन्य ऐसा कोई संपादक जो टीव्ही पर नायक बना बैठा हैं उसे बहुत पसंद होती है. अर्नब और रविश कुमार "अन्तरंग मित्र" है .क्योंकी 'पीडन' ही उनका सबसे बडा हथियार हैं! 

हम दर्शकों को पीड़न बहुत ही अच्छा लगता है, चाहे वह परपीड़न हो या आत्मपीड़न. क्योंकी हमें यह मालूम हैं की, इस देश में अनंत ऐसी समस्याएँ है, जो अपने जीवन से जुडी हैं जिसका कोई समाधान नही है. 

अगर वास्तविक रुप में इसका समाधान ढूँढना हैं, तो इसे लेनिन, मानवेंद्रनाथ रॉय, राममनोहर लोहिया या जयप्रकाश नारायण (और ऐसे अन्य कई दार्शनिक जो देश में और विश्व में पैदा हुए) इन जैसे एक विचारक बनकर एक दार्शनिक रचना करनी होगी, जिसके आधार पर संपूर्ण क्रांती की सफल या विफल कोशिश की जा सकती है. चॅनल से तनखा लेकर ऐसी क्रांती नही की जा सकती! ना ही ऐसी कोशिश भी की जा सकती है!

 रविश कुमार यह बहुत अच्छी तरह से जानते है. वास्तविकता में सारे चॅनल्स के अँकर बने बैठे संपादक ये बात अच्छी तरह से जानते है. उन्हें एक "डेली सोप" की तरह लोगों के मन के जख्मों को इस तरह से कुरेदना हैं की, जख्म ठीक तो नही हो सकती लेकिन जख्म के इर्दगिर्द फैली हुई खुजली बढती रहे और उसे खुजाने का समाधान भी मिले! रवीश कुमार इस खुजली समाधान के मास्टर हैं! बस्स! 

किसी और को पीडा देकर अंग्रेजी जाननेवाले, पॉलिसी-मेकर दर्शकों के लिए अर्नब जो करते है, वही रविश कुमार हिंदी जाननेवाले करोडो दर्शकों के लिए 'मैं' को शामिल करके करते है. दोनों कें खुजाने की स्टाइल अलग हैं, दोनों के दर्शक भी अलग हैं, लेकिन दो चीजें समान हैं - १. दोनो डेली सोप चलाते हैं और २. दोनो अपने आप टीव्ही के नायक बनाने में कामयाब हो जाते है. 

दोनो भले कहानी अलग चुनते हो, करते तो बस एक नाटक है, जिसमें एक आभासी दुनिया होती हैं, जिसका 'प्लॉट' कभी 'देशभक्ती' होता हैं, कभी 'देशभक्ती से बडी वैश्विकता' होता है, कभी 'स्वतंत्रता' होता है, तो कभी 'निष्पक्षता' होता हैं. इसमें से कोई चीज वास्तविक नही होती, सारी चीजें आभासी होती है. 

दर्शक यह बात अच्छी तरह से जानते हैं, लेकिन अपनी रोजमर्रा की दर्दभरी जिंदगी से इस 'वास्तविक आभासी' दुनिया का मनोरंजन उन्हे अच्छा लगता है, उनके जख्म के इर्दगिर्द खुजाने जैसा... 

मैंने इस लेख में इन दोनों का जिक्र किया इसका मतलब यह नही की, यह इन्ही दोनों के बारे में है. यह लेख रविश कुमार के बारे में हैं, लेकिन उस पर आने से पहले एक बात मैं कहना चाहूँगा की, रविश कुमार कोई ऐसे पहले नायक नही है. 

प्रणव राय से लेकर राजदीप सरदेसाई, बरखा दत्त और जितने भी आप नाम लो, यहाँ तक की अरुण शौरी जब 'इंडियन एक्सप्रेस' के संपादक हुआ करते थे उनसे लेकर कल प्रधानमंत्री के सामने असभ्य रुप से तंज कसनेवाले राजकमल झा तक सभी यही करते हैं. इनमें से कोई 'पायोनियर पत्रिका' में काम करता है और 'पायोनियर पत्रिका' से तनखा लेता है तो अचानक देशभक्त बन जाता है और जब वह 'टेलिग्राफ' में आता है तब उसे वामपंथ का आविष्कार होने लगता है. जैसे की BHU से आप JNU में गए हो!

मेरे निजी अनुभव में मैने देखा हैं की, मैं जब 'टीम अण्णा' नाम की एक "गँग केजरीवाल" बनी थी जो आज पुरे देश के सामने Expose हो चुकी हैं. जब मैं उनके खिलाफ लड रहा था. केजरीवाल और उसके साथी इस देश के खिलाफ षडयंत्र रच रहें है, यह साबित करने में मैं लगा था तब पूरा देश मुझे गालियाँ दे रहा था. 

देश तब ये समझ रहा था की, इन देशभक्तों की टोली को नाकाम करके मैं देशद्रोह का काम कर रहा हूँ. तब यही रविश कुमार, अर्नब, राजदीप, बरखा और अन्य चॅनल्स और पत्रिकाएँ हररोज केजरीवाल का इंटरव्ह्यू लेकर उसे भगतसिंग बनाने में लगे थे. 

रविश कुमार उनमें से ही एक थे. 'आयबीएन 7' के संपादक आशुतोष ने मेरे सच का "लाइव्ह ब्रॉडकास्ट" में अपमान किया था! 

केजरीवाल की किताब चोरी (स्वराज) से लेकर 'अमन होटल डील' में काँग्रेस के साथ हाथ मिलाकर सत्ता का रास्ता अपने लिए खुला कर दिया था! इन सारी बातों का मैने ही सबसे पहले एक्स्पोज करके खुलासा पब्लिक डोमेन में या चॅनल्सपर कर दिया था! (यह सारी बातें आप गूगल सर्च करके देख सकते हैं या www.rajuparulekar.us इस वेबसाइट पर या  rajuparulekar.wordpress.com पर देख सकते हैं), तब ये रविश कुमार जो आज सच के मसीहा बनने में लगे हुए है, उन्होंने केजरीवाल के खिलाफ उफ् तक नही किया. 

दुसरी तरफ रविश कुमार के "अल्टर इगो" अर्नब ने 'Kejriwal Rises' नामक प्रोग्राम लगातार चलाकर केजरीवाल के लिए सत्ता का रास्ता खुला कर दिया था. जब मैंने 'केजरीवाल टीम' के खिलाफ दिल्ली में  नोव्हेंबर २०११ में पहली प्रेस कॉन्फरन्स लेकर उसमें पटियाला हाउस कोर्ट में किरण बेदीजी की संस्थाएँ, केजरीवाल और उनके अन्य साथियों का घपला जिसके उपर पटियाला हाउस कोर्ट ने नोटिस दी थी उसका खुलासा किया और डॉक्युमेंट्स भी बाँटे, वहाँ पर रविश कुमार के 'एनडीटीव्ही इंडिया' के प्रतिनिधी मौजूद थे. 

कोर्ट के एव्हिडन्स देकर भी पहली बार किए गए इस खुलासे के बारे में रविश कुमार एक शब्द भी अपने चॅनल पर बोलते हुए दिखाई न दिए, ना ही उन्होंने अपना पक्ष रखने का मौका मुझे दिया. यहाँ तक भी हम उनकी 'निष्पक्षता' को समझ सकते है!! 

लेकिन वो ही 'टीम केजरीवाल' की सदस्या किरण बेदी जब भाजपा में गयी और दिल्ली की मुख्यमंत्री पद की उम्मीदवार बन गयी, तब रविश कुमार नायक बनके मैदान में कूद पडे और किरण बेदी के साथ साक्षात्कार करके उनके कथित 'झूठ' (?) को तारतार करने का (निष्पक्ष) मौका उन्होंने हासिल कर लिया और देश के सामने खूब चर्चा हो ऐसा ड्रामा पेश किया जिससे वे अपने आप को नायक साबित करने की कोशिश में ही दिखाई दिए. 

बाद में 'ट्विटर' पर जब मैने इस मामले में कई सवाल उनसे किये तो उन्होंने मुझे ब्लॉक कर दिया! मुझे इस बात से कोई रंजीश या गम नही क्योंकी, मैं भी कई लोगों को ब्लॉक कर देता हूँ. फर्क सिर्फ इतना हैं की, ना ही मैं किसी सार्वजनिक पद पर बैठा हूँ, ना ही किसी पद के लिए उत्तरदायी हूँ ! जो की रविश कुमार हैं. ऐसे कम से कम १०० से ज्यादा उदाहरण मैं दे सकता हूँ लेकिन मैं तर्क को उदाहरणों से सिद्ध नही करना चाहता. जो मुझे कहना हैं, वह कुछ और है.

रविश कुमार जिसके संपादक है, उस 'एनडीटीव्ही इंडिया' के उपर सरकार ने देश की सुरक्षितता से संबंध में गोपनीय बातें खुली करने के आरोप में एक दिन 'ऑफ एअर' जाने को कहा. 

हालाकी, यह पहली बार नही हुआ था. मनमोहन सिंग की पिछली सरकार के दस साल में बीस अलग अलग चॅनल्स "ऑफ एअर" किए गए थे, तो यह कोई Unprecedented नही था. 
२००७ में 'जनमत टीव्ही' को ३० दिन के लिए ऑफ एअर कर दिया गया था. 

लेकिन यहाँ पर सवाल 'एनडीटीव्ही इंडिया' का था और दिल्ली के लुटियन सर्कल के अपने आप को वामपंथी समझनेवाले अरबोंपती, जो अपने आप को इंटलेक्च्युअल भी समझते हैं वह सारे और उनके साथ प्रिंट और व्हिज्युअल मीडिया के एडिटर गिल्ड दोनो इकठ्ठे रुप से यह कोई असाधारण आपात्कालीन घटना मोदी सरकार की वजह से हो रही हैं ऐसा बवाल मचाने में लग गई. 

रविश कुमार हिरो बनने के लिए एक मूक थिएट्रिक्स प्रोग्रॅम (जिसका न्यूज चॅनल्स से कोई वास्ता नही होता) करके अपने नाटकीय अंदाज को और अपने झूठ की नीव को चरम पर ले गए और स्वयंघोषित इंटलेक्च्युअल समझनेवाले (जो की हैं नही!) पत्रकारों मे एक ज्वर सा दौडने लगा जो 'व्हायरल' था मगर 'ट्विटर'पर!! 

पठानकोट हमले के बाद 'एनडीटीव्ही इंडिया' के इस लाइव्ह रिपोर्टिंग के कारण एक दिन की पाबंदी लगाई गयी : १. आतंकी आयुध भंडार से १०० मीटर दूरी पर पहुँच चुके हैं, जहाँ से दक्षिण में मिसाइल्स और रॉकेट्स रखे जाते हैं. २. वायुसेना हेलिकाप्टर उडान भर चुका हैं, किसी भी समय आतंकियों के छिपे हुए स्थान पर गोलियाँ बरसा सकता हैं. ३. तीन तरफ से एनएसजी कमांडो आतंकियों को घेर चुकें हैं और दक्षिण की तरफ जंगल हैं, उस तरफ से घेराबंदी नहीं हैं.   'एनडीटीव्ही इंडिया' का यह दावा रहा हैं की, सजा हमें मिली लेकिन यह सारी सेना के बारे में गोपनीय बाते अन्य कई चॅनल्स, गूगल पर उस दिन दिखाई दे रही थी. क्या अन्य जगह गुनाह होते रहते है इस तर्क से हमारा गुनाह माफ किया जाए, यह कहना जायज और जिम्मेदाराना हरकत हैं?

यह सब बवाल दिल्ली में हो रहा था, तब Ramnath Goenka Award for Excellence in Journalism' का कार्यक्रम हो रहा था. उसके प्रमुख अतिथी थे, देश के माननीय प्रधानमंत्री नरेंद्र मोदी. 

प्रधानमंत्री पुरे देश का होता हैं और माननीय प्रधानमंत्री नरेंद्र मोदी को पुरे देश ने पूर्ण बहुमत से चुना हैं. संवैधानिक रुप से देश की जनता सर्वोपरी हैं और देश की जनता पूर्ण बहुमत से देश का नेता चुनती हैं तब वह अपने आप सर्वोपरी हो जाता हैं. 

विचारधाराएँ भिन्न हो सकती हैं, लेकिन संवैधानिक रुप से इस बात को असहनीय मानना, अस्वीकार करना अपने आप में अलोकतांत्रिक हैं. 

उस कार्यक्रम में एक-दो पत्रकारों ने प्रधानमंत्री के हाथों से पुरस्कार लेने से मना कर दिया, कार्यक्रम पर बहिष्कार कर दिया. 

बात यहाँ तक सीमित नही हैं. प्रधानमंत्री के भाषण के बाद Vote of Thanks देने आये हुए 'इंडियन एक्सप्रेस' के संपादक राजकमल झा प्रधानमंत्री पर अपने भाषण में तंज कसते रहे, जो बेअदब और बदतमीज था. 

क्योंकी, 

१. माननीय प्रधानमंत्री राजकमल झा के गणमान्य अतिथी थे. 

२. अगर निष्पक्षता की बात की जाए तो 'The other side is also important!' जो बात, Vote of Thanks के बाद अपनी बात रखने का प्रधानमंत्री को मौकाही नही था! एक तरह से उन्होंने अपने गणमान्य माननीय प्रधानमंत्री का खुले तौर पर अपमान किया, जिसे असहिष्णुता से कम कुछ भी नही कहाँ जा सकता. लेकिन जादा कुछ कहाँ जा सकता हैं!

बात बात में राजकमल झा ने एक और बात की, जो सफेद झूठ था. राजकमल झा ने कहाँ, सरकार अगर पत्रकार का विरोध करती हैं तो, यह बात पत्रकार को पुरस्कार की तरह माननी चाहिए. इस बात में साफ गडबड हैं...

१. अगर ऐसी ही बात थी और राजकमल झा का conviction इसी बात पे ठोस था तो सरकार के सर्वोच्च प्रतिनिधी माननीय प्रधानमंत्री को उस कार्यक्रम के प्रमुख अतिथी के रुप में उन्हें क्यों बुलाया गया? यह तो 'इंडियन एक्सप्रेस' का सेल्फी लेने से जादा बडा दिखावा था.

२. प्रधानमंत्री के साथ सेल्फी लेनेवालों के बारे में राजकमल झा को आपत्ती थी लेकिन दुसरे दिन समाचारपत्रों मे, सोशल मीडिया में और न्यूज चॅनल्स में प्रधानमंत्री के साथ राजकमल झा की तस्वीरे छपी थी वह अपने आप से प्रतारणा नही थी? 

३. इस देश के राजकमल झा से कई गुना बडे, महान और जिनके नाम पर कई किताबें हैं ऐसे लेखक, पत्रकार, विचारक पद्मश्री, पद्मभूषण, पद्मविभूषण, भारतरत्न, ललितकला अकादमी और कई सारे पुरस्कार और फेलोशिप्स सरकार से लेते रहे हैं (चाहे सरकार बदलती रहें) क्या वे सारे लोग फ्रॉड थे? क्या उन्होंने अपना जमीर खोया था?

४. अगर रिट्वीट करना इतना अनुचित है तो क्या 'इंडियन एक्स्प्रेस' अपने 'ट्विटर अकाउंट'पर Please Don't Retweet Our Tweets ऐसा लिख सकते हैं? उन्हें फौरन यह लिखना चाहिए!!

 या फिर राजकमल झा 'कथनी एक और करनी एक' को अपनी विचारधारा मानते हैं? ५० साल के राजकमल झा को यह कहना जरुरी हैं की, इसे 'अवसरवाद' (Opportunism) कहते हैं!

और आखिरी बात

५. प्रधानमंत्री को कोई बात सुनानी थी, तो आपके हाथ में समाचार पत्र था, जिसका नाम 'इंडियन एक्सप्रेस' हैं! कलम थी! क्या आपका उन दोनों पर से विश्वास उठ गया था? या फिर अपने मेहमान का प्रत्यक्ष या अप्रत्यक्ष रुप से अपमान करना 'इंडियन एक्स्प्रेस' या राजकमल झा का मेहमाननवाजी और अवसरवाद का नया रुप हैं?

६. क्या उस शाम राजकमल झा के शरीर में रविश कुमार की आत्मा घुस गई थी, जो एक रविश कुमार स्कूल की थिएट्रिक्स कर रहे थे. जिससे उन्हें एक नायक बनना था, जिसकी आस उन्होंने ५० साल दबा रखी थी, जिसका मौका उन्हें उस शाम मिल गया?

रविश कुमार 'एनडीटीव्ही इंडिया' की कुर्सी से उतरने के बाद कुछ भी नही रहेंगे! 

वे अपनी थिएट्रिक्स रामलीला मैदान में करने शुरू करे तो उन्हें देखने दस लोग भी नही आएंगे! उन्होंने हिंदी में जो दो-तीन किताबे लिखी हैं उसके कोई पाठक हैं भी या नही? क्या किसी ने उनकी यह किताबे पढी हैं? जो असल में पढने लायक भी नही हैं. बात रविश कुमार से शुरू नही हुई. 

बचपन में हमने 'इंडियन एक्स्प्रेस' के अरुण शौरी की थिएट्रिक्स भी देखी हैं, ड्रामेबाजी भी देखी हैं. कमसे कम वे थोडे इंटलेक्च्युअल तो हैं. बाकी लोग जैसे की, एडिटर्स गिल्ड के सारे सदस्य, रविश कुमार, राजदीप, बरखा दत्त और दिल्ली लुटियन सर्कल के लोग जो अपने आप को वामपंथी मानते हैं (पर हैं पुंजीपती!). जो अपने आप को इंटलेक्च्युअल मानते है (पर हैं अय्याश, दिमागी दिवालीयाँ). इसलिए उनके जीने का सहारा और उद्देशही खत्म हो गया हैं क्योंकी, वास्तव में वे वामपंथी भी नही है और इंटलेक्च्युअल भी नही हैं. 

इसलिए उन्होंने एक तरकीब ढूँढ निकाली हैं की, जो इस देश, देश की सेना और सबसे महत्त्वपूर्ण बहुमत से चुना हुआ प्रधानमंत्री नरेंद्र मोदी का विरोध! जो उनके जीवन को सहारा और उद्देश दे देता हैं. 'इन तीन चीजों का विरोध करो और आप वामपंथी और इंटलेक्च्युअल होने का सर्टिफिकेट ले लो' यह एक षडयंत्र केजरीवाल टीमने शुरू किया और उसका व्हायरस दिल्ली लुटियन सर्कलने केरल से जम्मू-कश्मीर तक और प. बंगाल से मुंबई तक फैला दिया हैं. 

अगर आप सचमुच लोकतंत्र, निष्पक्षता, सहिष्णुता को माननेवाले व्यक्ती हो, तो आपको रविश कुमार, राजकमल झा और केजरीवाल जैसे प्रवृत्ती को विरोध और नेस्तनाबूत करने की शक्ती, धैर्य, हिम्मत और सहनशीलता दिखानी पडेगी! 

यह वक्त का तकाजा हैं! क्योंकी, हमे संवैधानिक रुप से देश की जनता को सर्वतोपरी मानना हैं ना की, रविश कुमार, राजदीप, बरखा, राजकमल झा, शेखर गुप्ता जैसे ड्रामेबाजों को! 

यह सारे या तो नौकरी करते हैं या पुंजीपती है. इनमें से कोई भी क्रांतिकारी नही हैं. ना ही क्रांतिकारी होने की उनमें कोई संभावना बची हैं! यह सारे लुटपाटवादी और अवसरवादी हैं. इसलिए हमें समझना चाहिए की, इनकी बातों से इस देश में कोई क्रांती या संपूर्ण क्रांती नही हो सकती. इनकी महिने की Salary या Profit Ratio आबाद रहे! 

लेकिन, हम उन्हें देश, देश की निष्पक्षता, सहिष्णुता, लोगों का चुनने का अधिकार और लोकतंत्र इन्हे उनकी ड्रामेबाजी से बर्बाद नही होने देना हैं!

बाकी रविश कुमार (और अन्य) का ड्रामा चलता रहे!!

राजू परुळेकर
raju.parulekar@gmail.com
rajuparulekar@wordpress.com
www.rajuparulekar.us

 

 

सांगली इंडियन मेडिकल असोसिएशन येथे घेतलेली माझी मुलाखत !!!